AZƏRBAYCAN TORPAQLARI FARS
ƏHƏMƏNĠLƏR (HAXAMANĠġĠLƏR)
DÖVLƏTĠNĠN TƏRKĠBĠNDƏ
Mada çarlığının və Azərbaycan torpaqlarının Əhəməni II KuruĢ (Kir)
tərəfindən iĢğal edilməsi. Astiaqın hökmranlığı dövründə (e.ə. 585-550-ci illərdə)
Mada çarlığının vəziyyəti çox mürəkkəb idi. Mada cəmiyyətinin daxili ziddiyyətləri
kəskinləşmişdi. Qəbilə əyanlarının dövlətdə mərkəzləşməni ləğv etməyə can atan
böyük bir qismi ilə mərkəzi hakimiyyəti var qüvvə ilə möhkəmlətməyə çalışan Astiaq
arasında ziddiyyətlər güclənmişdi. Kahinlər-maqlar da çardan narazı idilər. Xarici
siyasi vəziyyət qorxulu idi.
Çarın başı Babil işlərinə qarışmışdı. Şimali Mesopotamiyada müharibə
aparılırdı. Mada ordusu yorulmuşdu, ölkənin maddi ehtiyatları tükənməkdəydi. Məhz
bu vaxt Kuruşun (Kirin) başçılığı ilə farslar üsyan etdilər.
Farslarla madalılar arasında e.ə. 553-cü ildə başlanan müharibə üç il çəkdi.
E.ə. 550-ci ildə Kuruş Astiaqı məğlub edib əsir aldı. Ekbatana (Ha
n
gmatana) sarayının
sərvətlərini ələ keçirib Parsaya apardı. Mada dövləti süqut etdi, hakimiyyət Kuruşun
əlinə keçdi. O, Mada çarlarının rəsmi titullarını qəbul etdi.
Madanın farslar tərəfindən işğalı nəticəsində madalılar dövlət müstəqilliyini
itirib farsların hakimiyyəti altına düşdülər. Kuruş itaət altına alınan hər hansı başqa
ölkə ilə necə rəftar edirdisə, Mada ilə də o cür rəftar etdi. Ekbatana dağıldı,
madalıların bir hissəsi qul edildi və Madanın üzərinə bac qoyuldu. Mada, görünür, elə
Kuruşun öz dövründə satraplığa çevrilmişdi. Mada əyanları tezliklə sıxışdırılıb arxa
sıraya keçirildi, xalq kütlələrinə isə ikiqat zülm edilməyə başlandı.
Madalılara qalib gəldikdən sonra Kuruş istila müharibələrinə başladı. On ildən
bir qədər artıq dövrdə çox nəhəng bir imperiya - Əhəməni dövləti yaradıldı. Onun
sərhədləri qərbdə Aralıq və Egey dənizlərinə, şərqdə Orta Asiyaya çatırdı.
"Ölkələr çarlığı" öz etnik tərkibinə və iqtisadi quruluşuna görə əsla yekcins və
möhkəm deyildi. O, "çarlar çarı" başda olmaqla Əhəmənilər tərəfindən idarə edilən
farslar dövləti idi. Bütün farslar vergilərdən və icbari işlərdən azad edilmişdi. Ən
mühüm mülki və hərbi vəzifələr farsların, fars əyanlarının əlində idi.
Kuruş qədim dövrün ən görkəmli şəxsiyyətlərindən biri idi. Onun yaratdığı
Əhəmənilər dövlətində çox geniş bir ərazidə uzun müddət nisbi əmin-amanlıq təmin
olunmuşdu. Bu, təsərrüfat həyatının və beynəlxalq ticarətin çiçəklənməsinə, habelə
mədəniyyətin inkişafına, müxtəlif ölkələrin xalqları arasında mədəni əlaqələrin
genişlənməsinə kömək edirdi.
203
Biz ilk Əhəmənilər dövründə Azərbaycan ərazisinin hansı hissəsinin fars
dövləti tərkibinə daxil olduğunu bilmirik. Maraqlıdır ki, Madanın birinci satrapı
Oybar "Nabonidin salnaməsi"ndə
amçt
pehat
mat
Gutium adlanır. Sonuncu ad (Cutium)
qədim Mada vilayətlərinə - Cənubi Azərbaycana, güman ki, qədim Urartuya da
işarədir. Ksenofontun məlumatından aydın olur ki, Mada Kirin dövründə Ermənistan
və kadusilərlə eyni canişinliyə daxil idi.
Deməli, Cənubi Azərbaycan torpaqlarının xeyli hissəsi, bəlkə də onun bütün
ərazisi bu dövrdə Mada satraplığına daxil idi. Herodot farsların hökmranlığının
Qafqaz sıra dağlarınadək yayıldığını söyləyir. Lakin bilmirik ki, onun dediklərini
Kuruşun zamanınamı aid etmək lazımdır, yoxsa sonrakı dövrə. X, XI və XIV
satraplıqların daxil olduğu vilayətlər hər halda e.ə. V əsrin birinci yarısından gec
olmayaraq əsasən artıq farslara tabe idi.
Herodota görə, X satraplıq olan Madaya köhnə Mada çarlığının ərazisindən
başqa, parikanilərin və ortokoribantilərin torpaqları da daxil idi ki, bunlar da ancaq
Cənubi Azərbaycan, qismən də Şimali Azərbaycan torpaqlarında ola bilərdi.
