TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə
Yüklə 6,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
utilər idi. Hər iki halda onlar Herodot tərəfindən müklərlə birgə xatırlanır. Bununla
əlaqədar olaraq qeyd etməmək olmaz ki, Pliniyə görə, utilərin yaşadığı vilayət Araz çayı üzrə Atropatena ilə və məhz onun Mukana bitişik olan hissəsində həmsərhəd idi. Herodotun "utilər" adı altında antik zamanlarda və erkən orta əsrlərdə Qafqaz Albaniyasının Otenada (erməni müəllifləri "Utik" adlandırırlar) yaşamış məşhur otenlər-utilər-udi tayfasını görmək lazımdır. Hazırda yığcam halda Qəbələ və qismən Oğuz zonasında yaşayan udilər həmin tayfanın qalıqlarıdırlar. Utilər də müklər kimi, e.ə. V əsrin son rübündə Kserksin Yunanıstana yürüşündə iştirak etməklə tarix səhnəsinə çıxmışlar.
mənbələrində, həm də antik mənbələrdə onlar haqqında məlumatlar mövcuddur. Kaspilər çox qədim və geniş yayılmış etnik törəmələrdən biri idilər. Şübhəsizdir ki, Kaspi dənizinin adı onların adından yaranmışdır. Güman olunur ki, Qafqaz ərazisindəki, ona yaxın olan torpaqlardakı bir neçə keçidin, Orta Asiyada mövcud olan bir neçə şəhərin adı da kaspilərin etnonimindən törəmişdir. Kaspilər XI satraplığa daxil olmuş pavsiklərlə, pantimatlarla və dareytlərlə birlikdə müəyyən müddətdən sonra da əvvəllər Kaspilər ölkəsi, antik mənbələrdə Kaspiana, erməni mənbələrində Kaspk' kimi tanınmış Paytakaranda, utilərlə qonşuluqda yaşayırdılar. Lakin mənbələrdə bu "Qərb" kaspilərindən başqa saklarla birlikdə XV satraplıqda yaşamış "Şərq" kaspiləri haqqında da məlumatlar vardır. Antik müəlliflərin xatırladıqları "Qərb" kaspilərindən danışarkən unutmaq lazım deyildir ki, istər kaspilərin özləri, istərsə də bəzi alimlərin güman etdikləri kimi Kaspi bölgəsinin bu və ya digər tayfalarını da özündə ehtiva etmiş, erkən zamanların özəl adları ilə bizə məlum olmayan "kaspilər" (xüsusilə Qafqa Albaniyasının əsas əhalisi olan albanlar) 222
əsasən Azərbaycanın, qismən şimal, qismən isə cənub vilayətlərinin sakinləri olmuşlar. Mövcud mənbələrə görə, kaspilər bizim təsəvvürümüzdə əkinçiliyi, maldarlığı, sənətləri, ticarəti, habelə gəmiçiliyi və dənizçiliyi yaxşı bilmiş xalq kimi canlanır. Arami sənədlərindən bizə məlumdur ki, Misirdə kaspilərin kifayət dərəcədə böyük məskənləri var idi. Kaspilərdə "ən zəngin və nəcabətli şəxslər (hakimiyyətə malik olanlar - məsul red.)", kahinlər vardı. Bizə kaspilərin adət və mərasimləri, silahları və geyimi barədə bəzi faktlar məlumdur. Döyüşçü kaspilər "yapıncı geyirdilər və qamışdan hazırlanmış yerli ox və kamanlarla silahlanırdılar". Kaspilərin dəfn adətləri Mada tayfası olan maqların adətlərinə yaxın idi. Saf təbiətin - odun, suyun və torpağın meyitlərlə murdarlanmasına yol verilməməsi haqqında təsəvvür bu adətlərin əsasında dururdu. Kaspilər siyasi meydana artıq e.ə. V əsrdə çıxmışdılar. Herodot Kserksin Helladaya yürüşündə onların iştirak etdiyi haqqında məlumat verir. Habelə məlumdur ki, onlar Makedoniyalı Aleksandrın qoşunlarına qarşı döyüşmüşlər. Atropatena çarlığının qüdrətli dövründə Kaspiana Atropatenanın hakimiyyəti altında və yaxud hər halda ondan müəyyən asılılıqda olmuşdur. E.