TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə

Ġrandilli  tayfaların  Azərbaycan  ərazisinə  soxulması.  Bölgənin  etnik 

görkəminin  dəyiĢməsinin  baĢlanğıcı.  E.ə.  II  minilliyin  sonu  -  I  minilliyin  ilk 

yüzilliklərində  Cənubi  Qafqazın  cənub-şərq  vilayətlərində  və  İran  yaylasının  şimal-

qərb  hissəsində  (Cənubi  Azərbaycanda  da)  etnik-dil  şəraiti  təxminən  bu  cür  idi. 

Güman etmək olar ki, kutilər başqa tayfalarla qaynayıb-qarışaraq tarix səhnəsini artıq 

tərk  etmişdilər.  Mənbələrdə  bizə  məlum  olmayan  mehran  dilinin  adı  çəkilir. 

Mənbələrdə "Sipirmena ölkəsi"nin də adı çəkilir. Qədim mətnlərdən birində məlumat 

verilir ki, bu ölkədə yaşayanlar "qadınlar kimi mırtıldayırlar" (yəni güman etmək olar 

ki,  anlaşılmayan,  fonetik  baxımdan  yad  dildə  danışırdılar).  Urmiyaətrafı  hövzənin 

qeyri-irandilli, daha çox hurri-lullubi zonası fövqəladə dərəcədə mühüm rol oynayırdı. 

Burada bir neçə iri və xeyli sayda xırda birliklər vardı. Bu zona tezliklə təqribən bütün 

istiqamətlərdən  yeni  gəlmələrlə  əhatə  edildi.  Gəlmə  əhali  kütlələri  ayrı-ayrı  hallarda 

tədricən  yerli  etnik  mühitə  daxil  olurdular.  Hələ  Manna  çarlığı  dövründə  də  belə 

olmuşdur. 

Bölgənin  şimal  hissələrinə  gəldikdə  isə,  orada  da  avtoxton  əhalinin  -  Şimal-

Şərqi  Qafqaz  dil  ailəsinin  dillərində  danışan  tayfaların  və  tayfa  qruplarının  yaşadığı 

şübhəsizdir.  Yuxarıda  qeyd  edildiyi  kimi,  həmin  dil  ailəsinə  Nax-Dağıstan  dilləri 

qrupu,  Qafqaz  Albaniyasının  dili,  habelə  hurri,  Urartu  dilləri,  Kiçik  Asiyanın,  Kipr, 

Lemnos adalarının bir neçə dili, etrusk və güman ki, kuti dilləri daxildir. 

Demək  lazımdır  ki,  Azərbaycanın  cənub  bölgələrində  və  onunla  həmhüdud 

olan ərazilərdə lap e.ə. I minilliyin başlanğıcınadək, bəzən isə bir qədər sonra da yerli 

etnoslar  hakim  etno-mədəni,  iqtisadi  və  hətta  siyasi  qüvvə  idilər.  Azərbaycan 

vilayətlərinin tarixi sivilizasiyası  ən qədim zamanlardan etibarən bu diyarda  yaşamış 

---

141 

 

tayfalar  tərəfindən  yaradılmışdır.  E.ə.  I  minilliyin  başlanğıcında  Azərbaycanın 

aborigenləri ilk sinfi cəmiyyətlərin və dövlətlərin yaradıcıları oldular. Lakin artıq e.ə. 

I minilliyin ilk yüzilliklərində təxminən e.ə. II və I minilliklərin qovuşuğunda nəhəng 

kütlə  halında  bizi  maraqlandıran  bölgənin  torpaqlarına  axışıb  gəlmiş  yeni  tayfa 

qrupları  ölkənin  həyatında  mühüm  rol  oynamağa  başladılar.  Cənubi  Azərbaycanın 

etnik-dil mənzərəsi, məhz, bu zamandan etibarən tədricən dəyişməyə başladı. 

E.ə.  II  minilliyin  lap  sonunda,  xüsusilə  I  minilliyin  başlanğıcında  Araz 

çayından  cənubda  olan  vilayətlərdə  mədəniyyətin  yeni  elementlərinin  meydana 

gəldiyini arxeoloji dəlillər tamamilə təsdiqləyir.  