XI satraplığa kaspilər, pavsiklər, pantimatlar, dareytlər daxil idilər. Elə bu
satraplığa, şübhəsiz, kadusilər də daxil idilər. Doğrudur, Herodot onların adlarını
çəkmir. Lakin ola bilsin, Kaspinin cənub-qərb sahilində yaşamış tayfaların ümumi adı
kimi işlənən "kaspilər" adı altında kadusilər də nəzərdə tutulurmuş.
XIV satraplığa Kür-Araz rayonlarında yaşayan utilər və müklər, habelə Cənubi
Azərbaycan vilayətlərində və onlara bitişik torpaqlarda yaşayan saqartilər daxil idilər.
Beləliklə, Azərbaycan Əhəmənilərin fars dövləti tərkibinə daxil oldu.
Əhəmənilərin hakimiyyəti dövründə xammal ehtiyatları ilə, sənətkarlıqla və mədəni
ənənələrlə zəngin olan Cənubi Azərbaycan bu regionda aparıcı rola malik idi.
Qaumatanın çevriliĢi. Əhəmənilər əsarətinə qarĢı üsyanlar. Fars
monarxiyası Əhəmənilərin zülmünə çətinliklə dözən və imkan olan kimi yadelli
zülmdən azad olmağa çalışan çoxsaylı, keçmişdə qüdrətli olan xalqlardan təşkil
olunmuşdu. Ağır vergilər və hər cür mükəlləfıyyətlər nəhayətsiz idi. Silah gücünə
Əhəmənilərə tabe olunmuş bütün xalqlar zülmə boyun əymək istəmirdilər.
Kirin ölümündən sonra onun oğlanları arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə
başlandı. Bu isə vəziyyəti daha da kəskinləşdirdi. Hər yerdə narazılıq hökm sürürdü.
Ksenofont yazırdı: "...Pisliyə doğru ümumi dönüş başlandı".
Kambuciyanın (Kambizin, 530-522-ci illər) hakimiyyətə gəldiyi zaman
imperiyada vəziyyət daha da kəskinləşdi. Tezliklə Kambiz daxili iğtişaşları bir qədər
azalda bildi. Bundan sonra o, e.ə. 526-cı ildə Misiri fəth etməyə yollandı.
Hökmdarın olmadığı müddət ərzində ölkədə narazılıq artdı. Geniş antiəhəməni
hərəkatının başlanmasına Darayavahuşun (Daranın) Bağıstan (Behistun, Bisütun)
kitabəsi də şahidlik edir: "Sonra isə yalanlar ölkələrdə - həm Parsada, həm Madada,
həm də digər ölkələrdə gücləndi".
204
Geniş sosial mübarizənin başlanmasından istifadə etmiş Qaumata adlı maq
üsyan etdi.
Qədim yazıçıların əksəriyyəti, habelə hökmdar Dara Qaumatanın çıxışını
farsların hakimiyyətinə - Əhəmənilərə qarşı çevrilmiş Mada üsyanı olduğunu yaxşı
bilirdilər. Antik müəlliflər şübhə etmirdilər ki, Qaumatanın hakimiyyətə sahib olması
onun (yəni hakimiyyətin) madalıların əlinə keçməsi demək idi. Bu, Bağıstan
kitabələrinin məlumatından da aydın olur.
Dara öz kitabəsində adətən düşmənlərin etnik mənsubiyyətini qeyd edir
("babilli", "erməni", "elamlı" və s.). Ona görə də çar Qaumatanı "maq" adlandırarkən
(maqlar Mada tayfalarından biri idi, onların içərisindən "maq" adlandırılan kahinlər
çıxırdı) öncə üsyançının etnik mənsubiyyətini və sonra isə Qaumatanın kahinlər
təbəqəsinə mənsub olduğunu nəzərdə tuturdu. Bunu isbat edən Bağıstan kitabəsinin
Babil mətnində Daranın əsas düşməni "Qaumata adlı madalı maq" adlandırılır.
Maraqlıdır ki, bu mətndə fars və elam variantlarından fərqli olaraq deyilir ki,
Qaumata Parsadan (farsların ölkəsi) başqa "Madanı da üsyankar etmişdi".
Beləliklə, Qaumatanın çevrilişi farsların hakimiyyətinə qarşı Mada
narazılığının təzahürü idi. Güman etmək olar ki, Qaumata madalıların hökmranlığını
bərpa etmək niyyətində idi.
Qaumatanın ideoloji silahı artıq Madada yayılmış, hər halda maqların qəbul
etdiyi zərdüştilik - mazdayasnizm təlimi idi. Bu təlimdə geniş xalq kütlələrinin
ümidlərini, səylərini müəyyən dərəcədə əks etdirən demokratik və mütərəqqi ideyalar
özünü büruzə verirdi. Bəzi mənbələr Qaumatanın Zaratuştranın (Zərdüştün) tərəfdarı
və məsləkdaşı olduğunu güman etməyə imkan verir.
Öz islahatlarını həyata keçirməyə başlamış Qaumata geniş xalq kütlələrinin
mənafeyi naminə yuxarı təbəqəni (ilk növbədə, nəsli əsilzadələri) bir sıra
imtiyazlardan məhrum etdi, onların əmlakını, qullarını əllərindən aldı, imperiyanın
hər bir vilayətinə qasidlər göndərdi, xalqların üç il müddətinə vergilərdən və orduda
xidmətdən azad edildiyini bildirdi. O, əsilzadələrə qarşı inadlı mübarizə apardı,
amansız və qəddar tədbirlərlə onların öz hakimiyyətlərini geri qaytarmaq cəhdlərinin
qarşısını aldı. Bütün bu tədbirlərdə Qaumata ən geniş xalq kütlələrinin, "yaxşılıq
etdiyi bütün təbəələrinin" [H e r o d o t] fəal yardımına arxalanırdı.
