ATROPATENANIN MADDĠ
MƏDƏNĠYYƏTĠ VƏ DĠNĠ
Atropatenanın maddi mədəniyyəti. Atropatenanın maddi mədəniyyət
abidələri indiyədək çox az, kifayət olmayan dərəcədə öyrənilmişdir. Bu, birincisi,
yazılı mənbələrin azsaylı və natamam, yarımçıq, qırıq olması və ikincisi, bu bölgənin
arxeoloji cəhətdən tədqiqinin azhəcmli olması ilə izah edilir. Lakin buna baxmayaraq,
artıq indi Atropatenanın yaşayış məskənlərini və onların tiplərini, memarlıq
prinsiplərini, tikinti texnikasının üsullarını, dəfn adətlərinin tipləri, bu dövlətin pul
dövriyyəsinin səviyyəsini və maddi mədəniyyətin bəzi başqa cəhətlərini bu və ya
digər dərəcədə səciyyələndirmək olar.
YaĢayıĢ yerləri. Antik müəlliflər (Strabon, Plutarx, Ptolemey, Dion Kassi)
Atropatenada kifayət dərəcədə inkişaf etmiş şəhər həyatının olduğunu təsdiq edirlər.
Fraaspa (Fraata, Faraspa), Qazaka (Qanzaka), Fanaspa, Aqanzana və b. Hellinist-
Parfiya dövrünün mühüm şəhərləri sırasında xatırlanılır. Lakin tədqiqatçı üçün çətin
olan cəhət ondan ibarətdir ki, həmin şəhərlərdən heç birinin yeri indiyədək qəti
şəkildə müəyyənləşdirilməmişdir. Fraaspanı uzun müddət ərzində Urmiya gölündən
təxminən 160 kilometr cənub-şərqdə yerləşmiş müasir Təxti Süleyman şəhər yeri ilə
eyniləşdirirdilər.
Lakin
son
vaxtlarda
Almaniya
arxeoloji
İnstitutunun
ekspedisiyasının qədim şəhərin yerində apardığı qazıntılar zamanı hələlik burada
Parfiya dövrünün təbəqələri aşkara çıxarılmamışdır. Bu isə bir çox tədqiqatçıları
Fraaspanın müasir Marağa şəhərinin ətraflarında yerləşdiyini bildirən əvvəlki nöqteyi-
nəzəri müdafiə etməyə (və yaxud ən azı nəzərə almağa) vadar etdi.
Qazakanı da ilk növbədə Bizans mənbələrinə arxalanaraq Təxti Süleyman
qədim şəhər yeri ilə eyniləşdirirdilər. Lakin bu lokallaşdırma da xüsusilə son
zamanlar bir sıra tədqiqatçıların kəskin etirazına səbəb olmuşdur. Onlar digər nöqteyi-
nəzəri, yəni vaxtilə Qazakanın Miyandob şəhərindən şərqdə olan Leylan kəndi
ərazisində yerləşdiyini söyləyən baxışı müdafiə etdilər. Hazırda bu eyniləşdirilmə
hamı tərəfindən qəbul edilmişdir.
Atropatenanın digər iki şəhərinin - Aqanzanın və Fraaspanın yerinin
müəyyənləşdirilməsi tədqiqatçılar arasında fikir ayrılıqları doğurmur. Qeyd etmək
lazımdır ki, indiki Zəncan şəhəri ilə eyniləşdirilən Aqanzana ciddi arxeoloji
araşdırmalara məruz qalmamışdır. Fanaspaya gəldikdə isə belə bir fərziyyə irəli
sürülmüşdür ki, Ptolemeydə [VI, 2] qeydə alınmış bu şəhər müasir Marağa və Miyanə
şəhərləri arasındakı ərazidə, Miyanəyə daha yaxın olan bir mövqedəki Qaleye-
Zöhhak adlı qədim şəhər yeri ilə eynidir. Qədim şəhər yerində dəfələrlə səyyahlar və
arxeoloqlar olmuşlar. Onların arasında Almaniya Arxeoloji İnstitutunun bir neçə il
258
ərzində kəşfiyyat axtarışları aparmış ekspedisiyalarını qeyd etmək lazımdır. Abidənin
ətraflı (qazıntılar aparılmasa da) tədqiqi nəticəsində mühüm arxitektura, keramika və
digər mədəniyyət qalıqları aşkara çıxarılmışdır ki, bu da həmin qədim şəhər yerinin
tədqiqatçılar tərəfindən Ptolemeyin qeyd etdiyi Fanaspa ilə eyniləşdirilməsi üçün əsas
olmuşdur.
