Tarbiyada oilaviy udumlar va an`analar reja: Kirish

Oila tarbiyasida urf-odatlar, an'analardan foydalanish

Xalq – axloqiy qadriyatlar bo‘lib, u qimmatli an’analar ijodkori. Xalq qadriyatlar va an’analarni o‘zining ozodligi uchun olib borgan kurashlardan mardonavor ijod qildi, ularni tolmas mehnatda, chet el bosqinchilari bilan qilgan janglarida qadrlanadi va e’zozladi.
An’analarning ijtimoiy, siyosiy, axloqiy mazmuni turli tarixiy davrlarda ayniqsa keskin sinfiy kurashlarda yaqqol ko‘rindi. Ommaviy xalq harakatlari, inqilobiy janglar avj olgan davrda ham kishilar ijtimoiy qiziqishlar bilan yashaganlar. Yuksak ideallar uchun kurashgan vaqtlarda ham an’analar tarkib topgan.
An’analarni o‘rganishda ular qanday tarixiy sharoitda va qaysi sinf tomonidan yaratilganinini, kimlarga xizmat qilganini, kimning manfaatini yoqlaganini va qaysi sinfning hukmronligini mustahkamlaganini ko‘ra bilishi kerak.
Urug‘-jamoa tuzumi sharoitida an’analarni to‘g‘ri, haqqoniy yoki soxta tushuntirib bergan. Bundan tashqari urf-odatlar va marosimlar ota-bobolar tomonidan ijro etilib, ularning avlodlari ham ana shu urf-odatlar va marosimlarga rioya qilishlari lozim bo‘lgan. K.Ramussen Eskimoslar haqida jumladan shunday deb yozadi: «Ularning hammasi har bir muayyan holda nima qilishi kerakligini a’lo darajada bilar edi, ammo mening «nima uchun shunday qilish lozim?»-deb bergan savolim har safar javobsiz qolar edi». K.Ramussen quyidagi bittagina «tushuntirish»ni eshitgan xolos, «…Bizning ota-bobolarimiz barcha eski turmush qoidalari bilan qurollangan. Bu qoidalar avlodlarimiz tajribasi va donishmandligidan vujudga kelgan. Biz bu qoidalar qanday va nima uchun paydo bo‘lganini bilmaymiz, ammo tinch yashash uchun ularga rioya qilaveramiz. Bizlar shunchalik soda va ishonuvchanmizki, o‘zimiz bilmaydigan narsalardan ham qo‘rqaveramiz. O‘zimizning urf-odatlarimizni saqlaymiz va ularga rioya qilamiz». Binobarin, an’analar hayot talablariga javoban paydo bo‘ladi va u yoki bu sinf manfaatiga javob beraolguncha yashaydi. Ular qandaydir ishning takrorlanishi natijasida, vaziyat taqozosiga ko‘ra paydo bo‘ladi. Bunda ular tasodifan vujudga keladi yoki ongli ravishda joriy etiladi. Ensiklopediyada an’ana quyidagicha ta’riflanadi: «an’ana (lotincha – trado – uzatish so‘zidan)» ijtimoiy va madaniy merosning avloddan avlodga o‘tadigan va muayyan jamiyatlarda, sinflarda va ijtimoiy guruhlarda uzoq vaqt saqlanadigan elementi bo‘lib, u ijtimoiy merosning ob’ekt (moddiy va ma’naviy qadriyat) larning – o‘z ichiga qamraydi. Kichik ensiklopediyada bu ta’rif shunday aniqlashtirgan: «an’analar (tratio – uzataman so‘zidan) tarixdan tarkib topgan va ajdoddan avlodga o‘tadigan odatlar, ijtimoiy tartib, xulq normasi, g‘oyalardan iboratdir». Pedagogika lug‘atida an’ana xususida shunday deyiladi: «oilaviy an’ana (lotincha – trado- uzatish so‘zidan olingan) oilada qabul qilingan va katta avlod kichik avlodga beradigan odatlar hamda xulq normalarining majmui. An’analar maktabda mustahkam o‘rin olgan, jamoa saqlaydigan va o‘quvchilarning bir avloddan boshqa avlodga o‘tadigan odatlar, tartiblar, xulq qoidalaridir». «An’ana bir avloddan ikkinchi avlodga o‘tgan, oldingi avloddan me’ros bo‘lib qolgan narsalar (masalan, g‘oyalar, qarashlar, didlar, harakatobrazlari, odatlar va hokazolar)». Odat hatti-harakatda, turmushda o‘rin olgan tartib, deya izohlanadi S.I.Ojegov muallifligidagi lug‘atda. Shunday qilib, an’analar o‘tish, berish degan ma’noni anglatadi. An’analar tasodifan vujudga kelmasligi, balki yillar mobaynida tarkib topishi ma’lum. Demak, an’analar ko‘p marta takrorlanadigan va ajdoddan avlodga o‘tadigan muayyan qarashlar, e’tiqodlar, didlar, xatti-harakat normalari va qoidalari, ishlar va hodisalardir. Biz an’analar yashashining asosiy sharti ularning saqlanishi va uzatilishida deb hisoblaymiz. An’ana ko‘p qirrali, murakkab hodisadir. Uni turli belgilariga ko‘ra tasniflash mumkin.