Qaumatanın rəhbərlik etdiyi hərəkat geniş xalq kütlələrinin çıxışı idi. Bu
hərəkat əsasən nəsli əyanlara qarşı yönəldilmişdi. İmperiyanın müxtəlif vilayətlərində,
xüsusilə Madada Əhəmənilərə qarşı reaksiya xarakteri daşıyan siyasi mübarizə
özünün inkişafı prosesində etnik sərhədləri keçmiş, hökmran fars sülaləsinin və
onunla bağlı olan yerli nəsli əsilzadələrin zülmünə qarşı çevrilmiş ümumi xalq
hərəkatı, etirazı ilə birləşmişdi. Qaumatanın dövründə, geniş xalq təbəqələri
güclənmiş sinfi mübarizə nəticəsində yerli əyanların hesabına bir sıra imtiyazlar əldə
205
etdilər. Dara bu imtiyazları geri almaq istədikdə silahlanmış xalq çıxış etdi, bu
nailiyyətlərin müdafiəsi uğrunda mübarizəyə başladı.
Maqın əsas vəzifələrindən biri çar hakimiyyətinin, habelə sarsılmış
imperiyanın möhkəmləndirilməsi idi. Güman etmək olar ki, Qaumata ayrı-ayrı köhnə
çarlıqları (Madanı, Babili, Elamı və s.) bərpa etmək istəyən qiyamçılardan fərqli
olaraq, "ölkələr çarlığı"nı möhkəmləndirməyə can atırdı. Lakin indi "Ölkələr çarlığı"
farsların deyil, madalıların başçılığı altında bərpa olunmalı idi. Məhz buna görə də,
maqın həlak olmasından sonra "farslardan başqa" [H e r o d o t] hamı onun taleyi
üçün təəssüflənirdi. Qaumatanın özünü etibarlı adamlarla əhatə etmək arzusunu,
maqın iqamətgahının Parsadan Madaya keçirilməsi faktını da onun yalnız madapərəst
siyasəti ilə izah etmək mümkündür.
E.ə. 522-ci ilin sentyabrında maq öldürüldü. Qaumata öldürülən kimi
Fravartişin başçılığı ilə Madada bir neçə ay davam etmiş böyük xalq üsyanı başlandı.
Madalılara qədər elamlılar və babillilər, sonra isə farslar, margianalılar, digər xalqlar
çıxış etdilər.
Üsyan etmiş madalılara ermənilər, parfiyalılar və hirkaniyalılar da qoşuldular.
Bir qədər sonra Çissantaxmanın başçılığı ilə Cənubi Azərbaycan sakinləri olan
saqartalılar mübarizəyə qalxdılar. Bu üsyan haqqında Bağıstan kitabəsində deyilir:
"Saqartalı Çissantaxma mənə qarşı çıxdı. O, xalqa belə deyirdi: "Mən Saqartada
çaram, Uvaxşatra (Kiaksar - məsul red.) nəslindənəm". Bundan sonra mən fars və
mada qoşunlarını [saqartalıların üzərinə] göndərdim; madalı Tahmaspadanı onların
rəisi təyin etdim"...
Üsyanlar imperiyanın digər vilayətlərində də baş verirdi. Geniş dövlətin ərazisi
bütün Ön Asiya tarixində görünməmiş, izdihamlı xalq üsyanları alovuna bürünmüşdü.
Madalıların və saqartalıların üsyanları Dara üçün daha təhlükəli idi.
Hökmdarın öz kitabəsində üsyan başçılarına verilmiş işgəncənin təsvirini verməsi bu
üsyanı başqa üsyanlardan fərqləndirir, Daranın Fravartişə və Çissantaxmaya xüsusi
nifrət bəslədiyi haqqında danışmağa imkan verir. Hökmdar onları şəxsən şikəst etmiş,
vəhşicəsinə işgəncə vermiş, sonra isə payaya keçirtmişdi. Fravartişin yaxın
silahdaşlarının isə dərisi soyulmuşdu.
Fravartişin sərkərdəliyi ilə madalıların üsyanı Mada dövlətinin müstəqilliyini
bərpa etmək yolunda son təşəbbüs idi. Görünür, özünü Kiaksar nəslindən elan edən
Çissantaxma Əhəmənilər imperiyasından ayrılmağa və Saqartiyada (əsasən Cənubi
Azərbaycan ərazisini əhatə edən) müstəqil dövlət yaratmağa çalışırdı.
Lakin imperiyanın bütün qüvvələrinin çox böyük səyi nəticəsində Dara xalq
kütlələrinin üsyanlarını yatıra bildi.
Azərbaycan torpaqları Əhəmənilər hakimiyyəti altında. E.ə. VI əsrin son
rübü - IV əsrin birinci yarısında Əhəmənilər dövləti. I Dara üsyanları amansızlıqla
yatırtdıqdan, bir sıra tayfaları və xalqları İran dövlətindən ayırmaq üçün göstərilən
206
bütün cəhdlərə son qoyub hakimiyyətini möhkəmləndirdikdən sonra ümumimperiya
miqyasında təbəddülat yaratmağa başladı. Bir sıra illər ərzində o, Əhəmənilər
dövlətinin yaşaması üçün zəruri olan inzibati, vergi, maliyyə və hərbi xarakterli
islahatlar keçirdi.