Mil düzündə (Azərbaycan Respublikasının Beyləqan bölgəsi), iki təpə
üzərində yerləşmiş, xəndəklərlə əhatələnmiş və keramikası, sikkələri, digər tapıntıları
ilə e.ə. IV əsrə - eramızın I əsrinə aid olunan Təzəkənd şəhər yeri eramızın ilk əsrləri
mənbələrində xatırlanmış qədim Paytakaranla eyniləşdirilir.
Antik ədəbiyyatda [ S t r a b o n , XI, 13, 3] yuxarıda adları çəkilmiş şəhərlərdən
başqa Vera qalasının mövcud olduğu təsdiqlənməkdədir. Bu qalanın lokalizasiyası da
tarixçilər arasında xeyli mübahisələr doğurmuşdur. Strabonun mətnində həmin qalaya
aid olan hissənin naqisliyi bu mübahisələrin başlıca səbəbidir. Oxunuşdan asılı olaraq
Veranın lokalizasiyasının aşağıdakı variantları irəli sürülmüşdür: 1) Qazakanın
içqalası; 2) Fraaspanın içqalası; 3) Fraaspanın özü. Lakin bu yaxınlarda Veranı
Marağadan təxminən 16 kilometr yuxarıda Səhənd dağının ətəklərində lokallaşdırmaq
haqqındakı təklifə yenidən diqqət yetirildi. Daşqala Zöhhak qala tikililəri Marağadan
şimal-qərbdə, təxminən bu qədər uzaqlıqda (16 km) yerləşir və həmin abidənin islam
dövrünə aid olan möhtəşəm tikinti qalıqlarının altında islamaqədərki zamanın
tikililərinin xeyli qalığı nəzərə çarpır. Fərziyyənin tərəfdarlarının fikrincə, qalanın
alınmaz və müdafiə üçün əlverişli vəziyyətdə olması bu fikrin mənafeyinə xidmət
edən vasitəli təsdiqdir.
Almaniya Arxeoloji İnstitutunun ekspedisiyasının Astara-Ərdəbil bölgəsindəki
kəşfiyyat işləri Mada-Atropatenada Parfiya dövründə tikilmiş qalalar haqqında
təsəvvür yaradır. Bu işlərin gedişində uzun zaman ərzində, o cümlədən keramik
materialın mühakimə yürütməyə imkan verdiyi kimi, Parfiya dövründə də fəaliyyət
göstərmiş bir sıra qalalar: Qaleye-Sasan, Qaleye-Növduz, Ərdəbildən 30 kilometr
şimal-qərbdə olan "Qala" qeydə alınmışdır. Onların yerləşməsində və quruluşunda bir
sıra ümumi cəhətləri görmək olar. Bütün qalalar uca, çətinliklə fəth oluna bilən
təpələrdə yerləşir, iri, yonulmamış daşlardan tikilmiş güclü divarlarla, yarımdairəvi
qüllələrlə əhatələnmişdir, zəif daxili tikilişə malikdir, lakin bununla belə divarların
daxilində həmişə içməli su ehtiyatlarını mühafizə etmək üçün çən (və yaxud çənlər)
vardı.
