TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə

Pul  tədavülü.  Albaniya  dövləti  yaranana  qədər  Azərbaycanda  ticarət  uzun 

müddət  sadə  əmtəə  mübadiləsi  formasında  aparılmışdır.  Başqa  ölkələrdə  olduğu  kimi, 

burada da tədricən pul funksiyasını yerinə yetirən, başqa əmtəələr üçün dəyər ekvivalenti 

olan  əmtəələr  meydana  gəlmişdir.  Qədim  Albaniyada  sikkə  zərb  olunanadək  ümumi 

ekvivalent  funksiyasını  kauri  balıqqulağı,  mal-qara,  metal  külçələri  və  başqa  mallar 

yerinə yetirirdi. 

Uzun  müddət  elmdə  belə  bir  fikir  hökm  sürürdü  ki,  albanlarda  pul  tədavülü 

olmamışdır.  Bu  rəyi  söyləyənlər  Strabonun  sözlərinə  istinad  edirdilər:  "Onlarda 

(albanlarda)  adətən  zərb  edilmiş  sikkə  işlənmir,  onlar  100-dən  o  yana  say 

bilmədiklərindən ancaq mübadilə ticarəti ilə məşğul olurlar". Lakin Azərbaycanda tapılan 

çoxlu numizmatik materiallar və bu materialların öyrənilməsi göstərdi ki, Albaniyada pul 

tədavülü,  görünür,  e.ə.  IV  əsrin  axırlarında  -  III  əsrin  əvvəllərində  başlanmışdır. 

Tapıntılar  əsasında  antik  dövrdə  Albaniyanın  pul  tədavülünü  iki  tarixi  mərhələyə 

bölmək olar. Birinci mərhələ hellinizm dövrünü, yəni e.ə. IV əsrin axırlarından e.ə. I 

əsrin  ortalarına  qədərki  dövrü,  ikinci  mərhələ  isə  e.ə.  I  əsrin  ortalarından  eramızın  III 

əsrinin ortalarına qədər olan dövrü  əhatə  edir. Hellinizm dövrünə  aid  Azərbaycanda bir 

neçə  pul  dəfinəsi  tapılmışdır.  Bunlardan  biri  Bərdə  dəfinəsidir.  Dəfinə  Makedoniyalı 

Aleksandrın,  Selevki  hökmdarlarının  sikkələrindən  ibarətdir.  Şamaxı  yaxınlığında 

Xınıslı kəndinin ətrafında tapılan dəfinə daha böyük olmuşdur. Bu dəfinədən 300-dən çox 

sikkə toplamaq mümkün olmuşdur. Dəfinədəki gümüş sikkələr arasında Afinanın, Frakiya 

çarı Lisimaxın (e.ə. 323-281-ci illər), Vifiniya çarları I Nikomedin (e.ə. 149-91-ci illər) 

və  II  Nikomedin  (e.ə.  91-74-cü  illər),  Pont  çarı  VI  Mitridat  Evpatorun  (e.ə.  114-63-cü 

---

303 

 

illər) tetradraxmaları, e.ə. 175-ci ildən 83-cü ilədək hökmranlıq etmiş Selevki çarlarının 

tetradraxmaları,  e.ə.  80-ci  illərdə  kəsilmiş  Roma  denarisi  və  nəhayət,  70-dən  çox  yerli 

sikkə vardır. Bu dəfinə e.ə. 60-50-ci illərdə basdırılmışdır. 

Sikkələrin həm tərkibi, həm də miqdarı cəhətdən hellinizm dövrünün ən zəngin 

dəfinəsi  Azərbaycan  Respublikasının  Qəbələ  rayonunda  Qafqaz  Albaniyasının  paytaxtı 

Qəbələ  şəhəri  xarabalığının  yaxınlığında  tapılmışdır.  Burada  700-dən  artıq  gümüş  sikkə 

toplamaq  mümkün  olmuşdur.  Dəfinə  kənardan  gətirilmə  və  yerli  sikkələrdən  ibarətdir. 