Ushbu mavzuga o‘tishdan oldin, avvalo, qisqacha bo‘lsada, quyidagi tushunchalarga aniqlik kiritish kerak: «Urf-odat va an’analar nima?», «Ular bir-biridan nimasi bilan farqlanadi?», «Qanday an’analar mehnat an’analari deb ataladi va ularning boshqa an’analardan farqli jihatlari nimalardan iborat? Bularni aniqlashning muhimligi shundaki, mavjud adabiyotlarda mazkur muammolarni yoritish bo‘yicha juda ko‘p chalkashliklar uchraydi, ayrim tushunchalar aralashib ketadi va hokazo. Masalan, «O‘zbek tilining izohli lug‘ati» kitobida «odat» so‘zi muayyan xalqda qabul qilingan an’analar, shakllar deb «bir odam tomonidan qabul qilingan usullar, harakat tarzi, tamoyillar» deb izohlanadi. An’analar esa tarixan tarkib topgan va ajdoddan avlodga o‘tib kelgan marosimlar, axloqiylik normasi deb ta’riflanadi.
Bizningcha, urf-odatlar va an’analarni bunday izohlash ilmiy nuqtai nazardan u qadar to‘g‘ri emas. Chunki mazkur holda «an’ana – urf-odat» va «urf-odat – an’ana» tushunchalari ta’rifi orasiga tenglik belgisi qo‘yilgan. Holbuki, bizningcha, an’ana urf-odatga nisbatan keng tushunchadir.
To‘g‘ri, urf-odat va an’ana tushunchalarining ma’nosi ensiklopediyalarda «Izohlilug‘at»dagiga qaraganda kengroq yoritilgan. Lekin biz ensiklopediyalarda ham ayrim noaniqliklar bor deb hisoblaymiz. Masalan, ularda: «Muayyan jamiyatdagi va ijtimoiy guruhdagi urf-odatlar me’ros sifatida qoladigan, takrorlanadigan, har bir a’zo uchun stereotipga aylangan axloq qoidalaridir», - deb yozilgan.
Birinchidan, mazkur holda «me’ros sifatida qoladigan» iborasi noo‘rin ishlatilgan. Chunki urf-odatlar, axloq qoidalari me’ros sifatida o‘tmaydi, balki hayotning o‘zida o‘zlashtiriladi. Ular yosh avlodga ongli va ongsiz ravishda o‘tadi. «Me’ros sifatida o‘tish» esa irsiylik bilan bog‘liq bo‘lib, xromosomalar, genlar orqali o‘tishdir va bu jarayonga uning hech qanday aloqasi yo‘q.
Ikkinchidan, urf-odatiborasini «jamiyatning har bir a’zosi uchun normaga aylangan axloq qoidasi» deb tushunish mumkin emas. Chunki bitta jamiyatning o‘zida u yoki bu guruhlar rioya qilmaydigan, ayrim oilalar, shaxslar tan olmaydigan urf-odatlar bo‘lishi mumkin va mavjuddir. Lekin bu hol ana shu urf-odatlarni tark etishga olib bormaydi. Demak, mazkur ta’rifdagi «meros» va «jamiyatning har bir a’zosi» so‘zlari iboraning aniqligiga putur yetkazadi.