Dövlətin daxili vəziyyətini möhkəmləndirmək üçün xeyli iş gördükdən sonra I
Dara xarici siyasət məsələləri ilə məşğul olmağı və öz torpaqlarını genişləndirməyi
qərara aldı. O, Hind vadisi vilayətini tutdu, Orta Asiya saklarına qarşı yürüşlər etdi,
Frakiyanı va Makedoniyanı ələ keçirdi, Qara dəniz sahillərində yaşayan skifləri itaət
altına almaq üçün uğursuz cəhdlər göstərdi, Helladaya kəşfiyyat yürüşlərinə çıxdı.
Lakin bütün səylərinə baxmayaraq, öz hökmranlığının son dövründə I Dara
xarici siyasətdə getdikcə daha tez-tez müvəffəqiyyətsizliyə uğrayırdı. E.ə. 500-cü ildə
Kiçik Asiyanın yunan şəhərlərində farsların zülmünə qarşı üsyan qalxdı. E.ə. 490-cı
ildə Attikaya soxulmuş farsların yunanlarla ilk böyük toqquşması Daranın tam
məğlubiyyəti ilə başa çatdı.
Əhəmənilər dövləti yalnız güclü hərb maşınının sayəsində yaşaya bilirdi. Məhz
hərbi qüvvənin köməyi ilə şah hakimiyyəti imperiyanın çoxlu xalqlarını itaətdə
saxlayırdı. Lakin vaxtilə zəhmli bir qüvvə olan ordu getdikcə zəifləyirdi. Əvvəllər
İran ordusunun özəyi sayılan fars azad icma üzvlərinin get-gedə var-yoxdan çıxması
Əhəməniləri zorakılıqla toplanmış asılı adamlardan ibarət olan orduya muzdlu
əsgərlər gətirməyə vadar etdi. Belə bir orduda cəngavərlik ruhunu və nizam-intizamı
qoruyub saxlamaq getdikcə çətinləşirdi.
Bu şəraitdə iri satraplıqlar farsların hökmranlığından xilas olmaq üçün yeni
bir qüvvə ilə cəhd göstərməyə başladılar. Ayrı-ayrı satraplar arasında toqquşmalar adi
şəkil aldı. Şahın ən yaxın qohumları da mərkəzi hakimiyyətə qarşı tez-tez üsyan
edirdilər. Separatizm cəhdləri, taxt-tac uğrunda mübarizə, saysız-hesabsız saray fitnə-
fəsadları I Daranın vəfatından sonra daha da şiddətləndi. Onun oğlu Kserks
(
Xsajarsan; e.ə. 486-465-ci illər) qəsdçilər tərəfindən öldürüldü. Fitnə-fəsadlar və
qətllər nəticəsində I Artaxsaça (Artakserks; e.ə. 465-424-cü illər) hakimiyyət başına
gəldi. II Darayavahuş (Dara; e.ə. 423-404-cü illər) bir sıra qətllərdən və çoxlu fitnə-
fəsadlardan sonra taxta çıxdı. Şah III Artaxsaca (Artakserks; e.ə. 358-338-ci illər)
qüdrətli saray xadimi hərəmağası (xacə) Baqoy tərəfindən öldürüldü.
Demək olar ki, II Artakserksin (e.ə. 404-358-ci illər) ölümü ərəfəsində
Əhəmənilər dövlətinin tənəzzülünün və dağılmasının bütün əlamətləri göz qabağında
idi.
III Artakserks zamanında şah nəsli demək olar tamamilə məhv edilmişdi. Şah
hətta körpələrə də aman verməmişdi.
Azərbaycan vilayətləri haqqında biliyimiz azdır. Yazılı qaynaqlarda Şimali
Azərbaycan tayfaları haqqında heç bir məlumat verilmir. E.ə. VI-V əsrlərə aid
arxeoloji materiallar də çox deyil. Arxeoloji materiallar e.ə. I minilliyin ikinci
207
yarısının Şimali Azərbaycan vilayətlərini xeyli inkişaf etmiş oturaq əkinçilik-
maldarlıq təsərrüfatına malik bir zona kimi təsvir edir. Burada yalnız təbii suvarmaya
deyil, həm də çox böyük irriqasiya qurğularına əsaslanan suvarma əkinçiliyi mövcud
idi ki, bu da əməyin məqsədyönlü təşkilindən xəbər verirdi. Həmin dövrdə Şimali
Azərbaycan vilayətlərində müxtəlif sənətlər yüksək inkişaf səviyyəsinə çatmışdı,
regionda yaşayan tayfalar digər ölkələrin xalqları ilə intensiv iqtisadi və mədəni əlaqə
saxlayırdılar. Əldə olan materiallara əsasən deyə bilərik ki, bu vilayətlərdə dərin sinfi
təbəqələşmə baş vermiş və şəhər həyatı inkişaf etməyə başlamışdı. Şimali Azərbaycan
tayfalarının bir hissəsi, o cümlədən utilər və müklər XIV satraplığa, digər hissəsi (ola
bilsin, həm də albanlar) XI satraplığa daxil idilər.
Əhəməni hökmranlığının müxtəlif dövrlərində Cənubi Azərbaycan ərazisinin
ayrı-ayrı hissələri X, XI, XIV satraplıqların tərkibinə daxil idi. Cənubi Azərbaycanın
əsas ərazisi hələ I Daranın hökmranlığının lap əvvəlində Mada satraplığının
(Herodota görə, X satraplığın) tərkibində idi.