"II dəmir əsri" dövründə (e.ə. 1000-800-cü illər) özləri ilə at dəfni təcrübəsini, 

ata  sitayişi  və  bir  çox  başqa  cəhətləri  gətirmiş,  atçılıqla  məşğul  olmuş  süvari  gəlmə 

qrupların  bu  ərazilərdə  mövcudluğunu  Xürvin,  Əmlaş,  Marlik,  Kəluraz,  Dingətəpə, 

Həsənli, Luristan, Sialk və başqa yerlərin kompleksləri təsdiq edir. 

Süvariliyin,  yeni  ideoloji  təsəvvürlərin,  dəfn  adətləri  və  abidələrinin, 

heyvanlara sitayişin, incəsənətdə heyvan obrazlarının təsvirlənməsinin və diyarın yerli 

mədəniyyətlərində  kökləri  olmayan  başqa  cəhətlərin  yayılması  şübhəsiz  olaraq  yeni 

məskənə öz məişətini və mədəniyyətini gətirmiş gəlmələrin qarşımızda olduqlarından 

xəbər verir. 

Aşşur  mənbələrindən  və  bəzi  başqa  materiallardan  məlum  olan  onomastik 

dəlillər  bölgə  üçün  yeni  olan  bütün  bu  elementlərin  İrandilli  tayfaların  buraya  gəlişi 

ilə bağlı olduğunu təsdiq edir. Artıq e.ə. I minilliyin başlanğıc əsrlərində İranın şimal-

qərb  vilayətlərində  xeyli  İrandilli  əhali  qruplarının  məskunlaşdığını  onomastik 

materiallar tam aşkarlıqla təsdiqləyir. Mixi yazılarda aydın İran etimologiyasına malik 

olan onlarla antroponimə və toponimə təsadüf edilir. Bizi maraqlandıran ərazidə açıq 

şəkildə  ifadə  olunmuş  bir  çox  İrandilli  ictimai,  dini,  mədəni-tarixi  anlayışlar  və  s. 

məlumdur. 

Bu  tayfaların  bir  qismi  artıq  e.ə.  II  minilliyin  lap  sonunda  -  I  minilliyin 

başlanğıcında İran yaylasını və onunla həmhüdud olan bölgələri məskunlaşdırmağa və 

orada öz tarixi mədəniyyətlərini yaratmağa başladı. 

Cənubi  Azərbaycan  vilayətlərində  və  onunla  həmhüdud  olan  ərazilərdə  bu 

dövrdə  həmin  tayfaların  xüsusi  çəkisi  kifayət  qədər  idi.  İrandilli  tayfalar  artıq 

özlərinin burada mövcudluğunun ilk onilliklərindən etibarən həyat və fəaliyyətlərinin 

cərəyan  etdiyi  bölgələrin  siyasi,  ictimai-iqtisadi  və  mədəni  həyatında  xeyli  rol 

oynamağa  başladılar.  Bir  qədər  sonra  onların  təsir  gücü  qədim  Azərbaycan  (Mada-

Atropatena) xalqının etnogenezində də öz əksini tapdı. 

İran yaylasının ərazisinə daxil olmuş bu tayfalar Cənubi Rusiya vilayətlərindən 

çıxmışdılar. İrandilli etnik ümumilik məhz orada təşəkkül tapmış və bu birliyin erkən 

tarixi  həmin  ərazilərdə  baş  vermişdir.  Bu  tayfaların  xeyli  qismi  özünün  ilkin 

---

142 

 

vətənində  qalmaqda  idi  və  yalnız  sonralar  qohumlarının  ardınca  hərəkət  etdi.  Bunlar 

kimmerlər, skif, sak tayfaları və başqaları idilər. 

İran dil ailəsi bir çox ölü və canlı dilləri birləşdirir. Mada, qədim fars, bir çox 

skif, sarmat, sak tayfa dilləri, avesta dili, orta fars, Parfiya, Soqd, Xarəzm, alan dilləri 

və  başqaları  ölü  İran  dilləri  sırasına,  fars,  tacik,  kürd,  talış,  tat,  paşto  (əfqan),  osetin 

dilləri və s. canlı İran dilləri sırasına aiddir. Dillərin bu ailəsi hind dilləri ilə yaxın və 

qohumdur. 

