TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə

Ġctimai  münasibətlər.  İbtidai  icma  quruluşunun, o cümlədən  erkən  əkinçilik 

dövrünün  əsasını  istehsal  vasitələri  üzərində  ictimai  mülkiyyət  təşkil  edirdi. 

Azərbaycanda  erkən  əkinçi  cəmiyyətinin  quruluşunu  aydınlaşdırmaq  üçün  əsasən 

arxeoloji  dəlillərə,  o  cümlədən  məişət  və  dəfn  abidələrinə  müraciət  edilir.  Dövrün 

yaşayış  məskənləri  təsərrüfat-məişət  komplekslərindən  ibarət  tikililərin  sıxlığı  ilə 

səciyyələnir.  Yaşayış  otağı,  ərzaq  anbarı  və  həyətyanı  sahələrdən  ibarət  belə 

komplekslər  arakəsmə,  kərpic  divarlarla  bir-birindən  ayrılır.  Bu  komplekslər  sosial-

---

83 

 

iqtisadi  inkişafın  müəyyən  mərhələsində  yaranır.  Görünür,  onlar  cüt  nikah  əsasında 

qurulmuş  ailə  ilə  bağlıdır.  Belə  ailə  özünün  mənzil,  anbar  və  həyətyanı  sahəsini 

ayırmaq  labüdlüyünü  doğurur.  Belə  cüt  nikah  ailələr  həmin  dövrün  cəmiyyətinin 

ictimai əsasını təşkil edirdi. Bir neçə ailə təsərrüfatla birgə məşğul olur: taxıl tarlaları, 

mal-qara  və  otlaqlar  icmanın  himayəsində  idi.  Birgə  görülən  iş  və  birgə  istifadə 

olunan  hər  şey  ümumi  mülkiyyəti  təşkil  edirdi.  Lakin  kollektiv  təsərrüfatın  məhsulu 

beş-yeddi  üzvdən  ibarət  ailələr  arasında  illik  pay  kimi  bölünürdü.  Ailədə  kişi 

rəhbərliyi özünə  mövqe qazanır. Bununla belə, erkən əkinçilik cəmiyyətində qadının 

hörməti  və  xüsusi  mövqeyi  var  idi.  Zaqafqaziyanın  eneolit  məskənlərindən  yalnız 

bəziləri nisbətən böyük sahəyə  malikdir.  Onlarda sayca çox olan kollektiv  yaşayırdı. 

Görünür,  belə  kollektivləri  başında  ağsaqqallar  şurası  duran  icma  təşkilatı  idarə 

edirdi. Onun təsir dairəsində məhdud ərazidə iri məskənlər ətrafında yerləşən bir neçə 

əkinçi məntəqəsinin daxil olması ehtimalını söyləmək olar. 

Erkən əkinçilərin dəfn abidələri sosial ayrılmaların zəif mərhələsini əks etdirir. 

Ancaq  ərazisi  Kültəpə  və  Çalağantəpə  yaşayış  yerlərində  tədqiq  olunan  bəzi 

qəbirlərdə  nisbətən  zəngin  materiallara  rast  gəlinmişdir.  Erkən  əkinçilik 

mədəniyyətinin  inkişafı  dövründə  daş  toppuzların  yayılması  diqqəti  cəlb  edir. 

Zaqafqaziyada  onlar  həm  yaşayış  yerlərinin  materialı  içərisində,  həm  də  tək-tək 

qəbirlərdə  tapılmışdır.  Xüsusi  daş  növlərindən  hazırlanmış  və  səylə  cilalanmış  bu 

əşyalar  hakimiyyət  rəmzi  kimi  görünür,  ağsaqqal  və  ya  nəsil  başçılarına  mənsub 

olmuşdur. 

Yerli cəmiyyətin  ictimai həyatında nəzərə çarpan  mürəkkəbləşmə  sonrakı, İlk 

Tunc  dövründə  baş  verir  -  patriarxal  münasibətlər  möhkəmlənir,  hakimiyyət  qəbilə 

başçılarının əlində cəmləşir.