Əvvəllər Mada satraplığına daxil olan saqartilər I Daranın hökmranlığının ilk
illərində Cənubi Azərbaycan vilayətlərində və ona qonşu olan bəzi rayonlarda mühüm
rol oynayırdılar. Saqartilər, ola bilsin, e.ə. V əsrin əvvəlinə yaxın özlərinin keçmiş
rolunu artıq itirmiş olsalar da, onların haqqında hətta sonralar yaşayıb-yaratmış
müəlliflər də söhbət açırlar. Saqartilərin izləri onların yaşayış rayonunun
toponimiyasında da qalmışdır. Saqartilərin əsas yaşayış rayonu Cənubi Azərbaycan
idi.
Kür-Araz vilayətlərində yaşayan uti və mük tayfaları ilə birlikdə saqartilər bir
satraplığın - XIV satraplığın sakinləri idilər.
I Daranın vaxtında Madanın tərkibindən Asaqarta adlanan əlahiddə bir əyalət
ayrılmışdı. Asaqarta əyalətinə Madanın bütün şimal-qərb vilayətləri - hələ Bisütun
kitabəsinin tərtib edildiyi dövrdə Mada satraplığının tərkibində olmuş vilayətlər daxil
idi. Deməli, Asaqarta əsasən Kiçik Madaya, gələcək Mada Atropatenaya uyğun
gəlirdi. Asaqarta satraplığı, ola bilsin, Şimali Azərbaycan ərazisinin bir hissəsini
(utilər və müklər yaşayan ərazini) də əhatə edirmiş.
Biz Asaqarta satraplığının nə qədər ömür sürdüyünü bilmirik. Lakin orası
məlumdur ki, nə Daranın son, nə də onun varislərinin kitabələrində Asaqartanın adı
çəkilmir. Çox güman ki, Asaqarta sonralar yenidən Mada əyalətinə qatılmışdı. e.ə. V
əsrin başlanğıcında madalılar Əhəmənilər dövlətində yenidən nəzərə çarpacaq rol
oynamağa başlayırlar. Demək lazımdır ki, artıq I Daranın zamanında Cənubi
Azərbaycan əhalisi madalılar adlanırdı.
Həm Cənubi, həm də Şimali Azərbaycan ərazisində yaşayan digər tayfalar,
xüsusən kaspilər, utilər, müklər, parikanilər, matiyenlər, marlar və başqaları kimi,
Mada kontingentləri də bir qayda olaraq Əhəmənilərin bütün yürüşlərində iştirak
edirdilər.
208
Cənubi Azərbaycanın vəziyyəti gərgin idi. Kadusilərə qarşı biri II
Artakserksin, digəri III Artakserksin dövründə edilmiş iki yürüş də buna sübutdur.
Lakin kadusiləri sakitləşdirmək mümkün olmadı. İmperiyanın digər
hissələrində də tam asayiş yox idi. Yunanlar yenə də itaətdən çıxırdılar, misirlilər
onlara kömək edirdilər - onlar eyni zamanda Əhəməni torpaqlarına da soxulurdular.
İran satrapları bir-biri ilə düşmənçilik edir və vuruşurdular, şah sarayı fitnə-fəsad
yuvasına və qanlı çəkişmələr meydanına çevrilmişdi. Mərkəzi hakimiyyət kiçik
şahlara bənzəyən və şah yerişi yeriyən öz canişinlərinin ayrılmaq cəhdlərinin kökünü
kəsməkdə aciz idi. Buna görə təbiidir ki, o zaman təbəələr ayrı-ayrı satraplara çox
vaxt "şah" deyirdilər.
Çox ehtimal ki, belə "şah"lardan biri də hələ qəddar, şöhrətpərəst, lakin ağıllı
III Artakserksin dövründə hakimiyyət başına gəlmiş Mada satrapı Atropat idi.
Anlaşıldığına görə, satrap olduqca müstəqil bir siyasət yeridirdi. Farslar tərəfindən
itaət altına alınmamış kadusilər Atropatın müttəfiqləri kimi çıxış edirdilər, sakesinlər
və albanlar İran dövlətinin təbəələri deyil, Atropatın müttəfiqləri idilər.
Makedoniyalı Aleksandrın istilaları və farsların Əhəməni dövlətinin iflası.
II Daranın şahlığı dövründə dövlətin daxilində və xarici siyasət sahəsində baş vermiş
bütün hadisələr Əhəmənilər dövlətinin xeyli dağıldığını aydın sübut edir. Onun
hökmran olduğu illər dikbaş vassallarla mübarizə illəri idi. Şahın əvvəlcə qardaşı,
sonra da əmisi - Mada satrapı üsyan etmişdi. E.ə. 408-ci ildə Madada üsyan qalxdı. II
Daranın ölümündən sonra iğtişaşlar yeni qüvvə ilə qızışdı.
Fars dövlət sisteminin böhranı və büsbütün pozulması e.ə. V əsrlə IV əsrin
ayrıcında tamamilə aydın bir şəkil almışdı. II Artakserksin hökmranlığının lap
başlanğıcında kadusilər ayrılmış və onlara qarşı bir o qədər uğurlu olmayan yürüş
edilmişdi. Çox keçmədən şahın qardaşı Kiçik Kir ilə müharibə başlandı. II
Artakserksin baş sərkərdələrindən biri, Mada satrapı Arbak bu "vətəndaş
müharibəsi"ndə açıq-açığına ikibaşlı oyun oynayırdı.