Nihoyat, biz urf-odatning ensiklopediyalardagi ta’rifi bir muncha keng deb hisoblaymiz. Bu ta’rif urf-odatdan ko‘ra an’anaga ko‘proq to‘g‘ri keladi.
An’ana tushunchasida muayyan marosimlar va urf-odatlar, axloq qoidalari birlashadi. An’ana o‘ziga xos integratsiyalangan va ahamiyatli hodisa bo‘lib, unda avlodlarning ijtimoiy hayotga bog‘liq tajribasi umumiy shaklda aks etadi. Professor G.N.Volkov ta’biri bilan aytganda, «an’ana u yoki bu kishilar guruhidan boshlanib, katta avloddan yosh avlodga o‘tgan urf-odatlar, marosimlar va axloq, qoidalarining majmuidir». Aniqroq aytganda, an’ana qadriyatlarning tarkibiy qismi bo‘lib, u ijtimoiy va madaniy merosda uzoq, davrlar mobaynida saqlanadi, keying avlodlar tomonidan qabul qilinadi va yil davomida yangi elementlar bilan boyib boraveradi. Binobarin, an’ana muayyan marosimlarga, udumlarga, urf-odatlarga qaraganda ancha keng va umumlashgan hodisadir.
An’analar fenomen sifatida ijtimoiy hayotning turli sohalariga (huquq, siyosat, iqtisodiyot, etnografiya, din, adabiyot, san’at, madaniyat va hokazolarga) xos bo‘lib, ma’lum ma’noda barcha ijtimoiy tizim hayotiyligining muhim shartidir. G‘oyalar, uchrashuvlar, ma’lum ijtimoiy tadbirlar, jumladan, didlar, urf-odatlar, axloq normalari, marosimlar, bayramlar, qo‘shiqlar ham an’ana shakliga kirishi mumkin. Shuningdek, xalqqa, mamlakatga, o‘lkaga, millatga va oilaga xos an’analar ham mavjud bo‘ladi. Umum insoniy an’analar ham bor. Masalan, mehnat an’analari garchi, milliy ko‘rinishga ega bo‘lsa-da, umum insoniy an’analardir. Ular ilg‘or jihatlari tufayli uzoq yashaydi, e’zozlanadi va avloddan avlodga o‘tadi(164).
Davrning hamda ijtimoiy-iqtisodiy tuzumning talablariga javob beradigan an’analar ehtiyotkorlik bilan saqlanadi va boyitiladi; aks holda yangi an’ana bilan kurashda unutilib ketadi. Akademik F.Kogormning ta’kidlashicha, «ananalar dialektik rivojlanadi, yangi an’analar qabul qilinadi, xalq, asrlar mobaynida yaratgan an’analardagi barcha yaxshi va ilg‘or narsalardan foydalaniladi. Ikkinchi tomondan, eskirgan va zamon talablariga javob bermay qolgan an’analar rivojlanish jarayonida yangi an’anaga o‘z o‘rnini moneliksiz bo‘shatib beravermaydi. Odatda yangilik eskilikka qarshi kurashda vujudga keladi va o‘ziga yo‘l ochadi».
An’analar, urf-odatlar va bayramlarning har biri muayyan tarixiy davrning mahsulidir. Ular moddiy turmush shart-sharoitlarining ta’siri bilan paydo bo‘lgan, rivojlangan, takomillashgan, asrlar osha ajdoddan avlodga o‘tib kelgan va xalqning yaxshi orzu niyatlar hamda ma’naviy boyliklarini o‘zida mujassamlashtirgan bo‘ladi. Ular sinfiy jamiyatda sinfiy xarakter kasb etadi. Ilg‘or an’analar esa yangi davr, ijtimoiy tuzum ehtiyojlariga moslashadi. Masalan, mehnatsevarlik, vatanparvarlik, insonparvarlik, mehmondo‘stlik, bolalar tarbiyasi bilan bog‘liq an’analar asrlar davomida yaralgan bo‘lib, ular hozir ham ijtimoiy.
Har bir avlod o‘zidan oldingi avlodlardan meros qolgan an’analar va urf-odatlarni mexnati, bilimi, tajribalari bilan boyitadi va rivojlantiradi.
