Tarix o’qitish metodikasi

 
Tarix o’qitishning muzey va saexatlar usullaridan foydalanish 
Reja: 

---

48
1. O’quvchilarning bilimlarini mustah’kamlashda muzey va saexatlar usullarini 
qo’llanishning ah’amiyati h’aqida. 
2. Muzey eksponatlaridan va saexat natijalaridan foydalanish usullari. 
Adabietlar: 
1. Sadıkova N.O. Madaniy edgorliklar xazinasi K.1981 
2. Sadıkova N.S. O’zbekistonda muzey ishi.T.,1977 
3. Nabiev A. Tarixiy o’lkashunoslik.T.,1996 
4. O’zbekiston tarixi davlat muzeyi.T.,1994 
5. Gosudarstvennıy kraevedcheskiy muzey Karakalpakistana.N.,1992 
Tarix o’qitishda muzey va saxatlar ussularini foydalanish tarixiy bilimni 
mustah’kamlashda ah’amiyatga ega. Eng qulay tomoni bu maktabda muzey tashkil qilish va 
eksponatlardan tarix darsida foydalanish. O’lkani va unda mavjud bo’lgan tarix va madaniyat 
edgorliklarini muh’ofaza qilish, o’rganish va ulardan foydalanish h’ar bir fuqoraning 
muqaddas burchidir. Tarixchilarga bu qonun muqaddas dasturilamon bo’lib xizmat qiladi. Biz 
eshlarni tarixiy edgorliklarni avaylab saqlashga tarixiy obidalarga meh’r-muh’abbat bilan 
qarashga o’rganib, bu edgorliklar faqat o’tmishni o’rganish uchungina emas, shu bilan birga 
ilm-fanni, xalq moarifi va madaniyatini yanada rivojlantirish uchun h’am bebah’o durdona 
ekanligini singdirish ruh’ida tarbiyalashimiz kerak. 
Maktab muzeyi eshlar oldiga qo’yidagi vazifalarni: birinchidan, jamiyat h’aeti va xalq 
turmushidagi eng muh’im tarixiy voqealarni, davlat va h’arbiy arboblarning, xalq 
qah’ramonlarining h’aeti va faoliyati bilan bog’lik bo’lgan binolar, inshoatlar, esdalik joylarni 
o’z o’lkasiga bog’la0b o’rganishni, ikkinchidan, arxeologiya edgorliklari: ko’h’na shah’arlar, 
qo’ronlar, qalalar, qadimiy manzilgoh’lar, isteh’komlar, korxonalar, kanallar, yo’llarning 
qoldiqlari, qadimiy dafn joylar-mozoratlarni, tosh h’aykallar, qoyalardagi tasvirlarni, qadimiy 
buyumlarni o’z joyiga bog’lab o’rganishni, uchinchidan, memorchilik obidalari tarixiy 
markazlar, kvartallar, maydonlar, kuchalar, shah’ar va boshqa ah’oli yashaydigan 
manzillarning qadimiy tuzilishi, qurilishi va qoldiqlarini, sanat diniy, h’arbiy, xalq 
meemorchiligi inshoatlarini, tabiat landshaftlarini o’z xududiga moslab o’rganishni, 
t:rtinchidan, sanat edgorliklari- monumental, tasviriy, amaliy-dekorativ va boshqa turdagi 
sanat asarlarini, beshinchidan, edgorlik h’ujjatlari-davlat h’okitiyat organlari va davlat 
boshqaruv organlarining aktlari, boshqa ezma va grafik h’ujjatlar, kinofoto h’ujjatlar va 
tovush ezuvlari, shuningdek, qadimiy va boshqa qulezmalar h’amda arxivlar, filmlar va 
musiqa ezuvlar shu kabi nozir materiallarni izlab topish, o’rganish va umumlashtirish 
vazifalarini quyadi. 
Hozirgi vaqtda maktab muzeyi tashkil qilingan maktablarda o’quvchilarini ijtimoiy 
fanlardan olaetgan bilimlari, mustaqil ishga va meh’natga, o’tmish tarixi va madaniyatiga 
qiziqishlari o’sib boraetganligi aniqlanmoqda. Shuningdek, yuqori sinf o’quvchilarining bilim 
doirasi kun sayin kengayib, dastlabki ilmiy-tadqiqot ishlariga bulgan qiziqish sezilarli 