Dəfinənin ən qədim gətirilmə sikkələri Makedoniyalı  Aleksandrın draxmaları  və Frakiya 

çarı Lisimaxın tetradraxmalarıdır. Həmin sikkələr uzun müddət istifadə olunduğundan çox 

sürtülmüşdür.  Gətirilmə  sikkələrin  böyük  əksəriyyəti  e.ə.  187-ci  ildən  129-cu  ilədək 

hakimiyyət başında olmuş Selevki hökmdarlarının tetradraxmalarıdır. Dəfinədə o dövrdə 

hökmranlıq etmiş bütün Selevki padşahlarının sikkələri vardır. 

Dəfinədə Parfiya sikkələri bir  neçə draxma  ilə  təmsil olunmuşdur. Bunlar  əsasən 

Parfiyanın  ilk  sikkələrindən  ibarətdir.  Dəfinənin  tərkibində  beş  ədəd  yunan-Baktriya 

tetradraxmasının  olması  xüsusi  maraq  doğurur.  Bu  tetradraxmalar  Zaqafqaziya  ərazisində 

nadir tapıntılardır.  Tetradraxmalardan  biri  Yunan-Baktriya  çarlığının  banisi  I  Diodota 

məxsusdur və e.ə. 250-247-ci illərdə kəsilmişdir, qalanları isə Evkraditin (e.ə. 169-159-cu 

illər) adından zərb edilmişdir. 

Bu  dəfinənin  ən  böyük  qismi  yerli  bənzətmə  sikkələrdən  ibarətdir.  Üç 

tetradraxma  Selevki  sikkələrinə,  qalanları  (500-dən  çox  sikkə)  isə  Makedoniyalı 

Aleksandrın tetradraxmalarına və drahmalarına bənzətmədir. Dəfinə eramızdan əvvəl II 

əsrin iyirminci illərində basdırılmışdır. 

Azərbaycanda hellinizm dövrünə aid başqa bir dəfinə Ağsu rayonunun Nüydü 

kəndinin yaxınlığında torpaq qəbrindən tapılmışdır. Dəfinə Makedoniyalı Aleksandrın 

draxmalarına bənzədilmiş 36 ədəd yerli sikkədən ibarətdir. 

Cənubi  Dağıstanın  Qasımkənd  rayonundakı  Gərayxanov  adına  sovxozun 

yaxınlığında tapılmış Selevki hökmdarlarının bir neçə mis sikkələrindən ibarət dəfinə 

çox maraqlıdır. 

Yuxarıda  adları  çəkilən  dəfinələrlə  yanaşı,  arxeoloji  qazıntılar  zamanı  tarixi 

Albaniyanın  ərazisində  hellinizm  dövrü  sikkələrinin  ayrı-ayrı  nümunələri  də 

tapılmışdır.  Bu  tapıntılar  başlıca  olaraq  Parfiya  çarlarının  draxmalarından  və 

Makedoniyalı Aleksandrın draxmalarına bənzədilən yerli sikkələrdən ibarətdir. Onlar 

arxeoloji qazıntılar zamanı Şamaxı şəhəri yaxınlığındakı Xınıslıda, Qəbələ zonasında 

və Nüydü qəbiristanından tapılmışdır. 

Azərbaycanda  tapılan  Ermənistan  sikkələri  II  Tiqranın  iki  sikkəsi  ilə  təmsil 

olunmuşdur. Bunlar Mingəçevir küp qəbirlərinin birindən Roma respublika denariləri 

ilə birlikdə tapılmışdır. 

Beləliklə, tapıntılar  əsasında  aydınlaşır ki,  Albaniya  ərazisində geniş  yayılmış 

ən  qədim  sikkələr  Makedoniyalı  Aleksandrın  və  Lisimaxın  sikkələri  olmuşdur. 

