Tarix fakulteti

Xorazm antik davri arxeologik yodgorliklarning o‘rganilishi.

Xorazm vohasida O’rta Osiyoning eng katta daryosi Amu deltasi joylashgan. Bu o’zan juda ham keng bo’lib, ellik ming kvadrat kilometrga yaqin maydonni ishg’ol qilib yotadi. Uning shimoli-g’arbida Ustyurt tepaligi, sharqda Sulton Uvays tog’i hamda Qizilqum, janubda va janubiy-g’arbda Qoraqum sahrolari o’rab olgan.
Amudaryo deltasi butun Yevroosiyoda eng katta bo’lib, Volga deltasiga nisbatan uch yarim hissa, qadimgi Nil deltasiga nisbatan ikki hissa ko’proq maydonni egallaydi. Delta tuprog’i unumli bo’lib, dehqonchilik uchun juda ham qulay.⁸
Antik davr Xorazm vohasining ancha rivojlangan davri hisoblanib, biz buni yozma va arxeologik materiallar asosida ko’rishimiz mumkin.
XX asrning 30 yillariga qadar Xorazm vohasida antik davrga oid tarixiy obidalarda arxeologik qazish ishlari olib borilmasdan asosan yodgorliklarning o’rta asr madaniy qatlamlari o’rganilgan xolos.
Qadimgi Xorazmda shahar-davlatchilik tarixining o’rganilish tarixshunosligini ikki bosqichga ajratish mumkin.

1. 
   Bosqich yozma manbalardagi ma‘lumotlar bo’lib, XX asrning 30 yillari o’rtalarigacha;
   
2. 
   Bosqich esa XX asrning 30 yil o’rtalaridan hozirgi kungacha bo’lgan tarixiy jarayonni qamrab olgan.
   

Birinchi bosqichda Xorazm vohasi tarixiga oid ma‘lumotlar Avesto, yunon va rim, ahamoniylar, Xitoy yozma manbalari, arab sayyohlari va geogarflari, Al-Xorazmiy, Abu Rayxon Beruniy asarlari, rus tadqiqotchilari asarlaridagi ma‘lumotlarni qamrab olgan.⁹
Ikkinchi bosqichda o’zbek va rus tadqiqotchilarining Xorazm vohasida muntazam ravishda arxeologik izlanishlarining olib borilishi natijasida olingan ashyolar asosiy manba vazifasini bajargan. Xorazm yodgorliklarini arxeologik jihatdan o’rganish XX asrning 30-yillari o’rtalaridan boshlanadi va bu ish hozirgacha davom etmoqda. Tadqiqotda Xorazm vohasining qadimgi davri qal‘alarining arxeologik jihatdan o’rganilishi tarixi to’rt bosqichga bo’lish mumkin: urish davrigacha (1936-1940) olib borilgan tadqiqotlar; urishdan keyingi davrda (1945-1958) olib borilgan tadqiqotlar; 1959-1990 yillarda olib borilgan tadqiqotlar va mustaqillik yillarida olib borilayotgan tadqiqotlar.¹⁰ Xorazm yodgorliklarini tadqiq qilishning birinchi va keyingi bosqichlari akademik Y.G’.G’ulomov, S.P.Tolstov va yana ko’plab arxeologlarning nomi, hamda Xorazm arxeologiya ekspeditsiyasi faoliyati bilan bog’liq.Xorazm vohasidagi tarixiy obidalarni har tomonlama chuqur ilmiy asosda o’rganish 1936 yilda Xorazm arxeologiya-etnografiya ekspeditsiyasining tashkil etilishi munosabati jonlanib ketdi.1936-1937 yillari Xorazm vahosida birinchi o’zbek arxeologlari Yahyo G’ulomov va T.Mirg’iyosovlarning ekspeditsiyasi Mang’it qishlog’i yaqinida Qubatov tepaligidan milodiy I ming yilligi o’rtalariga mansub bo’lgan zardushtiy qabristonini topib, birinchi marta qadimiy islomga qadar Xorazm yodgorligiga duch keladilar, Geolog Arxangelskiy Xorazmning qadimgi sug’oriladigan hududida Jonbosqa‘la, Tuproqqal‘a, Qizilqal‘a, Bozorqqal‘a, Guldursin qal‘alari to’g’risida ma‘lumot berib, ularni xaritaga joylashtirgan, lekin arxeologik tadqiqiqotlar olib borilmagan. 1937 yildan boshlab Xorazm vohasida professor S.P.Tolstov boshchiligida Xorazm arxeologik-etnografik ekspeditsiyasi xodimlari Guldursin qal‘ada dastlabki qazish ishlarini olib bordi. Shu ekspeditsiyaning ilmiy xodimi A.Terenojkin 1937 yili Qoraqalpog’iston Respublikasi Beruniy va To’rtkul tumanlarida arxeologik tekshiruv ishlarini olib bordi. Uning fikricha, Kat qal‘asining qadimgi bo’lagi bo’lgan Pilqal‘a o’ziga xos qurilishga ega bo’lib, milodiy III-IV asrlarda vujudga kelgan.¹¹ Ekspeditsiya 1940 yilda o’zining asosiy ish hududida – Amudaryoning o’ng sohilidagi qadimgi sug’orma erlarida qazish va qidirish ishlarini olib bordi. 1938 yilda Tuproqqal‘a shahristoni tekshirildi, u erda so’nggi antik Xorazm qal‘asi ilk bor
aniqlandi. Shu yili ekspeditsiyaning qidiruv bo’limi tomonidan Tuproq, Pil qal‘a qo’rg’onlarida arxeologik kuzatuv ishlari olib borildi, sopol idish qoldiqlari asosida taxminiy sanalari belgilandi. Antik yodgorliklardan Qo’yqirilganqal‘a, Qo’rg’oshinqal‘a, Bozorqal‘a, Jonbosqal‘a, Qizilqal‘a, Tuproqqal‘a, Katta va Kichik Qirqqiz, Anqaqal‘a, Qo’ziqirilganqal‘a tekshirildi.¹²
Qoraqalpog’istonning janubiy-sharqiy hududidagi boshqa yodgorliklarining sxemasi chizildi.
S.P.Tolstov miloddan avvalgi VIII-VII asrlar va antik davrda Xorazmdagi yirik suvg’orish kanallarning mavjudligini, qudratli markaziy davlat siyosati bilan bog’lab, shu hududda davlat tashkiloti bo’lmaganda bunday yirik va uzun kanallarni qazib va ularni saqlab bo’lmasdi deb to’g’ri xulosaga kelganligini qayd qilishimiz lozim.¹³
Urushgacha bo’lgan davrda olib borilgan ishlar yakuni S.P. Tolstovning
―Qadimgi Xorazm monagrafiyasida berildi (M.,1948). Hozirgi mezonlarga ko’ra juda kam bo’lgan arxeologik material asosida Xorazm tarixi eng qadimgi zamonlardan o’rta asrlargacha davrlashtirib berildi. Antik Xorazm yodgorliklari tarixiga ayni shu kitobda birinchi darajali ahamiyat qaratildi va mudofaa inshootlarining tarixiy sharhi hamda tasnifi keltirildi. Antik Xorazm yodgorliklarini o’rganish to’rt davrga bo’linadi:
1) uy-joy devorlari bo’lgan shahriston madaniyati (mil.avv.VI-IV asrlar).
2)Qanxa madaniyati (mil.avv.IV asr -mil.I asr).

