Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
§ 3. İCTİMAİ-SİYASİ VƏZİYYƏTİN KƏSKİNLƏŞMƏSİ
Yüklə 8,38 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§ 6. BORC-BANK İDARƏLƏRİ
XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda borc-bank sisteminin inkişafı, borc verən idarələrin ayrı-ayrı ərazilər üzrə qeyri-bərabər paylan ması bəzi rayonlarda bank kapitalının daha çox, digərində isə az cəmlənməsi kapitalist təsərrüfat sisteminə xas olan sənaye kapitalı ilə bank kapitalının çu lğaşması ilə xarakterizə o lunurdu. Neft sənayesinin XX əsrin əvvəllərindəki dünya böhranının nəticələrinə məruz qalmış Bakı şəhərində 1909-cu ilə qədər, 1907-ci ildə fəaliyyətə başlayan şəhər xüsusi lombardından başqa, borc verən heç bir yeni idarə açılmamışdı. Neft istehsalının və neft məhsulları ilə ticarətin həcminin azaldığı, gəmiçilikdə yük daşınmasının ixtisara düşdüyü, əməyə tələbatın xeyli azaldığı, vergilərin ço xunun geri qaytarıldığı və bir çox idarənin iflasa uğradığı 127
şəraitdə Rusiya səhmdar kommersiya bankları öz fəaliyyət dairələrini genişləndirmə k, Bakı rayonunda yeni şöbələr açmaq istəmirdi. 1909-cu ildə neft sənayesi və onunla bağlı istehsal müəssisələri
53 uzunmüddətli durğunluqdan sonra öz fəaliyyətini bərpa etdiyi bir şəraitdə Bakıda kredit -bank sistemin in yeni inkişaf mə rhələsi başladı. 1909-cu ildə Sankt-Peterburq Beynəlxalq Ko mmersiya Bankı Balaxanı kəndində özünün ikinci şöbəsini açdı 128
. 1914-cü il aprelin 15-də ilk yerli səhmdar kommersiya bankı - Bakı Tacir Bankı açıldı 129 .
1900-1913-cü illərdə Bakıdakı 9 bank kontoru arasında ən mühümləri Əbdül Həmid Ələsgərov, Hacı Şıxəli Dadaşov, H.Z.Tağıyev və Tu manyan qardaşlarına məxsus idi, onlar ko mmersiya banklarından daha çox ixtisaslaşması ilə fərqlənirdi 130
. Səhmdar bankların inkişafı ilə əlaqədar olaraq onların rolu heçə endi. Bakıda borc (kredit) verən Qarşılıqlı Borcvermə Cəmiyyəti, Şəhər Borcvermə Cəmiyyəti, xəzinəyə və xüsusi şəxsə məxsus olan şəhər lombard ı kimi idarələr də fəaliyyət göstərirdi. Gəncə, Şuşa, Şəki, Lənkəran və Naxçıvan kimi ticarət-sənaye mər- kəzlərində də kredit-bank sistemi in kişaf edirdi. Bu şəhərlərdəki kred it-bank sistemin in xüsusiyyəti dünya sənaye sistemin i bürü müş böhrandan sonrakı durğunluq dövründə də inkişaf etməsi id i. Bunun başlıca səbəbi böhranın, neft sənayesindən fərqli o laraq, yerli sənaye sahələrinə və sənətkarlığa göstərdiyi təsirin zəif olmasında idi. Əvvəlki dövrlərin kapital yığımı sayəsində Şuşada yerli tacirlərin və sənaye sahiblərinin təşəbbüsü ilə 1904-cü ildə ilk kredit idarəsi - Qarşılıqlı Kredit Cəmiyyəti 131 ,
132 , 1914-cü il iyulun 25-də isə nizamnaməsi hələ 1905-ci ildə təsdiq olunmuş Qarşılıqlı Kənd təsərrüfatı Kredit Cəmiyyəti açıldı 133 .
Qarşılıqlı Borcvermə Cəmiyyəti, iki ildən sonra isə 1910-cu il yanvarın 1-dən Yelizavetpol Qarşılıqlı Kredit Kommersiya Cəmiyyəti adlandırılan ikinci belə cəmiyyət 134 ,
liyinə çevrilən komisyonerliyi, 1912-ci il avqustun 16-dan Tiflis kommersiya bankın ın şöbəsi fəaliyyətə başladı 135 .