---

304 

 

Görünür,  məhz  bu  zamandan  Albaniyada  pul  tədavülü  üçün  əlverişli  şərait 

yaranmışdı.  Bu  da  başlıca  olaraq  ölkənin  daxili  sosial-iqtisadi  inkişafından, 

beynəlxalq  ticarətin  genişlənməsindən  irəli  gəlirdi.  Lakin  gətirilmə  sikkələr  ölkənin 

daxili  bazarının  daim  artan  tələbatını  tam  ödəyə  bilmirdi.  Buna  görə  də  Albaniyada 

yerli sikkələrin kəsilməsinə ehtiyac yarandı. Beləliklə, yeni yaranmış Albaniya dövləti 

tipinə  görə  Makedoniyalı  Aleksandrın  geniş  yayılmış  məşhur  tetradraxma  və 

draxmalarına bənzəyən öz pulunu kəsməyə başladı. 

Yerli  sikkələr  iki  nominalla  -  tetradraxma  və  draxmalarla  təmsil  edilmişdir. 

İndiyədək  cəmi  dörd  tetradraxma  məlumdur.  Bunlar  Qəbələ  dəfinəsinin  tərkibində 

aşkara  çıxarılmış  və  bir  cüt  möhürlə  zərb  edilmişdir.  Makedoniyalı  Aleksandrın 

sikkələri  kimi,  bu  tetradraxmaların  da  üz  tərəfində  şir  dərisi  geymiş  Heraklın  başı 

təsvir  olunur.  Təsvir  nöqtələrdən  ibarət  dairəvi  haşiyəyə  alınmışdır.  Sikkələrin  arxa 

tərəfində  Zevs  təsvir  edilmişdir.  O,  taxta  əyləşmiş,  qartal  tutan  sağ  əlini  qabağa 

uzatmış,  sol  əli  ilə  skipetrə  söykənmişdir.  Sağda  yazıya  bənzər  cizgilər  vardır. 

Sikkələrin  orta  çəkisi  15,31  qramdır.  Bu  sikkələr  Makedoniyalı  Aleksandrın 

sikkələrindən  yalnız bir qədər kobudluqları ilə fərqlənir. Bununla belə, nəzərə çarpır 

ki,  ilk  vaxtlar  yerli  zərbxanalarda  Makedoniyalı  Aleksandrın  sikkələrinin  surətini 

mümkün  qədər  dəqiq  çıxartmağa  çalışmışlar.  Bu  meyil  drahmalarda  da  müşahidə 

olunur. 

Tədricən  sikkələrin  tipləri  daha  böyük  dəyişikliklərə  uğramışdır.  Üz  tərəfində 

sağa  baxan insan başı təsvir olunur. Təsvirlərin  yalnız  çöhrəsi aydın  görünür. Lakin 

zənlə  baxanda  gözə  dəyir  ki,  başda  dəbilqə  vardır.  Dəbilqələr  formaca  müxtəlifdir. 

Güman  etmək  olar  ki,  sikkələrdə  Albaniya  çarının  şərti  təsviri  verilmişdir.  Başda 

dəbilqənin  olması  Albaniyada  çar  hakimiyyətinin  "hərbi  xarakterinin"  rəmzi  kimi 

qəbul  oluna  bilər.  Məlum  olduğu  kimi,  hellinizm  monarxiyalarında  çar  öz  ölkəsinin 

ordusunun baş komandanı sayılırdı. Pompeyin yürüşü zamanı Albaniya çarı Oroys da 

öz qoşununun başında durmuşdu. 

Makedoniyalı Aleksandrın sikkələrində olduğu kimi, yerli bənzətmə sikkələrin 

də arxa üzündə taxtda əyləşən Zevs təsvir edilmişdir, lakin təsvir bir qədər kobuddur. 

Yalnız bəzi sikkələrdə taxtın ayaqları izlənir. Görünür, zərb ustaları möhürlərdə xırda 

detalları  verməyə  həmişə  müvəffəq  olmamışlar,  söykənəcək  və  qoltuqaltı  sxematik 

verilmişdir.  Fiqurun  sağ  qolunun  üstündə  quş  oturmuşdur,  sol  əli  isə  skipetrə 

söykənmişdir. 

Təsvirlər  sxematik  verildiyindən  quşun  cinsini  müəyyənləşdirmək  çətindir. 

Yəqin  ki,  ustalar  Makedoniyalı  Aleksandrın  sikkələrində  olduğu  kimi,  Zevsin 

atributlarından  biri  sayılan  qartalın  təsvirini  vermək  istəmişlər.  Bəzi  sikkələrdə  quş 

şanapipiyi xatırladır. 