Urf-odatlarni etnograflar, faylasuflar, folklorshunoslar, publitsistlar turli nuqtainazardan ta’riflaydilar. Faylasuf olim Ugrinov fikricha, urf-odatlar yangi avlodga muayyan g‘oyalar, axloq xatti-harakatlar, boyliklar va tuyg‘ularni hadya etishning maxsus usulidir. Vorislikning boshqa usullaridan esa urf-odatlar o‘zining ramziylik tabiati bilan farqlanadi.
«Urf-odatlar bilan bog‘liq xati-harakat hamma vaqt ramziylik bilan sug‘orilgan. Ramzlar o‘zida u yoki bu ijtimoiy g‘oyani, obrazni, fikrni umumlashtiradi, shunga muvofiq tuyg‘ularni qo‘zg‘aydi».
Urf-odatlar, udumlar, rasm-rusumlar zanjirdani borat. Ular madaniy boyliklarni avlodlarga hadya etuvchi muhim vosita hisoblanadi. Udumlar, rasm-rusumlar urf-odatsingari ramziy obrazlarga ega emas. Ular kishilarning uzoq yillik faoliyati – mehnatdagi, turmushdagi, oiladagi amaliy xatti-harakati natijasida tarkib topadi.
Marosimlar – an’ananing badiiylashgan, ramziy belgilar, obrazlar musiqa, raqs, qo‘shik, publitsistikni badiiy so‘z vositasida anglashiladigan muayyan g‘oyalar, axloq normalari shaklidagi ko‘rinish. Marosim bir nechta rasm-rusum, udumlar zanjiridan iborat. U an’analarning tantanali badiiylashgan qismi bo‘lib, ommaviy harakatlar yig‘indisidir (173).
Marosim urf-odatning hamma vazifasini ado etishga qodiremas, balki uning biror qismi – boshlanishi, kulminatsiyasi, tugallanishini namoyon qiladi. Shu bois urf-odat keng rejali xatti-harakat majmui bo‘lsa (to‘y bayramlar, armiya safiga chaqirish va hokazolar), marosim ana shu tantana (urf-odat) ni o‘tkazish payti badiiylashgan qismidir.
Bayramlar – kishilarning xususiy va jamoa bo‘lib kechirish sharoitining yig‘indisi bo‘lgan tarixiy ijtimoiy taraqqiyot Jarayonida yuzaga kelgan, o‘zida ideallarni, estetik ehtiyojlarni ifodalagan an’analar va urf-odatlarning muayyan shakldagi tantanali ko‘rinishi. Bayram-jamiyat, davlat, sinf, ijtimoiy guruh, oila hayotidagi biror muhim va quvonchli voqeaga bag‘ishlangan kundir. Bayramlar bir qancha elementlarni o‘zida namoyon qilib, siyosiy tadbirlar (tantanali majlis. ilg‘orlarni mukofotlash), o‘ziga xos odatlar (harbiy parad, mehnatkashlar namoyishi), oilaviy tantanalar (qarindoshlar, do‘stlar uchrashuvi) kabilarning zanjiridan iborat.
Xalq an’analari, urf-odatlar va bayramlar kishilarning jamoa bo‘lib uyushishlarini, muloqotga kirishishlarini taqazo etadi. Zotan, ular xalq, hayotining barcha tomonlari - iqtisodiy, ijtimoiy, milliy, ilmiy, madaniy, harbiy, kasb-hunar va ishlab chiqarish jabhalarida namoyon bo‘ladi.
Anana, bayram va urf-odatlar turmush madaniyati tushunchasining tarkibida harakat qiladi. An’ana va urf-odatlar kishilarning o‘zaro va jamiyatga ijtimoiy munosabatlarini takror ishlab chiqarishda, oldingi avlod erishgan moddiy va ma’naviy boyliklarni o‘zida aks ettirib, keying avlodga yetkazishda muhim vosita.