Misir yaranmış vəziyyətdən istifadə edib yenə farsların hakimiyyəti altından
çıxdı. Az sonra Suriya satrapı Ariobarzan üsyan etdi. Bunun ardınca "satrapların
böyük üsyanı" başlandı, nəticədə Qərb satraplıqlarının demək olar hamısı şahdan
ayrıldı.
İmperiya ölüm ayağında idi. Bir çox qardaşlarını güdaza verən, cinsindən və
yaşından asılı olmayaraq bütün qohum-əqrəbasını tələf edən qanlı müstəbid III
Artakserks imperiyanın ömrünü bir neçə il uzatmışdı. O, üsyan edən tayfalar və
xalqlarla, həmçinin öz satrapları ilə inadlı və qanlı mübarizə aparırdı. III Artakserks
boyun əyməyənləri, üsyan qaldıranları ram edirdi, Suriyada, Fələstində, Finikiyada və
Misirdə vuruşmuşdu. Onun dövründə dikbaş kadusilərə qarşı da yürüş edilmişdi. III
Artakserks mərkəzi hakimiyyəti müəyyən dərəcədə möhkəmlətməyə müvəffəq oldu.
Lakin e.ə. 338-ci ildə Əhəmənilər sülaləsinin bu sonuncu hökmdarı zəhərlə oldürüldü.
209
İran dövlətinin son on illərinin hadisələrindən danışarkən qeyd etmək lazım
gəlir ki, yunanlar da bu hadisələrin əsas iştirakçılarından idilər. Lakin onu da unutmaq
olmaz ki, e.ə. IV əsrdə Hellada özü dərin böhran keçirirdi. O zamankı yunan
dünyasında cərəyan edən sosial-iqtisadi proseslər hellin polislərinin iqtisadiyyatını
təməlindən sarsıdırdı. Ayrı-ayrı şəhər-dövlətlər arasında gedən iqtisadi mübarizə
siyasi mübarizə ilə, hellin aləmində hegemonluq uğrunda mübarizə ilə çulğaşırdı.
Uzun sürən hərbi toqquşmalar nəinki vuruşan tərəflərin qarşılıqlı surətdə
zəifləməsinə, həm də muzdlu döyüşçülər tutulmasına, antik demokratiyanın
dağılmasına və yeni dövlət formaları axtarılmasına gətirib çıxarırdı. Yunanıstanda
bütün Helladanı vahid, güclü hakimiyyət altında birləşdirməyə çağıran səslər getdikcə
daha tez-tez eşidilirdi. Helladanın bu cür birləşdirilməsi, ilk növbədə, İranın törətdiyi
təhlükəyə son qoyardı. Güclü hakimiyyət Helladada özlərinə yer tapmayan və
Helladanın varlığı üçün təhlükə törədən minlərlə yunan yoxsullarını da "yerbəyer"
etməli idi. Həmin yunanları "yerbəyer" etmək isə, güclü hakimiyyət tərəfdarlarının
fikrincə, yalnız bir yolla, İrandan heç olmasa Kiçik Asiyanı ələ keçirmək yolu ilə
mümkün olardı.
E.ə. IV əsrin ortalarında Balkandakı Makedoniya dövləti yüksəlməyə başlayır.
Xaroneya yaxınlığındakı döyüşdən (e.ə. 338-ci il) sonra Makedoniya padşahı Filipp
bütün Yunanıstanı özünə tabe etdi. İranla müharibə gerçəkləşməkdə idi. Lakin Şərqə
yürüş üçün
qızğın hazırlıq görüldüyü bir vaxtda makedoniyalı Filipp öldürüldü.
Filippin ölümü heç də Şərqə yürüş ideyasının iflası demək deyildi. Müdrik dövlət
xadimi və parlaq istedada malik sərkərdə olan gənc Makedoniya padşahı Aleksandr
(İsgəndər) atasının işini davam etdirdi, İran müharibəsinə geniş hazırlıq görülürdü.
Şah ailəsi demək olar tamamilə tələf edildikdən sonra, e.ə. 336-ci ildə İran
şahənşahının taxtında Əhəməni sülaləsinin yan şaxələrindən birinin nümayəndəsi olan
Kodoman əyləşdirildi. III Dara adını qəbul edən bu şahın hökmranlığının tarixi (e.ə.
336-30-cü illər) Makedoniyalı Aleksandrın yunan-Makedoniya qoşunlarının zərbələri
altında böyük İran dövlətinin məhv olması tarixidir.
Müharibə ərəfəsində İran imperiyası çöpayaqlı nəhəng timsalında idi. Farslar
zahirən zəhmli, cah-calallı görünsələr də, əslində xalqlar üzərində öz hakimiyyətlərini
itirmişdilər. Xalq kütlələri Əhəməni zülmünə qarşı yorulmadan mübarizə aparır,
üsyanların arası kəsilmirdi. Artıq İran şahının öz canişinlərinə gücü çatmırdı.
Çəkişmələr, qəsdlər, saray fitnə-fəsadları mərkəzi hakimiyyəti zəiflədirdi. Orduda da
artıq iranlılara yox, yadellilərə - İran dövlətinin daxilən zəif olduğunu yaxşı bilən
yunanlara bel bağlamaq lazım gəlirdi. Əhəməni dövlətinin süqutu labüd idi.
Aleksandrın farslarla müharibəsi məhz belə bir şəraitdə başlandı.
Gözəl təchiz edilmiş intizamlı yunan-Makedoniya ordusu e.ə. 334-cü ilin
yazında Hellespontdan (indiki Dardaneldən) keçib Kiçik Asiyaya soxuldu.