Maraqlıdır  ki,  sikkələrin  bir  qrupunda  taxta  əyləşmiş  fiqur  sağ  əlində  quş 

əvəzinə keçi tutmuşdur, fiqurun özünün başında isə bir buynuzvarı çıxıntı vardır. 

---

305 

 

Sikkələrin hamısı dəyirmi olub bir üzləri çökək, digər üzləri qabarıqdır. Bu da 

hellinizm dövrünün bütün sikkələrinin səciyyəvi xüsusiyyətidir. 

Qəbələ dəfinəsinin tədqiqi müəyyən etməyə imkan verir ki, Albaniyanın sikkə 

ustaları  əvvəllər  gətirilmə  orijinalların  dəqiq  surətini  çıxartmağa  çalışırlar.  Sonralar 

sikkə  tipləri  tədricən  pisləşirdi.  Sikkənin  ümumi  tipinə  yeni  ünsürlər  artırırdılar; 

məsələn, sikkənin qabaq üzündə başa dəbilqə qoyur, arxa üzündə isə sxematik təsvir 

olunan taxta əyləşmiş Zevs əlində bəzən qartal əvəzinə naməlum quş və ya hətta keçi 

tutmuşdur. Xeyli korlanmış olan ən axırıncı sikkələr e.ə. I əsrin 2-ci rübünə aid edilən 

Xınıslı  dəfinəsinin  tərkibində  tapılmışdır.  Bu  sikkələrin  tipləri  çox  sxematik,  relyefi 

yüksək  olmadığından  təsvirlər  çətinliklə  seçilir.  Xınıslı,  Qəbələ,  Nüydü  dəfinələri 

sübut  edir  ki,  e.ə.  I  əsrin  ortalarına  yaxın  yerli  sikkələr  xeyli  korlanmış  və  təsvirlər 

təhrif  edilib  tanınmaz  şəklə  salınmışdı.  Lakin  bütün  bunlara  baxmayaraq,  sikkələrin 

tipləri  Makedoniyalı  Aleksandrın  sikkələrinin  tipləri  ilə  öz  genetik  əlaqəsini 

saxlamışdır.  

Bu  sikkələrin  yalnız  Azərbaycanda  aşkar  edilməsi  (tarixi  Albaniya  ərazisinin 

hüdudlarından  kənarda  hələlik  ancaq  Artaşatda  bircə  ədəd  belə  sikkə  tapılmışdır), 

onların üslubi xüsusiyyətləri, tiplərin bəzi əlamətləri, habelə ümumi möhürlərlə zərb 

edilmiş  çoxlu  sikkələr  bunların  Albaniyanın  yerli  məhsulları  olmasına  şübhə  yeri 

qoymur.  

İndiyədək  bu  sikkələr  hellinizm  dövrü  dəfinələrində  və  arxeoloji  qazıntılar 

zamanı  e.ə.  I  əsrin  ortalarından  əvvələ  aid  yaşayış  yerlərinin  təbəqələrində  və  qəbir 

abidələrində  tapılmışdır.  Bu  sikkələrin  tiplərinin  üslubi  təhlili,  qazıntıların 

stratiqrafiyası,  habelə  bəzi  başqa  məlumatlar  əsasında  onların  zərb  edilməsinə  nə 

vaxtdan  başlandığını  müəyyənləşdirmək  mümkündür.  Ehtimal  ki,  Albaniyada  bu 

sikkələrin zərb edilməsinə Makedoniyalı Aleksandrın sikkələri bir çox ölkələrdə geniş 

yayıldığı dövrdə başlanılmışdı. 