Bu mavzuni o‘rganishdan maqsad o‘quvchilarga shaxsning kamol topishida oilaning yetakchi ta’sirini oila tarbiyasining o‘ziga xos milliy xususiyatlari hamda tipik kamchiliklarini, bu kamchiliklarni bartaraf etish yo‘llarini, tarbiya samaradorligining oshirish omillarini tushuntirish, oila tarbiyasi, oiladagi tarbiya imkoniyati va pedagogik madaniyat haqida tushunchalar berish.
O‘qituvchi mavzuni e’lon qilgach, taxtaga ikkita portretni, masalan, X.Olimjon va bir noma’lum shaxsning portretlarini iladi va «Kimlarning suratlarini ko‘rib turibsiz?» deb so‘raydi. O‘quvchilar X.Olimjon nomini darhol aytadilar, ammo ikkinchi portretga qarab jim bo‘lib qoladilar. O‘qituvchi «Bu o‘g‘ri, bezori N.ning surati», deydi va davom etadi: «X.Olimjon sizga yaxshi tanish. U atigi o‘ttiz besh yil umr ko‘rgan. Lekin shu qisqa umrida o‘zbek xalqi uchun ajoyib badiiy, ilmiy asarlar qoldirdiki, ularni biz bugungacha sevib o‘qiymiz. Shoirning hayoti, ijodi bilan qiziqqan tadqiqotchilar avvalo uning qanday oilada tarbiyalanganiga, bolalik davriga e’tibor beradilar. O‘g‘ri, bezorining jinoiy ishlarini o‘rganadigan jinoyat qidiruv bo‘limi hodimlari ham uning qanday oilada voyaga yetganini, kimlarning ta’siriga berilganini aniqlaydilar. Xo‘sh, nega har ikki shaxsning bolalik davri, oila muhiti sinchkovlik bilan o‘rganiladi?»
O‘qituvchi o‘quvchilarning javoblarini diqqat bilan tinglaydi, so‘ng umumlashtirib, shunday xulosa chiqaradi:
«Demak, bola shaxsining shakllanishida oila muhiti hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. O‘tmishda ba’zi faylasuflar, pedagoglar bolaning oila muhitida tarbiyalanishi manfaatparastlik va boshqa illatlarni vujudga keltirib, odamlarning o‘zaro inoq yashashiga xalaqit beradi, deb hisoblaganlar. Bunday fikrdagi kishilar hozir ham topiladi. Ular hamma ota-onalarda pedagogic bilimlar bo‘lavermaydi, bundan tashqari, bola bir-bir yarim yoshida asliga, keyin bog‘chaga, maktabga boradi. Demak, ko‘p vaqtini ijtimoiy tarbiya muassasalarida o‘tkazadi, ota-onalar bir sutkada o‘z bolasi tarbiyasi uchun o’n besh minut ham vaqt ajratmaydi, degan xulosalarga tayanib, oilaviy tarbiyadan butunlay voz kechib, ijtimoiy tarbiyaga o‘tish kerak, degan fikrni olg‘a surmoqdalar. Xo‘sh, bunga siz nima deysiz?».
Bir-ikki nafar o‘quvchining javobini eshitib, davom etiladi: oilani ijtimoiy hayotdan butunlay ajralib qolgan qal’a deb qarash noto‘g‘ri. «Agar inson o‘z tabiatiga ko‘ra ijtimoiy mavjudot ekan» (K.Marks) oila ham ijtimoiy jamoadir; axir, u odamlar ittifoqidan tarkib topganku! Binobarin, har bir oiladagi tarbiya ham ma’lum ma’noda ijtimoiy ahamiyat kasb etadi. Oiladagi tarbiya asosida shakllangan shaxsning manfaat ijamiyat manfaatlariga zid bo‘lmay yashashi va birlashib ketishi ham mumkin. Ulyanovlar oilasida insoniyat baxti uchun kurashgan fidokor shaxslar yetishib chiqishi bunga yorqin misol bo‘la oladi. Yozuvchi V.Kanimes «Ulyanovlar» nomli kitobida Mariya Aleksandrovnava Ilya Nikolaevich bolalar tarbiyasiga qanday ahamiyat berishgani, Vladimir Ilich shaxsining kamolotida oila tarbiyasi, muhiti qanday rol, o‘ynagani tasvirlab berilgan. Shu o‘rinda bu kitobni o‘qishni tavsiya etish maqsadga muvofiqdir.

3.