136 , bir ildən sonra Əhmədov qardaşlarının Banklar Evi 137 və 1910-cu ildə isə Tiflis Kommersiya Bankının şöbəsi açıldı 138
. Ulu xanlıdan İran sərhədinə qədər dəmir yol xətti çəkildikdən sonra XX əsrin əvvəllərində mühüm ticarət mərkəzinə çevrilmiş Culfada 1910-cu ildə Azov-Don Kommersiya Bankının şöbəsi 139 , 1911-ci ildə İran Hesab-Borc Bankının şöbəsi 140 və 1912-ci ildə isə Tiflis Ko mmersiya bankının şöbəsi yaradıldı 141
. Azərbaycanın başqa şəhərlərində - 1910-cu ildə Naxçıvanda Qarşılıqlı Kredit Bankının şöbəsi, 1911-ci ildə Lənkəranda Rus-Asiya bankının 1913-cü ildə həmin bankın şöbəsinə çevrilən komisyonerliyi, 1913-cü ildə, Astarada İran Hesablama-Borc Agentliyinin şöbəsi açıldı. Kommersiya bankları XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın müxtəlif şəhərlərində fəaliyyət göstərən kredit-bank sistemində əsas həlqə idi. Rusiyanın
54 Azərbaycan ərazisini fəaliyyət mühiti etmiş dövlət və səhmdar torpaq bankları sırasına 1900-cü ildən Don Səhmdar Torpaq Bankı, 1903-cü ildən Yaroslavl- Kostroma Səhmdar Torpaq Bankı 142
,1907-ci ildən Poltava Səhmdar Bankı 143
, 1906- cı il fevralın 15-dən Kəndli Torpaq Bankın ın Zaqafqaziya şöbəsi daxil idi 144 . Dövlət zadəgan torpaq bankı Zaqafqaziya şöbəsinə öz fəaliyyətini Azərbaycanda yaymağa icazə vermişdi, lakin bankın mərkəzi idarəsinin siyasəti yerli mülkədar və bəyləri onun müştərisi olmaqdan məhrum etmişdi. Bunun başlıca səbəbi onların imtiyazlı silkə mənsubluğunu və mülklərinin sərhədlər üzrə onların mü lkiyyətində olduğunu təsdiqləyən sənədlərin olmaması idi. Yerli və Qafqaz in zibati orqanları bankın mərkəzi idarəsi qarşısında dəfələrlə vəsatət qaldırdığına baxmayaraq, bəylər öz torpaqlarını burada girov qoymaq hüququ ala bilməmişdilər. Yaln ız xan nəslindən olanlar və rus əsilzadələri ö z torpaqlarını bu banka g irov qoya bilərdilər. Azərbaycanın kredit -bank sistemin in digər bir həlqəsi kiçik kredit (borcvermə) idarə ləri id i. Rusiyanın, o cü mlədən Azə rbay canın kənd təsərrüfatında XX əsrin əvvəllərində kapitalist münasibətlərinin in kişafı ö lkədə kiçik kreditin vəziyyətini əsaslı surətdə dəyişməyi tələb edird i. Çar höku mət in in 1904-cü il iyunun 7-də təsdiq etdiyi "Kiçik kredit idarə ləri haqqında əsasnamə"yə görə, Rusiya dövlət bankı - kiçik kredit işləri ü zrə idarə yaradıld ı və ona tapşırıldı ki, kiçik kredit müəssisələri yaradılmasına himayədarlıq, onların fəaliyyətinə nəzarət və rəhbərlik etsin 145 .
geniş inkişaf yoluna saldı. Azərbaycanda bu istiqamətdə ilk addımlar 1906-1907-ci illərdə atıldı. Dövlət bankının Tiflis və Bakı şöbələrin in nəzdində kiçik kred it üzrə Bakı və Yelizavetpol quberniya komitələri yarad ıld ı. Bank şöbələrində çalışan müfəttişlər kəndli təsərrüfatların ın xahişlərin i nəzərdən keçirməli, imkan olduqda kiç ik kredit müəssisələri aç ma lı id ilə r. Kiçik kred it müəssisələri açılması Maliyyə Nazirliy inin 1905-ci ilin noyabrında təsdiq etdiyi Nizamnamə əsasında tənzimlən məli idi. Bu sənəd Azərbaycanda kiçik kred it müəssisələrinin iki növünün -kredit və borc-kred it şirkəti açılmasına yol verirdi. Lakin kiçik mü fəttişlərin sayca məhdudluğu, haqq-hesabın yerli dildə aparılmaması, qolço maq-sələmçilərin müqaviməti və s. ona gətirib ona çıxartdı ki, Azərbaycanda ilk kiçik kred it müəssisəsi yalnız 1908-ci ildə açıld ı. 1909-1913-cü illərdə kiçik kredit müəssisələrinin artım mən zərəsi belə id i: 1909-cu ildə 9, 1910- cu ildə 12, 1911-ci ildə 5, 1912-ci ildə 42, 1913-cü ildə 19, ü mu miyyətlə isə həmin müddətdə cəmi 86 kiçik kredit müəssisəsi açılmışdı 146
. Kiçik kred it müəssisələrinin ço xu Bakı quberniyasında, 8-i Naxçıvan qəzasında, 2-si isə Zaqatala dairəsində idi. Kredit şirkətləri ço xluq, borc-əmanət şirkətləri isə azlıq təşkil ed ird i. Azərbaycanda kiçik kredit müəssisələri şəbəkəsinin genişliyi öz əksini bankir idarələri, qarşılıqlı kredit cəmiyyətləri və Bakı tacir bankı yaradılmasında tapırdı.