210
Aleksandr qədim dövrün ən böyük sərkərdələrindən biri idi və bir çox
görkəmli komandirləri - Antipatr, Ptolemey, Parmenion, Filota, Perdikka və
başqalarını öz ətrafına yığa bilmişdi.
Gənc padşahın artıq ilk addımları onun hərbi planlarının geniş vüsətindən
xəbər verirdi. Lakin Aleksandr İran dövlətini tamamilə məhv etmək, ələlxüsus
dünyada ağa olmaq haqqında ilk vaxtlar çətin ki, düşünəydi, əvvəllər o, farslardan
"qisas almaqdan" və "yunanları azad etməkdən", yəni Kiçik Asiyanı fəth etməkdən
irəli getmək fikrində deyildi.
İki düşmən arasında ilk döyüş e.ə. 334-cü ilin mayında Qranik çayının
sahilində oldu. Aleksandrın ordusu döyüşə qeyri-mütəşəkkil, ləng və gec hazırlanmış
olan Kiçik Asiya satraplarının ordularını ağır məğlubiyyətə uğratdı.
III Daranın özünün başçılıq etdiyi İran orduları ilə Aleksandrın ikinci döyüşü
e.ə. 333-cü ilde İss şəhəri rayonunda, dənizlə dağlar arasındakı ensiz vadidə (Şimali
Suriya sərhədlərində) baş verdi. Bu vuruşma da yunan-makedoniyalıların qələbəsi ilə
nəticələndi. Farslar darmadağın edildilər. III Dara hərb meydanından rüsvayçılıqla
qaçdı. Aleksandra xeyli qənimət çatdı. O, şahənşahın anasını, arvadını və iki qızını da
özü ilə apardı. Bu vuruşmada farslarla birlikdə madalılar da iştirak edirdilər.
İkinci döyüş nəticəsində bütün Kiçik Asiya Aleksandrın ixtiyarına keçdi.
Makedoniya əleyhinə hərəkatın geniş miqyas alıb Makedoniyanın, Frakiyanın,
Yunanıstanın, Kritin, Kiçik Asiyanm bir çox vilayətlərini bürüməsinə, habelə
Finikiyanın və Fələstinin iri ticarət şəhərlərinin (Tir və Qazanın) güclü müqavimət
göstərməsinə baxmayaraq, Aleksandr öz düşmənlərinə qalib gəlib Misirə yiyələndi və
e.ə. 332/331-ci illərin qışını orada keçirdi. Beləliklə, Makedoniya padşahı Aralıq
dənizinin şərq sahillərindəki limanların hamısını tutdu, farsların donanmasını
bazalardan məhrum etdi, dənizdə hökmranlığı ələ keçirtdi və öz gediş-gəliş
yollarından təhlükəni dəf etdi.
E.ə. 331-ci ilin yazında Aleksandr yenidən Asiyada göründü. Yunan-
Makedoniya qoşunları Fərat və Dəclə çaylarını keçib Arbela yaxınlığında Qavqamela
kəndinin ətrafında düşərgə saldılar. E.ə. 331-ci il oktyabrın 1-də burada Aleksandr
qoşunları ilə III Daranın qoşunları arasında üçüncü vuruşma oldu. Qavqamela
vurusması nəinki qədim dövrün ən iri vuruşmalarından biri, həm də makedoniyalı
fatehin bütün vuruşmalarının ən çətini idi.
III Daranın orduları darmadağın edildi. Şah bir neçə satrapla və kiçik bir qoşun
dəstəsi ilə Madanın paytaxtı Ekbatanaya qaçdı. Lakin yunan-makedoniyalılar özləri
də bütün yürüş müddətində ən ağır tələfata bu döyüşdə uğradılar.
Əhəməni dövlətinin həyati əhəmiyyətə malik mərkəzlərinin hamısının yolu
Aleksandrın üzünə açıldı. Aleksandr Babil və Suzu işğal etdi, sonra Parsaya soxuldu.
Farsların iki paytaxtının ikisi də - Pasarqad da, Persepol da tutuldu. Makedoniyalı
fateh burada xeyli sərvət - 120 min talant gümüş və qızıl, çoxlu qızıl və gümüş qab-
211
qacaq, müxtəlif daş-qaş ələ keçirdi. Persepol şah sarayı yandırıldı. Lakin son dərəcə
ağır tələfata baxmayaraq, III Dara hələ qisas almaq ümidində idi və Madada qoşun
toplamağa başladı.
Bu dövrdə Madada, xüsusən Cənubi Azərbaycanda, eləcə də Şimali
Azərbaycanda vəziyyətin necə olduğu haqqında əlimizdə kifayət qədər məlumat
yoxdur. Bizə bəllidir ki, Atropatın başçılığı ilə madalılar Qavqamela vuruşmasında
iştirak etmişdilər. Onu da bilirik ki, bu çarpışmada "kadusilər də, albanlar da,
sakesinlər də madalılarla birləşdirilmişdilər" [A r r i a n].