İrandilli  tayfaların  Cənubi  Qafqazın  cənub-şərq  ərazilərinə  -  İran  yaylasına 

hansı  yollarla  daxil  olduqlarına  dair  məsələdə  vahid  fikir  yoxdur.  Etnik  qrupların 

hərəkəti haqqında məsələlərin həll olunmasına arxeoloji dəlillər heç də həmişə yardım 

etmir. Yalnız maddi mədəniyyətin həyat tərzi və yaxud ideologiya ilə bağlı olan ayrı-

ayrı,  daha  sabit  elementləri  müəyyən  yardım  göstərir.  Məlumdur  ki,  atçılıq,  ata 

sitayiş,  habelə  incəsənətdə  təmsil  olunmuş  sözsüz  İran  xarakterli  motivlər  bu  cür 

elementlər sırasına aid edilir. 

Bununla 

əlaqədar  olaraq  Gəncə-Xanlar-Mingəçevir  zonasının,  step 

kurqanlarının  materialları  (e.ə.  II  minilliyin  sonu  -  I  minilliyin  başlanğıcı) 

diqqətəlayiqdir.  Həmin  materiallar  adları  çəkilmiş  və  onlarla  həmhüdud  olan 

ərazilərin  digər  sinxron  qəbir  abidələrindən  kəskin  surətdə  fərqlənir.  Bu  materiallar 

burada  yeni  etnik  elementin  meydana  çıxdığını  təsdiq  edir.  Artıq  e.ə.  II  minilliyin 

sonlarında  Cənubi  Qafqazın  şərq  qismindəki  vilayətlərdə  iki  -  yerli  və  gəlmə  etnik 

elementin qaynayıb-qarışmasını izləmək mümkündür. 

Müxtəlif  taxta  qurğular,  od  izləri  və  xüsusilə  atların  dəfn  olunması  

Azərbaycanın  step kurqanlarının  səciyyəvi  cəhətləridir. Cənubi Qafqazın və İranın 

daha erkən dövrlərinin mədəniyyətlərində kökləri olmayan bu adət tam müəyyənliklə 

Cənubi Rus çöllərinin mənəvi dünyası ilə bağlıdır.  Cənubi Rusiya çöllərindən çıxmış, 

atların dəfn olunması adətini yaşadan gəlmələrin adı çəkilmiş ərazinin hüdudlarından 

kənarda  İran  nitqinin  yayıcıları  olduğunu  arxeoloji  dəlillərlə  yaxşı  uzlaşan  linqvistik 

dəlillər də təsdiq edir.  

Şimali  Qafqazda,  Cənubi  Qafqazda,  eləcə  də  Azərbaycanda,  habelə  İran 

yaylasının şimal-qərb qismində aşkar olunmuş, e.ə. II minilliyin sonuna - I minilliyin 

başlanğıcına aid olan at qəbirləri Cənubi Rus çöllərindən Orta Asiyaya, Dağıstan və 

Şimali  Azərbaycan  vasitəsilə  cənuba  hərəkət  etmiş  ilk  irandilli  miqrantların  yolunu 

aşkarlayır. 

Biz  Cənubi  Qafqazın  İrandilli  tayfalarının  sonrakı  taleyi  haqqında  heç  nə 

bilmirik. Güman etmək olar ki, onların bir qismi bu ərazidə yaşamaqda davam etmiş, 

sonralar isə etnik simasını itirmişdir. 

Güman ki, erkən irandilli gəlmələrin bir qrupunun Qafqaz yolu ilə bütövlükdə 

bir  neçə  yüzillik  ərzində  davam  etmiş  və  arxeoloji  cəhətdən  aşkarlanan  hərəkəti  bu 

cür  yerdəyişmələrin  nə  formalarını,  nə  də  marşrutlarını  məhdudlaşdırmır.  Lakin 

---

143 

 

şübhəsizdir ki, bu yol Cənubi Rus çöllərinin İrandilli sakinləri tərəfindən hələ e.ə. II 

minilliyin  sonlarında  -  I  minilliyin  başlanğıcında,  bəlkə  də  daha  əvvəlki  dövrdə 

istifadə edilmişdir. 