ə. II əsrdə kaspilər erməni çarlarının ekspansiyası ilə üzləşdilər. Kaspiana bir müddət Atropatenadan qoparıldı. Strabonun məlumatına görə, sonralar "Alban torpağının tərkibinə Kaspiana da daxil idi". Etnik və siyasi dəyişiklərə baxmayaraq, Urmiyaətrafı bölgədə yerli elementlər hələ antik dövrdə qalmaqda idilər. Uzun zaman ərzində antik müəlliflər tərəfindən xatırlanan ma(n)tianalılar adı da bunu təsdiq edir. Onların Urmiya gölü zonasında yerləşmiş ölkəsi Ma(n)tiana adlanırdı. Unniya gölünün özü qədim zamanlarda Matiana və yaxud Mantiana gölü adlanırdı [Bax: S t r a b o n, XI, XIV, 8]. Gölün digər adı Kapavta idi və bu da Strabon tərəfindən təsdiqlənir [XI, XIII, 2]. Ma(n)tianalılar Araz və Halis çaylarının yuxarı axarlarından başlanmış Dəclənin və Diyalanın yuxarı axarlarınadək olan çox geniş ərazidə yaşayırdılar. Məlumdur ki, ma(n)tianalılar kolxların qonşuları olmuş, ermənilər, madalılar, habelə kadusilərlə yanaşı yaşamışlar. Görünür, Ma(n)tiana adı hurri, Mitannisi (Maitenisi) ilə bağlıdır və iddia etmək olar ki, matianalılar mənşəcə hurri idilər. Onlar gerçək etnik qrup kimi artıq e.ə. V əsrin əvvəlində çıxış etmişlər. Herodotun sələfi Miletli Hekatey onlar haqqında danışır. Herodot Kserksin Helladaya yürüşü ilə bağlı olaraq onları xatırlatmışdır. Hələ e.ə. I əsr müəllifləri də matianalıları tanıyırdılar. Beləliklə, matianalılara mənbələrdə təxminən 5-6 əsr ərzində təsadüf olunur. Bu isə, şübhəsiz, adı çəkilmiş bölgədə ayrı-ayrı yerli etnik qrupların və etnik ənənənin yaşarı və kifayət dərəcədə möhkəm olduğunu təsdiqləyən faktdır.
223
Antik dövrdə Cənubi Azərbaycanda yerli etnik elementlərlə yanaşı, irandillilər də yaşayırdılar. Onların arasında saqartalılar (əvvəlki zikertulular), Atropatın dövründə sakesinlər adı altında məlum olmuş ortokoribantlar daha mühümləri idilər. (A)mardların və b. da adlarını çəkmək lazımdır. Atropatenanın, Atropatın və Atropatilərin xeyli dərəcədə qüdrət mənbəyi olmuş çox böyük və güclü tayfa qruplarından biri kadusilər idi. Onlar haqqında daha erkən məlumatlar Ktesidə və Ksenofontda vardır. Kadusilər Kaspi dənizinin cənub-qərb qismindən başlanmış Matiana torpaqlarınadək olan kifayət dərəcədə geniş ərazidə yaşayırdılar. Antik müəlliflər kadusilərin qonşularl kimi madalıları, matianalıları, albanları, karduxları, anariakları, kaspiləri, (a)mardları, sakları, tapürləri, hirkanları və b. xatırladırlar. Görünür, kadusplər XI satraplığın xalqları sırasına daxil idilər. Cəngavər dağ tayfası olan kadusilər öz müstəqilliklərini yalnız Mada monarxiyası dövründə deyil, Əhəmənilər hakimiyyəti zamanında da mühafizə edə bilmişdilər. Düzdür, Ktesi iddia edir ki, onlar Kirə tabe olmuşdular. Lakin sonralar, hətta III Daranın zamanında kadusilərin fars hökmdarının təbəələri deyil, Mada satrapı Atropatın müttəfiqləri hesab olunduqları üçün Ktesinin dediyinə inanmaq çətindir. Mada tayfalarından biri, "Midiya xalqının dini fikrinin daşıyıcıları" (V.V.Struvenin ifadəsidir) olan maqlar Atropatenanın etnik tərkibində mühüm yer tuturdular. Maq kahinlər - Od ayininin xidmətçiləri, zərdüştilik təliminin təbliğatçıları və qədim ənənələrin, Avesta kitablarının mühafizəçiləri idilər. Maqlar Madanın sonralar isə Atropatenanın mənəvi, mədəni, habelə siyasi və iqtisadi həyatında böyük rol oynamışlar. Yuxarıda deyildiyi kimi, yerli tayfalarda müstəqil dövlətin mövcudluğuna son qoymuş madalılar tərəfindən Mannanın işğalı diyarın etnik taleyində həlledici rol oynamışdır. Mada işğalı zamanından etibarən diyarın etnik-dil mənzərəsi kəskin surətdə dəyişməyə başladı. Araz çayından cənubda yerləşmiş torpaqların əhalisinin ictimai və mədəni səviyyəsinin ümumi yüksəlişi Cənubi Azərbaycanın bütün əhalisi üçün anlaşıqlı olan dilin zəruriliyini tələb edirdi. Lakin həmin dövrdə bu ərazidə bu cür dil yox idi, müxtəlif dillər mövcud idi və həmin dillərin daşıyıcıları bir-birini