Təəssüf ki, artıq deyildiyi kimi, Atropatenanın yuxarıda adları çəkilmiş yaşayış
yerlərindən heç biri qəti surətdə lokallaşdırılmış hesab oluna bilməz. Bu, həm də
identifikasiyası məsələsi tədqiqatçıların mübahisəsinə səbəb olmuş qədim şəhər
yerlərinə, həm də müasir yaşayış məntəqələri ilə eyniləşdirilən, lokalizasiyası
məsələsi mübahisə doğurmayan qədim şəhər yerlərinə eyni dərəcədə aiddir. Lakin
belə hesab etmək lazımdır ki, sonrakı arxeoloji işlər bu fərziyyələrin doğruluğunu və
259
yaxud səhv olduğunu müəyyən etməyə, habelə hazırda ümumiyyətlə antik dövrə aid
olunan digər abidələrin (Cənubi Azərbaycandakı Qalaoğlu, Qamçıçay, Qaleye-Zərrin-
Kuh, Gaur Qala və b., Azərbaycan Respublikası ərazisində Mil düzündəki Qaratəpə,
Qalatəpə və bir sıra başqa abidələr) mövcudluğu müddətini və əhəmiyyətini daha
dəqiq aydınlaşdırmağa yardım edəcəkdir.
Memarlıq. Bütün dövrlərdə və xüsusilə qədim zamanlarda inşaat materialının
seçilməsi tamamilə ətraf landşaftın şəraitindən asılı olmuşdur. Müxtəlif vilayətlər
arasındakı iqtisadi əlaqələrin nisbətən inkişaf etməməsi üzündən inşaat materiallarının
daşınması çətin idi və buna görə də yerli materiallara üstünlük verilirdi.
Atropatenanın coğrafi şəraiti inşaat materialı kimi daşın geniş surətdə tətbiq
olunmasına yardım edirdi. Düzdür, emalı xeyli zəhmət tələb etdiyi üçün daş (əsasən
yonulmamış) ilk növbədə müdafiə xarakterli qurğuların (şəhər və qala divarları,
qüllələr, istehkamlar və s.) tikintisində istifadə edilirdi. Gil və yaxud gips məhlulu ilə
möhkəmləndirilmiş kiçik daşlar və çaydaşıları adətən bişmiş kərpicdən ucaldılan
binaların özülü olurdu. Bişmiş kərpici öz əhəmiyyətinə görə bu vilayətdə ikinci inşaat
materialı hesab etmək olar (Qaleye-Zöhhakdakı pavilyon). İctimai təyinatlı binaların
memarlıq baxımından bəzədilməsində daş, xüsusilə əhəngdaşı, qumdaşı geniş surətdə
tətbiq edilirdi. Məsələn, Qaleye-Zöhhakda olan sarayda xeyli sayda bəzək detalları
qeydə alınmışdır. Burada qarətçilik məqsədilə aparılmış qazıntılar nəticəsində binanın
daş kvadratlardan tikilmiş otaqlarından biri qismən açılmışdır.
Tikintidə ağac çox məhdud surətdə tətbiq edilirdi (damın üstünü örtmək üçün
tirlər, qapının yan taxtaları və üst tirləri və s.) və mahiyyətcə ikinci dərəcəli inşaat
materialı idi.
Parfiya dövründə əsasən mülki, memarlıq üçün səciyyəvi olan hamar tirli
damlarla yanaşı, müxtəlif texnikada icra olunmuş tağlı örtüklər geniş yayılmışdı. Özü
də tağların bəzi tipləri yalnız İran yaylası üçün səciyyəvidir və qədim yerli ənənələrin
inkişafının nəticəsidir. Tağların texnikası və onların formaları, bir qayda olaraq,
materialdan asılı olurdu.
Bişmiş kərpicdən tikilmiş qurğularda tez quruyan əhəng və ya gil məhlulu
tətbiq edilirdi. Tağların və arkaların hörülməsi texnikası aşağıdakı kimi idi: kərpiclər
ya tağın mərkəzinə radial münasibətdə yastısına yerləşdirilir, ya da dikinə qoyulmuş
şəkildə hörülürdü. Qarışıq hörgü üsulu da tətbiq edilirdi (Qaleye-Zöhhakda olduğu
kimi).