İran yaylası ərazisinin yuxarıda adları çəkilmiş arxeoloji kompleksləri onların 

Cənubi Qafqazın və Ermənistan yaylasının mədəniyyətləri, habelə Şimali Qafqazın və 

Cənubi  Rusiyanın  çöl  mədəniyyətləri  ilə  əlaqələndirilməsi  üçün  imkan  verən 

səciyyəvi  xüsusiyyətlərə  malikdir.  Bu  baxımdan  o  da  çox  əhəmiyyətlidir  ki,  nəinki 

İran yaylasının şimal-qərb vilayətlərindən, habelə Sialkdan əldə olunmuş materialların 

Qafqaz  materialları  ilə  yaxınlığı  arxeoloji  cəhətdən  sənədləşdirilmişdir.  Bu 

komplekslər  Şimali  Azərbaycan  materialları  ilə  bilavasitə  əlaqədardır.  Məhz 

Azərbaycan ərazisində Son Tunc dövrünün böyük kurqanlar qrupunun materiallarında 

onların  aşkar  uyğunluğu  daha  çox  nəzərə  çarpır.  Əlbəttə,  ola  bilər  ki,  irandilli  tayfa 

qrupları  Cənubi  Rusiya  çöllərindən  İrana  Xəzər  dənizinin  həm  şərq,  həm  də  qərb 

sahilləri boyunca, sahilboyu torpaqlarda məskunlaşaraq, təxminən eyni zamanda - e.ə. 

II minilliyin II yarısının hüdudlarında irəliləmişlər. 

Beləliklə, arxeoloji materiallar və mixi yazılardan məlum olmuş dəlillər e.ə. II 

minilliyin  sonunda  -  I  minilliyin  ilk  əsrlərində  Araz  çayından  cənubda  olan 

vilayətlərdə də mədəniyyətin yeni elementlərinin və onların daşıyıcıları olan İrandilli 

tayfaların meydana gəldiyini göstərir. 

İran  yaylasındakı  vilayətlərdə  yeni  gəlmələrin  meydana  gəlməsi  məişətdə, 

təsərrüfat  həyatında,  xüsusilə  dəfn  adətlərində,  ayinlərdə  nəzərə  çarpır.  Məhz  bu 

tayfalar  Cənubi  Azərbaycan  vilayətlərinə  sonralar  zərdüştilikdə  ("Avesta"  onun 

müqəddəs kitabı idi), habelə müxtəlif "bidətçi" təlimlərdə öz əksini tapmış yeni dini 

təlimlər  gətirmişdilər.  Atəşpərəstlik,  mazdaizm,  dualizm  həmin  dini  təlimlərin 

elementləri  idi.  Çevik  süvari  tayfalar  olan  gəlmələr  özlərinin  yeni  yaşayış  yerlərinə 

qərarlaşmış, spesifik yerlilərdən fərqlənən məişət vərdişləri, yeni silah, geyim, atçılıq 

ləvazimatı  və  yalnız  özlərinə  xas  olan  dəfn  adətləri  gətirmişdilər.  Maddi 

mədəniyyətdə,  dulusçuluqda  və  metal  emalı  texnikasında  yeni  cəhətlər  aşkara 

çıxmışdı. İncəsənət abidələrində bu cəhətlər yaxşı müşahidə olunur. Təsərrüfatçılığın 

yeni formaları yaranır, hərbi işdəki dəyişikliklər diqqəti xüsusilə cəlb edir. Hərbi işdə 

atminmə, silahların yeni kompleksi geniş şəkildə tətbiq olunmağa başlandı. 