Makedoniyalı  Aleksandrın  Şərq  yürüşündən  sonra  beynəlxalq  ticarət  üçün 

əlverişli şərait yaranmışdı; yeni-yeni ölkələr, o cümlədən Albaniya beynəlxalq ticarətə 

qoşulurdu.  Ticarətin  və  pul  tədavülünün  intensiv  inkişafı  üçün  çoxlu  sikkə  tələb 

olunurdu.  Gətirilmə  sikkələr  daxili  bazarın  getdikcə  artan  ehtiyacını  daha  ödəyə 

bilmirdi  və  Albaniya  dövləti  gətirilmə  nümunələr  əsasında  öz  sikkələrini  kəsməyə 

başladı.  Makedoniyalı  Aleksandrın  sikkələrinin  kəsilməsi  onun  ölümündən  sonra  da 

bir  müddət  davam  etmişdir.  Lakin  artıq  e.ə.  III  əsrin  80-ci  illərindən  hellinist 

dövlətlərin hökmdarları sikkələrini öz adlarından, seçdikləri tiplərlə zərb etdirmişlər. 

Bu  vaxtdan  da  Albaniyaya  xaricdən  Makedoniyalı  Aleksandrın  sikkələrinin  axını 

dayandı. Yerli bazar isə bu pula öyrəşmişdi. Bazarın vərdiş etdiyi bu pula ehtiyacını 

ödəmək  üçün  Albaniyada  həmin  sikkələrə  bənzər  sikkələr  zərb  etməyə  başladılar. 

Beləliklə,  şübhə  etmədən  demək  olar  ki,  Albaniyada  həmin  bənzətmə  sikkələrin 

kəsilməsinə  hələ  e.ə.  III  əsrin  birinci  yarısında  başlanılmışdı,  çünki  sonralar 

---

306 

 

başlansaydı,  Aleksandrın  sikkələrinə  deyil,  başqa  sikkələrə,  məsələn,  o  zaman 

Albaniyaya geniş bir axınla gələn Selevki sikkələrinə bənzətmələr daha təbii olardı. 

Albaniyanın  bu  ilk  sikkələri  üzərində  aparılan  müşahidələr  belə  düşünməyə 

əsas verir ki,  hamısı bir zərbxanada  kəsilmişdir. Güman edilir  ki,  bu zərbxana  antik 

dövrdə Albaniyanın baş şəhəri sayılan Qəbələdə olmuşdur. 

Tarixi Albaniyanın ərazisində bu sikkələrin çox miqdarda iri dəfinələr şəklində 

aşkar  edilməsi  və  onun  hüdudlarından  kənarda  belə  dəfinələrin  olmaması  güman 

etməyə  əsas  verir  ki,  sikkələr  daxili  bazar  üçün  nəzərdə  tutulmuşdu.  Onların 

kəsilməsinə nə vaxtdan xitam verilməsi dəqiq müəyyənləşdirilməmişdir. Ola bilsin ki, 

bu  sikkələrin  buraxılışı  e.ə.  I  əsrin  ortalarında  dayandırılmışdır.  Hər  halda  sonralara 

aid edilən təbəqələrdə və komplekslərdə bu cür sikkələr tapılmamışdır. Güman etmək 

olar  ki,  bu  tip  sikkə  buraxılışının  dayandırılması  Pompeyin  Zaqafqaziyaya  yürüşü 

nəticəsində  Zaqafqaziyanın  Roma  dövlətinin  nüfuz  dairəsinə  daxil  olduqdan  sonra 

yaranmış siyasi vəziyyətlə bağlıdır. 

E.ə.  I  əsrin  ortalarından  etibarən  Albaniya  bazarlarında  gətirilmə  sikkələrə 

Roma  sikkələri  də  qoşulmuşdu.  Roma  sikkələri  xüsusən  Mingəçevirdə,  Bərdədə, 

Beyləqan  rayonundakı  Təzəkənd  xarabalığında,  Gəncə  şəhərinin,  Şamaxının 

yaxınlığında və Qəbələdə tapılmışdır. Bunlar Mingəçevirdə, e.ə. I - eramızın III əsrinə 

aid  qəbirlərdə  xüsusilə  çox  aşkar  edilmişdir.  Eramızdan  əvvəl  I  əsrin  sonunda  - 

eramızın  I  əsrinin  başlanğıcında  Avqust  denariləri  Zaqafqaziyada  geniş  yayılmışdı. 