anlamırdılar. Yalnız Manna ərazisinin bir qismi istisnalıq təşkil edirdi. Burada etnik konsolidasiyasının əlamətləri nəzərə çarpır və güman ki, hamı üçün müəyyən qədər anlaşılan ümumi dil yaranırdı. Lakin Manna dövlətinin süqutu bu prosesi dayandırdı. Qeyd etmək lazımdır ki, intensiv surətdə baş vermiş assimilyasiya prosesləri nəticəsində artıq Əhəmənilər hakimiyyətinə qədərki zamanda Manna tayfaları tədricən madalılarla qaynayıb qarışmağa başlamışdılar. "Manna" xoroniminin və "mannalılar‖ etnoniminin itməsi Manna əhalisinin etnik simasını itirməsindən xəbər 224
verir. Manna sonuncu dəfə e.ə. VI əsrin əvvəlində yad edilmişdir. Artıq antik dövrdə "mannalıların", belə demək mümkünsə, izi də qalmamışdı. Buna görə, də heç də təəccüblü deyildir ki, nə I Dara, nə də Herodot nə Mannanı, nə də mannalıları tanımırdılar. Mannalıları artıq "madalılar" adlandırırdılar. Madalıların işğalı, Cənubi Azərbaycan torpaqlarının uzun müddət ərzində Mada dövlətinin, sonra isə Mada satraplığının tərkibində olması, hələ Əhəməni hakimiyyətinə qədərki dövrdə burada Mada etnik elementlərinin geniş surətdə məskunlaşması sayəsində bu ərazidə tədricən yeni etnik birliyin əsasları təşəkkül tapmağa başladı. Bu etnik birliyi Mada-Atropatena xalqı adlandırmaq olar. Mənbələrdə onlar madalı, atropatenalı adlanırdılar. Gəlmə tayfalar aborigenlərin nəinki maddi mədəniyyətini, təsərrüfat nailiyyətlərini, habelə müəyyən dərəcədə onların antropoloji tiplərini də əxz etdilər. Cənubi Azərbaycan ərazisində təşəkkül tapmaqda olan xalq mahiyyətcə öz dillərini itirmiş, gəlmələrlə qaynayıb-qarışmış avtoxton əhali qruplarının nəsillərindən ibarət idi. Etno-mədəni simbioz baş verirdi. Mada işğalından sonra Manna xarici aləm tərəfindən Madanın tərkib hissəsi, "Kiçik Mada" kimi qəbul edilirdi. Mada-Atropatena (At a /
rpatakan, Atropat Madası, Kiçik Mada, Atropatiya, Atropatena) onu əhatə edən xalqların təsəvvüründə Böyük Madanın bir qismi, ölkənin əhalisi isə madalılar kimi qavranılırdı. Mənbələrin əksəriyyətində Atropatena Madanın bir qismi hesab olunur. Məsələn, Strabon kimi məlumatlı bir müəllif Atropatenanı sadəcə olaraq "Midiya" adlandırır. Tatsit də ölkəni bu cür adlandırırdı. Görünür, "Mada" ölkənin rəsmi adı idi. Xeyli sonralar da həmin diyarı bu cür adlandırırdılar. I Daranın yazısında, antik müəlliflərdə (Strabon, Plini və bir çox başqaları) və digər mənbələrdə Cənubi Azərbaycanın əhalisi "madalılar" adlandırılırdılar. Madalılar aborigenlərlə qaynayıb-qarışarkən diyarın etnik görkəmini dəyişərək onların ictimai və mədəni həyatına özlərinin bir çox cəhətlərini bəxş edirdilər. Onlar işğal etdikləri ölkədə bir növ kök salırdılar. Bu ərazi tədricən onların yeni vətəninə çevrilirdi. "Mada" və "Atropatena", habelə "madalı" və "atropatenalı" istilahları əsrlər boyu çox zaman bir-birini əvəz edən istilahlar kimi işlənmişdir. Bu, erkən orta əsrlər dövründə bir sıra mənbələrdə daha əyani surətdə izlənilir. Bu baxımdan məşhur Rüstəmin nümunəsi xüsusilə maraqlıdır. VII əsrin erməni müəllifi Sebeos Rüstəmi gah Asxarh maraö-ın (madalılar ölkəsinin) sərkərdəsi, gah da Atrpatkanın (Atropatenanın) knyazı adlandırır. Əl-Məsudidə ərəblərlə döyüşdə həlak olmuş həmin Rüstəm "əl-azəri", yəni ―azəri" adlandırılır, bu isə son nəticədə elə "azərbaycanlı" deməkdir. Antik dövrün Mada-Atropatena dilinin yazılı abidələri indiyədək aşkar olunmasa da, biz tam əsasla iddia edə bilərik ki, Atropotenanın orta Mada dili, şübhəsiz, geniş yayılmış, zəngin yazı ənənəsinə malik olmuş İran dillərindən biri idi.
