TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə

KĠMMER VƏ SKĠF (ġKUDA) TAYFALARININ 

AZƏRBAYCAN VƏ ÖN ASĠYA ƏRAZĠSĠNƏ 

BASQINLARI. MĠDĠYA (MADA) VƏ SKĠF 

ÇARLIQLARININ YARANMASI 

 

Kimmerlərin  və  skiflərin  Cənubi  Qafqaz  vilayətlərinə  soxulması.  E.ə.  I 

minilliyin  ilk  əsrlərində  Qafqaz  bərzəxinin  demək  olar  ki,  hər  yerinə  səyyar  atçı-atlı 

tayfalar  yayılmışdı; onların təşəkkül tapmış  məişət  xüsusiyyətləri,  yeni növ silahları, 

at  ləvazimatı  və  yalnız  özlərinə  xas  olan  dəfn  adətləri  vardı.  Arxeoloji  materiallarla 

təsdiq edilən yazılı qaynaqlar bu tayfaları inamla skiflər (şkuda) hesab etməyə imkan 

verir. Cənuba yayılan kimmerlər də hələ skiflərdən əvvəl Qafqazın bəzi rayonlarında 

olmuşdular. 

Kimmerlər  e.ə.  II  minilliyin  sonunda  -  I  minilliyin  əvvəlində  Qara  dənizin 

şimalsahili vilayətlərində yaşamış çoxsaylı tayfalardır. Şərq ədəbiyyatında kimmerlər 

haqqında  ən  qədim  məlumatlardan  biri,  görünür,  daha  ilkin  qaynağa  əsaslanan 

Bibliyanın  "Varlıq"  kitabının  X  fəslində  verilmişdir.  "Xalqlar  lövhəsi"  adlanan  bu 

qaynaqda  həmin  tayfalar  Gmr  (qamer)  adlandırılır  ki,  bu  da,  güman  edildiyinə  görə, 

Aşşur mətnlərinin gi-mir-ra-i sözünə və antik yazıçıların kımmepıoı sözünə uyğundur. 

Bibliya  müəlliflərinə  görə,  kimmerlər  haradasa  şimalda  yaşamışlar.  

"Odisseya"nın  müəllifi    də  onları    uzaq    şimalda  "Mavi  okean"ın      hüdudları   

yaxınlığında    yerləşdirir.      Ola      bilsin      ki,  "İliada"nın  epizodlarından  birində  də 

kimmerlər nəzərdə tutulur. 

Arxeoloji  materiallar  göstərir  ki,  məhz  kimmer-skif  yürüşlərinin  qızğın 

dövründə  Cənub-Şərqi  Qafqazın  ayrı-ayrı  rayonlarında,  məsələn,  Mingəçevirdə 

kənardan  yeni  etnik ünsür  gəldiyini sübut edən eyni qəbir  abidələri və  dəfn adətləri 

peyda olur. 

Mingəçevirdə aşkara çıxarılmış üzük-möhürlərin  üzərindəki təsvirlər də sübut 

edir  ki,  torpaq  qəbirlərdə  dəfn  edilmiş  fərdlər  sak

2

 -  skiflərdir.  Üzük-möhürlərdən 

birinin  üzərində  başında  şiş  papaq  və  əynində  səciyyəvi  sak  geyimi  olan  sak-

tiqraxauda təsvir edilmişdir. 

Kişi qəbirlərinin hamısından skif tipli ox  ucluqları deyilən onlarca ox ucluğu 

tapılmışdır. Qəbirlərdə tez-tez skiflərə məxsus tipik əyri bıçaqlara və bülöv daşlarına, 

habelə skif tipli qılınclara  və  nizə ucluqlarına rast gəlinir. Ucları ağzını açmış  yırtıcı 

heyvanların başı şəklində olan bilərziklər və tunc güzgülər də tapılmışdır. 

                                                           

2

 

Skiflərə qohum tayfa birləşmələridir.

 

---

180 

 

Hələ Strabon "sakların kimmerlər və trerlər kimi basqınlar etmələrindən" bəhs 

edərkən  yazırdı  ki,  tutduqları  vilayətə  "onlar  (yəni  saklar  -  məsul  red.)  öz  adlarına 

uyğun  olaraq  Sakasena  adı  qoymuşlar".  Antik  coğrafiyaçının  məlumatı,  şübhəsiz, 

kimmer-skiflərin  böyük  Ön  Asiya  yürüşləri  dövrünə,  Kür  çayından  cənubda,  indiki 

Gəncə-Qazax rayonunun yerində olmuş vilayətə aid edilməlidir. 

Sakesinlər Herodotun e.ə. VI əsrə aid məxəzində, görünür, ortokoribantlar adı 

ilə məlum imişlər; parikanlar (Manna çarlığının sakinləri - ?) ilə birlikdə onlar Mada 

satraplığının tərkibinə  daxil imişlər və  yəqin  ki,  Azərbaycan  ərazisində  yaşayırdılar. 

Lakin sakların adına e.ə. VII əsrin ortalarına aid mətndə təsadüf edilir; burada onların 

adı "Saklar ölkəsinin və Qutnumun çarı" adlandırılmış kimmer başçısı Tuqdammi ilə 

əlaqədar  olaraq  çəkilir.  Adı  Qutiumla  (Manna  ilə  -  ?)  bir  sırada  çəkilən  bu  sakların 

yaşayış yeri ancaq Mannanın yaxınlığındakı vilayətlər sayılmalıdır. 

Şübhə yoxdur ki, e.ə. VII əsrin sakları e.ə. VI-V əsrlərin ortokoribantlarının və 

e.ə.  IV-I  əsrlərin  sakasenlərinin  özüdür  və  qaynaqlara  görə  onlar  daha  məhdud  bir 

ərazidə  -  Sakasenada  (erməni  müəlliflərinə  görə  Şakaşen)  yaşamışlar.  Kür  çayı 

sahilində  şimaldan  Sakasenaya  bir  vilayət  bitişik  idi  və  adından  -  Kambisenadan 

göründüyü kimi, orada Şərqi İran tayfası olan kambuciyalıların bil hissəsi yaşayırdı. 

Ola  bilsin  ki,  saklar  və  kambuciyalılar  Cənubi  Qafqaza  eyni  bir  vaxtda  gəlib 

çıxmışlar. 

Deməli,  hələ  e.ə.  VII  əsrdə  (bəlkə  də  VIII  əsrdə)  "skif"  tayfalarından  biri, 

Zakaspinin  sak  əhalisinin-sak-tiqraxaudaların  (şişpapaq  sakların)  müəyyən  qrupları, 

digər  skif  tayfaları  ilə  birlikdə  Cənub-Şərqi  Qafqaza  və  Canubi  Azərbaycan 

vilayətlərinə soxulmuşlar. Onlar Qafqazın onomastikasında da iz qoymuşlar. Bu izlər 

ən əvvəl "Sakasena" (Şakaşen), "Şəki", "Kambisena" adları və digər adlardır.