3. 
   kushonlar madaniyati (mil.II-III asrlar).
   
4. 
   kushon-afrig’ o’tish madaniyati (mil.III-V asrlar).¹⁴
   

Yuqorida keltirilgan yodgorliklarni arxeologik o’rganish bosqichlari yildan-yilga ko’lami kengayib boradi. Olimlarimiz tomonidan antik davrning o’zi ham alohida davrlashtirilishi, bu albatta o’rganishda bir qancha qulayliklarni yaratdi. Shu o’rinda bu hududda tadqiqot ishlari olib borib Xorazm tarixining yoritilishiga o’z hissasini qo’shgan olimlar va ularning xizmatlari haqida ham to’xtaladigan bo’lsak. A.I.Terenojkin Quyi Amudaryo havzasida arxeologik qidiruv ishlarini olib borib,qadimgi davrga mansub Jonbosqal‘a, Tuproqqal‘a, Qo’yqirilganqal‘a yodgorliklari to’g’risida ma‘lumotlar beradi^’.
S.P. Tolstov o’zining tadqiqotlari natijasini bir qator ilmiy adabiyotlarda nashr qilish bilan Xorazm tarixini yoritishda alohida o’rin egalladi.
Y.G’ulomov tadqiqotlari qadimgi Xorazmda sug’orilish madaniyati, Xorazm qishloq va shaharlarini,etnik jarayonlar, davlatchilik masalalari arxeologik ashyolar va yozma manbalardagi ma‘lumotlar asosida keng ko’lamli tarzda yoritgan. Xorazmning sug’orilish tarixi bilan bog’liq keyingi tadqiqotlar
B.V. Andrianov ishlarida chuqur o’z aksini topdi. Yu.A. Rapoport Xorazm ekspeditsiyasi o’z faoliyatini to’xtatgach, e‘lon qilinmagan materiallar asosida quyi Amudaryo havzasida ilk davlatchilik va urbanistik jarayonlarga oid qator ishlarni e‘lon qildi. Amudaryoning o’ng sohillari yodgorliklaridan biri Tuproqqal‘ada E.E.Nerazik ham tadqiqot ishlarini olib borib, milodiy III-asrga oid yangi ashyolarni topib o’rgandi. B.I. Vaynberg qadimgi Xorazm tangalari haqida asar yaratdi. Ushbu monografiyada Xorazmning mil. avv. II asrdan milodiy IX asrlargacha bo’lgan ijtimoiy-siyosiy tarixi numizmatik materiallar asosida yangicha talqin qilindi.
II-BOB Xorazmning antik davri shaharsozlik xususiyatlari.