Albaniya  ərazisində  sayca  da  bu  sikkələr  digər  Roma  sikkələrindən  çoxdur.  Avqust 

denarisinin  tək-tək  nümunələrinə  Albaniyanın  hər  yerində  rast  gəlinir.  Təzəkənd 

xarabalığında 12 ədəd Avqust denarisindən ibarət kiçik dəfinə tapılmışdır. Eramızın I 

əsrinin birinci yarısında Avqust sikkələri Qərbdə İspaniyadan Şərqdə Hindistana qədər 

çox böyük bir ərazidə geniş yayılmışdı. Avqust sikkələri çox uzun bir müddət ərzində 

pul tədavülündə qüvvədə qalmışdı; qonşu Gürcüstanda hətta eramızın II-III əsrlərində 

də  həmin  sikkələrin  aşkar  edilməsi  buna  sübutdur.  Reversində  (arxa  üzündə)  Qay  və 

Lusinin  təsviri  verilmiş  Avqust  denarilərinin  geniş  yayılması  bir  çox  ölkələrdə  bunlara 

bənzədilən  sikkələr  kəsilməsinə  səbəb  olurdu.  Zaqafqaziya  dəfinələrinin  öyrənilməsi 

güman etməyə imkan verir ki, bu sikkələrə bənzədilən sikkələr İberiyada da kəsilirmiş. 

Avqustdan sonra hökmranlıq etmiş imperatorların kəsdirdiyi Roma sikkələrindən 

Albaniya  ərazisində  tək-tək  nümunələr  tapılmışdır.  Lakin  Roma  sikkələri  bütün  tarixi 

Albaniya ərazisində yayılsalar da, Azərbaycan Respublikasının az qala bütün rayonlarında 

antik  dövrə  aid  abidələrin  arxeoloji  qazıntıları  zamanı  rast  gəlinsələr  də,  Albaniya 

bazarlarında işlənən gətirilmə pullar arasında say üstünlüyünə malik olmamışlar. 

Eramızdan əvvəl I  əsrdə  və  eramızın  ilk  əsrlərində  Albaniyanın pul  tədavülündə 

üstün  rolu  Parfiya  sikkələri  oynayırdı.  Arxeoloji  qazıntılar  zamanı  Parfiya  sikkələrinə 

qədim Albaniya ərazisinin hər yerində rast gəlinir. Bunların arasında Parfiyanın demək olar ki, 

bütün çarlarının sikkələri vardır. Qotars (eramızın 41-52-ci illəri) sikkələri daha tez-tez 

---

307 

 

aşkar  edilir.  Bunlar  çox  uzun  bir  müddət  ərzində  Albaniyanın  pul  tədavülündə 

qüvvədə olmuşdur. Məsələn, Əli-Bayramlı rayonunun Xersonovka kəndində tapılmış  

109 Arşaki  sikkəsindən ibarət dəfinə eramızın II  əsrinin sonlarında basdırılmış olsa  da, 

Qotars draxmaları bu dəfinədə böyük əksəriyyət təşkil edir. Qəbələdə aşkar edilmiş bir 

dəfinənin  tərkibində  Otonun  (eramızın 69-cu  ili),  Vespasianın (69-79-cu illər), Trayanın 

(98-117-ci  illər)  və  Hadrianın  (117-138-ci  illər)  Roma  denariləri  ilə  birlikdə  Qotars 

draxması  tapılmışdır.  Bu  dəfinə  III  əsrin  sonlarında  basdırılmışdır,  çünki  onun 

sikkələrinin  böyük  əksəriyyəti  Sasani  çarı  II  Varaxranın  (276-293-cü  illər) 

draxmalarından ibarətdir. 

224-cü  ildə  Parfiya  dövləti  süqut  etdi,  lakin  onun  xarabalıqları  üzərində 

Sasanilər  imperiyası  bərqərar  olub  möhkəmləndi.  Beləliklə,  Albaniya  bazarlarına 

Arşaki sikkələrinin axını kəsildi. Albaniya tədricən Sasanilər imperiyasının təsiri altına 

düşdü.  III  əsrin  ortalarından  Albaniya  bazarlarına  güclü  axınla  gələn  Sasani  sikkələri 

Arşaki və Roma sikkələrini əvəz etdi.