55 Kredit-bank müəssisələrinin sürətli artımı Azərbaycan iqtisadiy yatında kapitalist inkişafının tələbi ilə şərtlənirdi. Bank kapitalı kredit müəssisələri çoxaldıqca və fəaliyyətlərini genişləndirdikcə yerli sənayenin, ticarət və kənd təsərrüfatının, əhalinin təsərrüfat həyatının bütün sahələrini əhatə edirdi. Girov əvəzinə verilən borclar, bankların fəal əməliyyatının yayılma dairəsinin həcmi və s. bank kreditinin Azərbaycan iqtisadiyyatı ilə nə qədər geniş qovuşduğunu sübut edir. Bakı banklarının, demək olar ki, hamısı əsasən neft sənayesi, ona xid mət edən sənaye sahələri və neft məhsulları ticarəti ilə bağlı idi və onlara xidmət edirdi. Veksel və əmtəə kreditlərinin əsas hissəsi neft sənayesi sahəsinə düşürdü. Çəltik və buğda dəyirmanları, tütün fabrikləri, balıq sənayeçiləri, manufaktura tacirləri, qənd, meyvə, pambıq və s. ilə ticarət edənlər də bank kreditindən geniş istifadə edirdilər. Rusiya kommersiya banklarının Bakı şöbələri neft sənayesi ilə, yerli sənayenin başqa sahələri və ticarətlə qovuşdu, bank kapitalı sənaye kapitalı ilə qaynayıb qarışdı. Bu isə maliyyə oliqarxiyasının hakimiyyətinə gətirib çıxardı. Bankların şöbələri kapitalın və inhisarların təmərküzləşməsi prosesini sürətləndirib gücləndirdi, iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrindəki qarşılıqlı əlaqələri yüksək dərəcədə qüvvətləndirdi. Bankların şöbələri təsərrüfat həyatının mərkəzinə çevrildi. Bank şöbələrinin Gəncə qrupu 7-10 mln rubulluq veksellərin hesabını aparırdı 147
. Gəncədəki bütün bank şöbələri kənd təsərrüfatının müxtəlif sahələrini, əsasən isə çaxır və araq istehsalını, pambıqçılığı və ipəkçiliyi kreditlə təmin edirdi. Nuxa və Şuşa bankları baramaçılığa və ipək sənayesinə, həmçinin başqa istehsal sahələrinə kredit verirdi. Bank şöbələrinin apardığı veksel hesabının məbləği hər il Nu xada 3-4, Şuşada isə 2-3 mln rubul olurdu. Torpaq banklarının bir qrupu özlərinin 1916-cı ilə qədərki fəaliyyəti dövründə kənd malikanələrini girov götürməklə, Azərbaycanın torpaq sahiblərinə 7 mln rubl uzunmüddətli borc vermişdi 148 . Mülkədarlar bu kapitalın müəyyən hissəsini öz təsərrüfatlarını genişləndirməyə, onları kapitalist yolu ilə inkişaf etdirməyə yönəltmişdilər. Bu banklar, yəni Bakıda fəaliyyət göstərən Bakı şəhər Kredit Cəmiy yəti, Tiflis Zadəgan Torpaq Bankı, Don Torpaq Ban kı, Tiflis Zadəgan Bankının Şuşadakı agentliyi, Poltava torpaq bankının Gəncədəki agentliyi hə min şəhərlərdə aparılan inşaat işləri üçün girov müqabilində borc vermişdi. Azərbaycanda fəaliyyət göstərən kiçik kred it müəssisələri 1909-cu ildən 1913-cü ilədək xırda kənd burjua ziyasından olan ü zvlərinə 6,5 -7 mln rubla qədər borc vermişdi. Bu məbləğ kənd təsərrüfatının mü xtə lif sahələrinə qoyulmuşdu. Beləliklə, müharibədən qabaqkı illərdə Azərbaycanda iqtisadiyyatın mü xtəlif sahələrinə - sənaye, kənd təsərrüfatı və ticarətə hər il 100-150 mln rubl bank kapitalı yönəldilmişdi. Bank kapitalı Azərbaycan iqtisadiyyatının bütün sahələrinə daxil o lmuş, təsərrüfatı aparmaq üsulların ı, onun strukturunu, bütün pul münasibətlərin in mah iyyətini dəyiş miş, sənayedə, kənd təsərrüfatında və ticarətdə əmtəə təsərrüfatı və kapitalizmin inkişafını sürətləndirmişdi.
|