İrandilli tayfaların gəlişi ilə İran yaylasının vilayətlərində, xüsusilə Azərbaycan 

ərazisində tədricən təsərrüfatçılığın yeni formaları meydana gəlməyə başladı. İrandilli 

tayfalar  əsasən  atçı  və  süvari  idilər.  Onlar  yerli  əhali  ilə  müxtəlif  cür  münasibətlər 

yaradırdılar.  Bu  münasibətlər  bəzən  düşmənçiliklə,  bəzən  isə  sülhpərvərliklə 

səciyyələnirdi.  Lakin  şübhəsizdir  ki,  aborigenlərlə  gəlmələr  bir-birinə  təsir  edir,  bir-

birindən öyrənir, qarşılıqlı surətdə zənginləşirdilər. 

E.ə.  I  minilliyin  başlanğıcında  İran  yaylasının  şimal-qərb  vilayətlərində  İran 

nitqinin  yayılması  bu  bölgə  əhalisinin  mədəniyyətinin  başlıca  cəhətlərinin  əsaslı 

---

144 

 

dəyişiklərlə müşayiət olunduğunu iddia etməyə əsas verir. Bu dəyişikliklər məişətdə, 

təsərrüfat  həyatında,  hərbi  işdə,  dində,  sosial  strukturda,  siyasi  institutlarda  nəzərə 

çarpırdı. Yerli və gəlmə etnik elementlərin uzunmüddətli birgə yaşayışı ümumiyyətlə 

və  bütövlükdə  avtoxton  qrupların  irandilli  əhali  tərəfindən  assimilyasiyaya 

uğradılması ilə müşayiət edilirdi. 

İran  yaylasının  şimal-qərb  hissələrinin  sakinləri  vahid  dil  birliyi  təşkil 

etmirdilər. Onlar iqtisadi, siyasi, mədəni cəhətdən bir-birilə az əlaqədar olan ayrı-ayrı 

tayfalardan  və  tayfa  qruplarından  ibarət  idilər.  Onlar  bir-biri  üçün  az  anlaşılan  və 

yaxud  anlaşılmayan  müxtəlif  dillərdə  danışırdılar.  Yalnız  Urmiyaətrafı  hövzənin 

Manna dövlətinə daxil olmuş ərazisinin əhalisi arasında müəyyən etnik konsolidasiya 

əlamətləri nəzərə çarpırdı. 

Güman  etmək  olar  ki,  Araz  çayından  cənubda  yerləşmiş  torpaqların 

aborigenlərinin  ictimai  və  mədəni  səviyyəsinin  ümumi  artımı,  artıq  qeyd  olunduğu 

kimi,  əvvəllər  orada  olmamış,  hamı  tərəfindən  anlaşılan  dilin  qəbul  olunması 

zərurətinə aparıb çıxarırdı. Məhz gəlmə tayfalar bu və ya digər ərazini mənimsəyərək, 

bu  və  ya  başqa  şəkildə  orada  öz  dillərini  yayırdılar.  Bütün  dəlillər  əsasında  demək 

olar ki, yerli dillər geniş məkanda az və ya çox dərəcədə bir-birinə bənzər formalarda 

yayılmış maldarların dilləri (dialektləri) ilə rəqabət apara bilmirdi. 

Ayrı-ayrı aborigen qrupların dil baxımından, sonra isə mədəni cəhətdən tədrici 

assimilyasiyası onları son nəticədə etnik assimilyasiyaya aparıb çıxarırdı. 

Belə  zənn  edilir  ki,  dil  insan  davranışının  ən  mühüm  formalarından  biridir. 

Dilin dəyişməsinin  nisbətən tez bir zamanda (bəzən ikinci  və  yaxud üçüncü  nəsildə) 

insan  qruplarının  etnik  mənsubiyyətinin  dəyişməsinə,  yəni  assimilyasiyaya  səbəb 

olması  halları  çox  təsadüf  olunan  hadisələrdir.  Məsələn,  Hindistanda,  Orta  Asiyada, 

Əfqanıstanda  və  b.  yerlərdə  bu  cür  olmuşdur.  Son  antik  dövr  Avropasının  bir  çox 

