Taraqqiyotining poydevori

National University of Uzbekistan 
Volume 4 | NUU Conference 3 | 2023
Quality education – the foundation of 
Uzbekistan's development 
Sifatli ta’lim – O‘zbekiston 
taraqqiyotining poydevori 
 
 
 
 
546
 
May 6, 2023 
https://nuu.uz/ Republican Scientific and Practical Conference 
etnagrafiyasini oʻrganadi. Turkiy urugʻ va qabilalar yashagan barcha yerlarni birma 
bir oʻrganib, ularning tillaridagi oʻxshash va farqli jihatlarni aniqlaydi. Til 
xususiyatlariga koʻra turkiy tillarni guruhlarga tasniflash imkoniyatiga ega boʻldi. 
Mahmud Qoshgʻariyning oʻzi bu haqida shunday deydi: “Puxta qoʻllanma boʻlsin 
deb, har bir qabilaning oʻziga xos xususiyatlariga qiyosiy qoidalar tuzdim…” Turkiy 
tillarni farqli belgilariga koʻra dastlabki ikki guruhga ajratadi: turklar ( chigil, 
qoshgʻar, argʻu, barsogʻon, uygʻur), oʻgʻuz va qipchoq qabilalari tillari. “Devoni 
lug‘atit turk” turkiy tilshunos olim Mahmud Qoshg‘ariy tomonidan XI asrda yozilgan 
turkiy tillarning to‘liq lug‘atidir. Kitob turkiy tillar tarixida muhim o‘rin tutadi va 
turkiy tilshunoslik uchun muhim manba hisoblanadi. Kitobning asosiy jihatlaridan 
biri bu so'z yasashga munosabatidir. Qoshg‘ariy turkiy tillarda so‘zlarning qanday 
yasalishini ularning tuzilishidagi qoliplarni aniqlash va kelib chiqishini tahlil qilish 
orqali o‘rganadi, bu esa til grammatikasi va lug‘at boyligi haqida tushuncha berishga 
yordam beradi. Turkiy tilda soʻz yasashning eng keng tarqalgan usuli asosni 
qoʻshimcha va old qoʻshimchalar bilan birlashtirishdir. Qoshg‘ariy bu jarayonni asos 
ma’nosini o‘zgartiruvchi qo‘shimcha va old qo‘shimchalarning turli kontekstlarda 
qo‘llanilishini tahlil qilib tasvirlaydi. Masalan, “-li” qo‘shimchasi mansublik yoki 
sifatni bildiradi, chunki “guzel”da “guzelli” (go‘zallikka mansub) yoki “guzeldir” 
(go‘zal) bo‘lishi mumkin. Qolaversa, Qoshg‘ariy so‘z yasalishida turli qoliplarni 
aniqlab, ot, sifat va fe’llarning o‘zagi, infikslari va oxiri bilan ro‘yxatini taqdim etadi. 
Shuningdek, u arab, fors, xitoy kabi turkiy lug‘atning turli etimologik manbalariga 
izoh beradi. Qoshg‘ariy so‘z yasalishi tahlili bilan bir qatorda turli sotsiolingvistik 
omillarni ham ko‘rib chiqdi. U turkiy tilning turli dialektlari va sotsiolektlarini 
aniqlab, tilga mo‘g‘ullar, turklar, arablar va forslar kabi turli etnik guruhlar va 
madaniyatlar ta’sirida qanday bo‘lganini tushuntirib berdi. 
Mahmud Qoshgʻariyning "Devoni lugʻatit turk" asarida qayd etilgan koʻpgina 
soʻzlarimizning hozir ham tilimizda ishlatilishda davom etayotganligi shevalarni 
tilning 34 oziqlantiruvchi manba sifatida xizmat qilishini ta’kidlaydi. Mahmud 
Qoshgʻariyning "Devoni lugʻatit turk"ida yigʻilgan soʻzlarning koʻplari hozirgi 
adabiy tilida faol qoʻllanadi: qatlama (yogʻda pishirilgan qat-qat non), supurgi. 
Asarda uch turkumga ajralgan barchasining grammatik xossalarini oʻsha davr nuqatai 
nazaridan kelib chiqib aniq ravshan holda yoritib bergan. Masalan qoʻshimchalar 
imlosini oladigan boʻlsak, birgina –chi affiksni olaylik. Bu affiks XI asr til grammatik 
xossasiga koʻra otlarga qoʻshilib, ot yasalishida qoʻllanilar edi. 
Mahmud Qoshgʻariy buni alohida affiks sifatida koʻrsatmagan, 
uning ayrim soʻzlarga bergan izohidan –chi affiksini shaxsga 

---