225
Nəinki Azərbaycanın retrospektiv surətdə əsrlərin dərinliyinə yönəldilə biləcək erkən orta əsrlər dövrünün nisbətən yaxşı məlum olan etnik-dil mənzərəsi, habelə bir çox digər məlumatlar da bunu tam müəyyənliklə təsdiq edir. Erkən orta əsrlər dövründə Cənubi Azərbaycanda etnodil situasiyasından danışarkən qeyd etmək lazımdır ki, ərəb müəlliflərinin məlumatlarına görə, burada yayılmış dillər İran dilləri olmuşdur. Ərəb müəllifləri bu dövrdə Cənubi Azərbaycanda yayılmış dillərin və ləhcələrin sırasında azəri ( aбari) pəhləvi (fahlavi < pahlavi) və fars (luyat-i furs) dillərini xatırladırlar. Azəri dilinin Cənubi Azərbaycan əhalisinin xeyli qisminin dili olduğundan əl- Məsudi danışır. İbn Hövqəl, Yaqut Həməvi, Bəlazuri və başqa ərəb müəllifləri bu dil haqqında məlumat verirlər. Müqəddəsi azəri dilini çətin anlaşılan, ayrı-ayrı sözləri Xorasan dilinə bənzəyən xüsusi "fars dili" kimi səciyyələndirir. IX-X əsrlərin bir sıra digər müəllifləri kimi, Müqəddəsi üçün (luyat-i furs) (yəni "fars dili‖) məfhumu sadəcə olaraq İran dilləri qrupuna mənsubluq demək idi. Azəri dilinin fars dili olmadığı qənaəti həmin dilin "yaxşı olmadığını", onun çətin anlaşıldığını (fars dilini bilən şəxsin baxımından) iddia edən ərəb müəllifinin öz sözlərindən bəlli olur. Müqəddəsidə azəri dili üçün "fars dili" məfhumunun istifadə olunması başqa ərəb müəllifləri tərəfindən, məsələn, İbn əi-Mükəfa tərəfindən İsfahanın, Reyin, Həmədanın, Nəhavəndin və Azərbaycanın dilini nəzərə çatdırmaq məqsədilə fahlavi ("pəhləvi dili") istilahının işlədilməsinə bənzəyir. Beləliklə, hələ ərəb müəlliflərinin yaşayıb fəaliyyət göstərdikləri dövrdə Azərbaycanda fars dilindən güclü surətdə fərqlənən və talış dilinə yaxın olduğu aşkarlanan azəri dilində də danışırdılar. Azəri dilinə və müasir talış dilinə yaxın olan dialektlər hələ erkən orta əsrlərdə Cənubi Azərbaycan ərazisində geniş yayılmışdı. Orta əsrlərdə Cənubi Azərbaycanda yayılmış bu dillər öz sələfinin - Mada dilinin və yaxud daha yaxşı - Mada ləhcələrinin bəzi xüsusiyyətlərini saxlamışlar. Əlbəttə, bu ləhcələr qədim zamanlarda da Azərbaycan ərazisində mövcud olmuşlar. Bizim azəri dili (həmin dili "Azərbaycan dili" də adlandırmaq olar; Yüklə 6,36 Mb. Dostları ilə paylaş:
|