Kadusilərin, albanların və sakesinlərin madalılarla birləşməsi, habelə sonra
vaqe olmuş hadisələr güman etməyə əsas verir ki, Əhəməni sülaləsinin ağır illərində
Atropat XI və XIV satraplıqlara daxil olan torpaqların xeyli hissəsini müəyyən
dərəcədə özünə tabe edə bilmişdi. Yalnız buna görə Qavqamela vuruşmasında
kadusilər və albanlar madalılarla "birləşdirilmişdilər". Sakesinlərə gəldikdə, ola bilsin,
onlar Madanın tərkibinə daha əvvəllər daxil olmuşdular. Beləliklə, bütün Cənubi
Azərbaycan ərazisi və Şimali Azərbaycan ərazisinin bir hissəsi əslində Atropatın
hakimiyyəti altında idi. Mada satraplığına daxil olan digər vilayətlər də (Böyük və ya
Aşağı Midiyanın torpaqları və bəzi başqa rayonlar da) görünür, ona tabe idilər. Ola
bilsin, o, Qərbi Zaqafqaziyanın da bir hissəsinin sahibi idi. Biz Qavqamela
vuruşmasından sonra Atropatla III Daranın qarşılıqlı münasibətlərinin necə olduğunu
bilmirik. Lakin güman etmək olar ki, onların arası dəyməmişdi, çünki III Dara
Aleksandrla mübarizəni məhz Madada davam etdirmək ümidində idi. O, Madada yeni
qoşun toplamağa çalışırdı və bu işdə müəyyən uğurlar qazanmışdı. Kadusilərdən və
skiflərdən (skiflər dedikdə, sakesinlər nəzərdə tutulmalıdır) köməyi də Madada
gözləyirdi.
Deməli, Atropat və onun müttəfiqləri III Daranın tərəfini saxlayırdılar. Bunu
Aleksandrın Atropat əleyhinə hərəkətləri də sübut edir. Makedoniya padşahı
Paretakenadan Madaya hücuma başlayıb, ilk növbədə, Paretakenanı Mada
satraplığından ayırdı. Bunun ardınca Madaya yeni satrap təyin etdi. Lakin bir qədər
sonra vəziyyət dəyişdi. Aydınlaşdı ki, Atropatla ittifaqda olan kadusilər və skiflər III
Daranın tərəfini saxlamırlar. Görünür, Atropat özü də şahənşahın tərəfini
saxlamamışdı. Məhz buna görə III Dara Ekbatananı tərk edib monarxiyanın şərq
əyalətlərinə qaçdı və tezliklə orada həlak oldu. Artıq Aleksandr Madaya hücumu
zamanı Atropat ona öz loyallığını dəlillərlə sübut etmişdi. Bu baxımdan mühüm bir
cəhət də ondan ibarətdir ki, Ekbatana yunan-makedoniyalılara müqavimət
göstərməmiş və ələ keçirilən İran xəzinəsi buraya gətirilmişdi. Bütün bunlar eyni bir
zəncirin halqaları olub sübut edirdi ki, Atropat öz siyasətini dəyişdirib Aleksandrın
tərəfinə keçmişdi. Təsadüfi deyil ki, Atropat tezliklə (e.ə. 328-ci ildə) əvvəlki
vəzifəsinə qaytarıldı.
212
Əhəməni imperiyası tamamilə dağıldı. III Daranın ölümündən sonra Aleksandr
özü Əhəmənilərin varisi, Asiyanın padşahı oldu. Bu, tarixin dönüş nöqtəsi idi.
Aleksandrın qoyduğu yeni qayda, hellinizm dövrü İranın qüdrətli dövrünün sonu idi.
Farsların özləri üçün bu dövr nəinki bir dünya dövləti kimi onların qüdrətinin sonu,
həm də yadellilərin hökmranlığı dövrünün, pərakəndəlik dövrünün başlanğıcı idi.
O zamanlar baş vermiş hadisələri gözdən keçirərkən Qədim şərq xalqlarının
tarixində Əhəməni dövrünün xüsusi əhəmiyyətini qeyd etməmək olmaz. Bu dövlət öz
tərkibinə daxil olan xalqların sosial-iqtisadi, siyasi və mədəni həyatında mühüm rol
oynamışdır.
Əhəmənilərin hökmranlığı dövrü intensiv proseslərlə - imperiyanın çoxsaylı
xalqlarının etnik cəhətdən qaynayıb-qarışması, onların mədəniyyətlərinin və dini
baxışlarının sinkretikləşməsi prosesləri ilə səciyyələnir. İran şahları əhalini kütləvi
surətdə köçürmək üsuluna geniş surətdə əl atırdılar. Onlar müxtəlif xalqların
nümayəndələrindən bir çox ölkələrdə hərbi koloniyalar yaradırdılar.
İran şahları saraylarının tikintisində imperiyanın demək olar ki, bütün
xalqlarının nümayəndələri işləyirdilər.
Canlı etnik, iqtisadi və mədəni əlaqələr, qaynayıb-qarışma və sinkretikləşmə
prosesləri elmi biliklərin sintezinə, incəsənət və memarlığın inkişafına, müxtəlif dini
baxışların qovuşmasına, tədricən mahiyyətcə yeni maddi və mənəvi mədəniyyət
yaranmasına səbəb olurdu. Əhəmənilər dövründə qazanılmış nailiyyətlər sonralar da -
Parfiya və Sasani dövrlərində Şərqin tarixində böyük rol oynamaqda davam edirdi.
Əhəməni ənənələri, mədəniyyəti və incəsənəti təkcə İranın öz xalqları
tərəfindən yaradılmamışdı. Bu mədəniyyətin təşəkkülündə Zaqafqaziyanın, Orta
Asiyanın, habelə onlardan şimaldakı step ərazilərinin xalqları və tayfaları xüsusilə
böyük rol oynamışdılar. Bu vilayətlərin qədim sakinləri Əhəmənilər dövlətinin
iqtisadi və mədəni həyatında fəal iştirak etmişdilər.
|