ərazilərinin  (İspaniyanın,  Portuqaliyanın,  Qalliyanın,  Mezo-Dakiya  vilayətlərinin) 

qədim  əhalisi  romanlaşmaya  məruz  qalmışdır.  Erkən  orta  əsrlər  dövründə 

Britaniyanın  əhalisi  əsasən  germanlaşmışdır.  Biz  yazılı  mənbələr  üzrə  məlum  olan 

dövrlər ərzində bu və ya digər, bəzən isə geniş vilayətlərin əhalisinin öz dilini bir neçə 

dəfə dəyişməsinə dair nümunələrlə tanışıq. Kiçik Asiyanın etnik-dil görkəmi son 4-5 

min il ərzində ən azı 3 dəfə dəyişmişdir. Kiçik Asiyanın əhalisi orta əsrlərdən etibarən 

artıq  yeni,  türklərin  gətirdiyi  dildə  danışmağa  başladı.  Keçmiş  Sovet  İttifaqının, 

Amerika  qitəsinin  geniş  ərazilərinin  və  s.  yerlərin  sakinləri  özlərinin  etnik-dil 

görkəmlərini  dəyişmişlər.  Planetin  ən  qədim  mədəniyyətlərindən  birinin 

qurucularından  olmuş  qədim  Misir  əhalisi  də  bu  cür  dəyişmələrə  məruz  qalmışdır. 

Xeyli sayda belə nümunələr göstərmək olar. 

Araz çayından və Urmiya gölündən başlamış müasir Türkmənistanadək az və 

ya  çox  dərəcədə  oxşar  formalarda  geniş  məkanda  yayılmış  maldarların  İran  dilləri 

icmalararası,  tayfalararası ünsiyyət vasitəsinə  çevrilirdi.  Beləliklə, bu dilin o dövrün 

---

145 

 

ictimai-siyasi  və  mədəni  şəraitində  nisbətən  çoxsaylı,  güman  ki,  qarşılıqlı 

münasibətlərdə  anlaşılmayan  yerli  dillərə  nisbətən  ictimai  baxımdan  daha  mühüm 

olduğu  aşkarlanır.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  gəlmələrin  gətirdiyi  təsərrüfatçılıq 

formaları, ictimai, siyasi və digər institutlar bəzi hallarda aborigenlər arasında hakim 

olmuş  cəhətlərə  nisbətən  daha  mütərəqqi  idi.  Şübhəsizdir  ki,  başqa  hallarda  qədim 

əkinçi əhalinin ictimai formaları daha çox inkişaf etmişdi. Lakin həmin əhalinin hamı 

tərəfindən  anlaşılan  ümumi  dili  yox  idi  və  o,  icmalararası,  tayfalararası 

münasibətlərdə irandilli tayfaların ləhcələrindən istifadə etməli olurdu. 

Beləliklə,  e.e.  II  minilliyin  sonunda  -  I  minilliyin  başlanğıcında  Şimal-Qərbi 

İranın  ərazisinə  irandilli  əhalinin  gəlişi  sayəsində  artıq  e.ə.  I  minilliyin  II  rübündə 

Qərbi  İran  yaylası  vilayətlərinin  xeyli  qismi,  xüsusilə  Cənubi  Azərbaycan  əhalisinin 

dilləri  iranlaşmaya  məruz  qalmağa,  İran  yaylası  isə  irandilli  tayfaların  yeni,  ikinci 

metropoliyasına  çevrilməyə  başladı.  Həmin  dövrdə  təşəkkül  tapmaqda  olan  irandilli 

xalqlar  əsasən  assimilyasiyaya  uğramış  avtoxton  əhalinin  nəsillərindən  ibarət  idi. 

Onlar  aborigenlərin  nəinki  maddi  mədəniyyətini  və  təsərrüfat  nailiyyətlərini 

mənimsədilər,  habelə  müəyyən  dərəcədə  yerli  əhalinin  antoropoloji  tiplərinin  də 

varisləri oldular. 

Yuxarıda  deyilənlərdən  aydın  olur  ki,  bizi  maraqlandıran  bölgənin  əhalisinin 

irandilliləşməsi  hələ  Mannanın  madalılar  tərəfindən  işğalına  qədərki  dövrdə 

başlanmışdı. 

Mannanın  madalılar  tərəfindən  işğalından  sonra  Cənubi  Azərbaycanın  yerli 

əhalisinin İran dilini qəbul etməsi prosesi kəskin surətdə gücləndi.