---

49
darajada o’smoqda. Ayniqsa davlat muzeylari bo’lmagan rayonlarda maktab muzeyining 
ah’amiyati katta. 
Tarix o’qitishda maktab muzeyidan tashqari davlat muzeylariga, tarixiy joylarga 
saexatlar uyushtirish mumkin. 
Tarix o’qitishda muzey eksponatlaridan foydalanish uchun avvalo muzey fondini 
yaxshi bilish kerak. Maktab muzey fondi qo’iydagicha bo’limlarga bo’lib qo’ilsa maqsadga 
muvofiq bo’ladi. Masalan, birinchi bo’limi. İbtidoiy jamoa va quldorlik jamiyati” deb 
nomlash mumkin. Bu bo’limga asosan o’z o’lkasidan eki urganilaetgan xududidan (agar 
shunday manbalar bo’lsa) topilgan arxeologiyaga oid materiallar, masalan, Teshiktosh
g’orining yasama ko’rinishi, M.M.Gerasimov tomonidan rekonstruktsiya qilingan i-9 yashar 
neandertal bolaning darslikdagi h’aykalining tasviri, ”İbdidoiy odam-sinotrop ovda” degan 
rasmdan ko’chirma eki yasama ko’rinishi, arxeologiyaga oid qazilmalar natijasida topilgan 
tosh davriga oid turli xil meh’nat qurollari, sopol idishlarning siniqlari, xullas aaleolit, neolit, 
eneolit, mis, bronza va temir davriga oid qurollardan namunalar. sal nusxalar bo’lmagan 
h’olda ularning yasalma ko’rinishlarini eki ko’chirma nusxalar qo’yish mumkin. 
İkkinchi bo’limni ”Feodalizm davri” deb nomlash va bu bo’limga feodalizm davrida 
yaratilgan tarixiy va madaniyat edgorliklaridan Samarqand, Buxoro va Xivadagi memorchilik 
edgorliklarini aks ettiruvchi fotosuratlar va Bolaliktepa (V-VI asr), Panjakent, Varaxsha, 
Afrosieb, Dalvarzin va Axsikentlardan topilgan arxeologiyaga oid h’ar xil topilmalar va sopol 
idish-tovoqlar, usha davrga doir tanga-chaqa pullardan namunalar qo’yish mumkin. Uchinchi 
bo’lini ”O’lkamiz chor Rossiyasi qaramligida” deb nomlash mumkin. Bunda chor Rossiyasi 
zulmidan mah’alliy omma va jafokosh, tutqinlikda h’uquqsiz kun kechirgan xalqimizga 
talluqli materiallardan qo’yilsa, Buxoro amiri Xiva xonligi, Quqon xonliklari o’rniga kelgan 
chor h’ukumati zulmidan quvillab qolgan qishloqlar h’aqidagi malumotlar muzey 
materiallarida aks ettirilsa o’quvchilar ko’z o’ngida utmish aniq tasvirlanadi va chorizm 
siesatiga nisbatan qah’r-g’azab, meh’natkash ommaga nisbatan meh’r-muh’abbat uyg’otadi. 
To’rtinchi bo’lim ”Hozirgi davrda jonajon :lkam” deb nomlansa va bu bo’limda 
O’zbekistonning 20- yillardagi to shu kungacha, yani mustaqil jumxuriyatlar tashkil 
topaetgan, shuningdek O’zbekiston h’am mustaqillikni qo’lga kiritib, unda yashaetgan xalqlar 
o’z tarixi, madaniyati, o’zligini anglaetgan, xorijiy davlatlar bilan h’am iqtisodiy, h’am 
madaniy aloh’alar kun sayin yaxshilanaetgan h’ozirgi davrgacha bo’lgan ulkasining iqtisodiy, 
siesiy va madaniy h’aetini isbotlovchi dalillar muzey eksponatlari qatoridan joy olsa, muzey 
o’shandagina maktabning h’aqiqiy muzeyiga aylanadi va uning malim tarbiya ishlariga 
qushaetgan xissasi yanda oshadi. 
Muzey eksponatlari va saexat natijalaridan malum darslarda foydalanish mumkin. 
O’qituvchi agar maktab muzeiy bor bo’lsa, malum darsda muzey xonalaridan foydalansa 
bo’ladi. Shuningdek dars oldidan mavzu o’quvchilarga tanishtirilib, davlat o’lkashunoslik 
muzeyiga, eki tarixiy o’rinlarga saexat uyushtirish mumkin. Natijalari esa dari paytida qo’l 
keladi.Misollar keltirish mumkin. Qoraqalpog’iston tarixi darsida, masalan ё4 
Qoraqalpog’iston xududidagi quldorlik davlati” degan mavzu oldidan davlat ulkashunoslik 
muzeyi eksponatlari bilan tonishishga bo’ladi. Muzeydagi Qo’yqirilgan qala, Tuproqqala 
xaroblaridan topilgan topilmalar, ularning maketlarini va boshqa edgorliklarni ko’zi bilan 

---

50
kurib qobil qilgan o’quvchilar olgan tasavvur va bilimlarini og’zaki eki ezma tarzda ifodalab 
beradi. 

---

51