Saray, məbəd binalarının, ictimai qurğuların memarlıq tərtibatının detalları,
onların inşası zamanı tətbiq olunmuş materiallar Atropatenanın kifayət dərəcədə
çoxsaylı abidələrində aşkara çıxarılmışdır. Lakin onların əksəriyyəti ya başqa
məqsədlərlə aparılmış işlər zamanı, ya da onların yeni və ən yeni dövrün qurğularında
yenidən istifadə olunması gedişində qeydə alınmışdır. Bu hal isə onların dəyərini
xeyli azaldır. Çox güman ki, yalnız iki abidə Mada-Atropatena ərazisində mövcud
260
olmuş memarlıq prinsiplərinin az və ya çox dərəcədə tam mənzərəsini verir: mülki
xarakterli yaşayış yerinin nümunəsi kimi Qaleye-Zöhhak və məbəd qurğusu olduğu
güman edilən, Təkab yaxınlığında yerləşən Kerefto (Karafto, Karaftu) qaya
kompleksi.
İki təpədən və onların arasındakı çökəkdən ibarət olan Qaleye-Zöhhak qədim
şəhər yeri şimaldan cənuba təqribən bir kilometrlik ümumi uzunluğa malikdir və
Əhəmənilərə qədərki dövrdən islam zamanınadək müxtəlif vaxtlarda tikilmiş
qurğuları özündə ehtiva edir. Şimaldakı təpə qədim şəhər yeri həyatının Parfiya
dövrünə aiddir. Bu təpə e.ə. II-I minilliklərə aid olan məskən izlərini saxlamış
çökəkdən ayrılmışdır. İkinci təpədə Sasanilərin hakimiyyəti dövründə tikilmiş qala
qurğuları vardır. Bu qala qurğuları yonulmamış daşlardan bərkidici məhlul olmadan
hörülmüşdür, diizbucaqlı qüllələrə malikdir. Bu divarın qərb qurtaracağında, Keranku
çayı tərəfdəki yerdə qala qapılarının izləri nəzərə çarpır. Görünür bütün təpənin
müdafiəsi üçün təqribən tam şəkildə qalmış, daha erkən zamanlarda tikilmiş qala
divarından istifadə edilirdi. Divarın xarici tərəfindən, düz qala qapılarının qarşısında
yonulmamış daşlardan tikilmiş ayrı-ayrı binalar görünməkdədir. Divarın daxili
tərəfindəki binalar kompleksi böyük ərazidə yerləşmişdir ki, bu da tədqiqatçının
fikrincə, kompleksin saray xarakteri daşıdığını təsdiqləyir.
Qaleye-Zöhhak qədim şəhər yerinin daha mühüm və yaxşı hifz edilmiş
qurğusu pavilyondur. Pavilyon saray kompleksindən cənub-qərbdə yerləşir və həmin
kompleksdən terrasla ayrılmışdır. Plan baxımından kvadrat təşkil edən (daxili ölçüləri
5,90x5,80 metr) pavilyon yonulmamış daşlardan olan özül üzərində yanı üstə
qoyulmuş kərpiclərdən (32x32x6-33x33x6 santimetr) tikilmişdir. Tağları olan daxili
binanın hündürlüyü 9,40 metrə (çəlləyin zirvəsinədək), pavilyonun ümumi
hündürlüyü isə 12 metrə, eni 8,90 metrə çatır. Pavilyona girişin eni 2,50 metrdir və bu
giriş şimal-şərq tərəfdə yerləşir. Cənub-qərb və şimal-qərb tərəflərdən pavilyon 4
metrdən artıq eni olan yarımdairəvi tağlarla çay vadisinə açılır. Cənub-şərq tərəfdən
isə pavilyon bağlıdır və belə hesab edirlər ki, bu cəhət pavilyonun atəşpərəstlik
məbədi və yaxud çahartaq kimi ibadət obyekti olduğu fikrini təkzib edir. Eyni
zamanda pavilyonun çayın sıldırımlı sahilində, dərin dərənin qarşısındakı uca
qayalığın üzərində yerləşməsi onun saray strukturunda görkəmli funksiyaya malik
olduğunu göstərir.
