TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə

Mannanın dövlət quruluĢu. E.ə. I minilliyin əvvəllərində Cənubi Azərbaycan 

tayfalarının xeyli hissəsi ilkin quldarhq cəmiyyəti şəraitində yaşayırdı. 

İlk vaxtlar, hər halda e.ə. IX əsrin sonuna kimi Manna Zamua vilayətinin digər 

"ölkələrindən" az fərqlənirdi.  Lakin birləşmə prosesi nəticəsində Manna tezliklə çox 

---

167 

 

iri siyasi quruma çevrildi. Əhalisi oturaq həyat sürürdü. Eyni "çar şəhəri" İzirtu (Zirta) 

uzun  müddət  Manna  çarlığının  paytaxtı  olaraq  qalırdı.  Bu,  giriş  yolları  Zibia  və 

Armait  qalaları  ilə  qorunan  xeyli  dərəcədə  möhkəmləndirilmiş  bir  şəhər  idi.  Ölkədə 

"çar şəhəri" adlanan başqa şəhərlər də vardı. 

Manna  yüksək  dərəcədə  inkişaf  etmiş  struktura  malik  olan  əmlak 

təbəqələşməsinin  və  sosial  təbəqələşmənin  geniş  miqyas  aldığı  bir  cəmiyyət  olsa  da, 

hər halda ilkin sinfi cəmiyyət idi. Qaynaqlarda "ölkənin adamları" adlandırılan geniş 

xalq  kütlələri  ölkənin  siyasi  həyatında  fəal  rol  oynayırdılar.  Manna  çarı  Ahşerinin 

hakimiyyəti istibdad forması almağa başlayanda, məhz, "ölkənin adamları" ona qarşı 

çıxdılar. 

Ölkədə  çar  hakimiyyəti  ibtidai  icma  quruluşunun  qalıqları  olan  müxtəlif 

orqanlar  tərəfindən  məhdudlaşdırılsa  da,  çox  güclü  idi.  Gilzan  çarı  Asu  (Sua)  III 

Salmanasarın  pişvazına  "öz  qardaşları  və  oğulları  ilə"  çıxdığı  halda,  Manna  çarı 

Ullusunu  II  Sarqonun  pişvazına  "öz  ölkəsindən  onun  ölkəsini  idarə  edən  ulu 

ağsaqqallar, müşavirlər, oğul-uşaqları, canişinlər və başçılarla birgə çıxmışdı". 

Deməli,  güman  etmək  olar  ki,  Manna  çarı  ölkəni  tam  hakimi  -  mütləq  kimi 

idarə  etmirdi.  Sarqonun  mətnində  sadalanan  əyanlardan,  canişinlərdən  və 

başqalarından  ibarət  ağsaqqallar  şurası  onun  hakimiyyətini  məhdudlaşdırırdı.  Lakin 

mənbələrdən  bəlli  olur  ki,  çarlar  müstəqil  hökmranlığa  can  atırdılar,  bunun 

nəticəsində  çar  siyasətinin  tərəfdarları  ilə  əleyhdarları  arasında  daimi  mübarizə 

gedirdi. 

Mannada nəsli əyanlar, habelə hərbi və xidmətçi əyanlar təbəqəsi güclü idi. 

Qeyri-məhdud  hakimiyyətə  can  atmaq  bəzən  faciə  ilə  nəticələnirdi.  Çar 

Ahşerinin öldürülməsi buna misal ola bilər. 

Hərçənd  Mannada  çar  hakimiyyəti  qəbilə-tayfa  başçısının  hökmranlığından 

törəmişdi,  lakin  artıq  e.ə.  VIII  əsrdə  o,  irsi  idi.  İranzudan  sonra  hakimiyyət  onun 

oğullarının  -  ölkəni  ardıcıl  idarə  edən  Azanın  və  Ullusunun  əlinə  keçir.  Ahşeridən 

sonra Mannanı onun oğlu Ualli idarə edirdi. 

Maraqlıdır  ki,  II  Sarqonun  "Relyasiya"sında  deyilir  ki,  Sarqonun  pişvazına 

çıxanda  Ullusunu  nəinki  öz  təhlükəsizliyini  qorumaq  üçün  girov  almamışdı,  hətta 

əksinə  "böyük  oğlunu  ehtiram  əlaməti  olaraq  bəxşiş  və  sovqatla"  Aşşur  çarının 

"hüzuruna göndərib onun himayəsinə vermişdi". 

Manna  çarlığı  "mahallara"  bölünürdü,  onları  çar  "canişinləri"  idarə  edirdilər. 

Tayfaların,  yaxud  qəbilə  və  ərazi  icmasının  başçıları  olan  "məskən  hakimləri" 

Mannanın inzibati həyatında xarakterik sima idilər. Mannada müəyyən dərəcədə etnik 

konsolidasiya  əlamətləri  meydana  gəlir  ki,  bu  da  öz  ifadəsini  etnik  mənlik  şüurunun 

yaranmasında  tapır.  Belə  ki,  mənbələrin  şəhadətinə  görə  Manna  çarı  Urartu  çarının 

işğal  etdiyi  torpaqların sadəcə  geri alınmasına  deyil,  həm  də  "...pərən-pərən düşmüş 

mannalıların öz yerlərinə qaytarılmasına" çalışır. 

---

168 

 

Beləliklə, e.ə. I minilliyin ikinci rübünə  yaxın Manna sabit dövlət qurumu idi 

və sonralar uzun bir zaman boyunca çox geniş bir ərazini birləşdirib Yaxın Şərqdə iri 

dövlətlərdən biri oldu.