Daxili və xarici tərəflərdən divarların üzərində, divar oyuqlarında, habelə
tağların daxili səthində bəzi yerlərdə boya təsvirlərinin izləri olan suvaq qalmışdır.
Həmin təsvirlər qadın başcıqlarının əks olunduğu kesson, meandr ornamenti, relyef
şəklində verilmiş qıvrımşəkilli bəzək rəsmlərindən və s. ibarətdir. Pavilyon İranın,
xüsusilə Əhəmənilər dövrünün tikinti ənənəsinə uyğun gələn üçpilləli merlonlara
malik olan dişli məhəccərlə başa çatır.
261
Pavilyonun həm Ön Asiyanın, həm də Romanın memarlığı ilə bənzərliklərə
malik olan memarlıq xüsusiyyətləri (Aşşurdakı və Kuhi-Xocadakı saraylar, binaların
daxilindəki memarlıq detallarının profilləri, dekor və s.), habelə keramika
fraqmentləri onu Parfiya dövrünə, daha dəqiqi eramızın I əsrinə aid etməyə imkan
verir.
Müasir İranın Qərbi Azərbaycan və Kürdüstan əyalətlərinin sərhədində,
Kerefto dağlarında həm özünün memarlığı, həm də otaqlardan birinə girişin üzərində
həkk olunmuş yunan apotropeik yazısı ilə nəzəri cəlb edən qaya kompleksi yerləşir.
Yazının mətnində deyilir: "Burada Herakl yaşayır, hər cür pislikdən uzaq olsun".
Qayalıqda oyulmuş otaqlar bir-birilə birləşən iki səviyyədə yerləşir.
Kompleksin hazırda qayalığın dibindən təqribən 9 metr hündürlükdə olan girişi
ümumi uzunluğu 18,60 metr olan, suvanmış tağlı tavanlara malik bir neçə otaqlı,
apsidalı otaqla başa çatan aşağı mərtəbəyə aparır. Aşağıdakı ansambl yuxarı mərtəbə
ilə dəhliz vasitəsilə birləşir. Həmin dəhliz daha sonrakı, islam dövründə inşa edildiyi
güman olunan 3 aralıq otaqdan keçir. Geniş dəhliz, divar oyuqlarında hər iki tərəfdən
suflar əlavə edilmiş və arxasında bir-birinə düz yolu olan üç yanaşı otaq birinci
mərtəbəni təşkil edir. Geniş dəhlizdən qapı ilə (1,80x1,10 metr) ayrılmış otaqlardan
birinin üzərində yuxarıda adı çəkilmiş yazı vardır. Görünür, bu və ondan sonrakı otaq
daxildən ağır siyirmə vasitəsilə bağlanırdı. Həmin otaqlarda qapılardan solda
düzbucaqlı oyuqların olması bunu təsdiq edir. Yazının olduğu otaqda yuxarı
fassiyasında dişciklər və dairələr şəklində olan friz yerləşmiş pəncərələr qalmışdır.
Kereftodakı bu mağara tipli tikilinin funksional təyinatına dair ədəbiyyatda iki
nöqteyi-nəzər irəli sürülmüşdür. Tədqiqatçıların bir qismi onun sitayiş təyinatlı tikinti
olduğunu iddia edir. Digər tədqiqatçılar isə əksinə, qayalıqlarda oyulmuş otaqlar
kompleksinin mülki səciyyə daşıdığını söyləyirlər. Onlar belə hesab edirlər ki, bu
kompleks yunan hərbi hissəsinin yerləşdiyi obyekt olmuşdur və Böyük Madanın
şimal sərhədlərinin onu əhatə edən "barbar" xalqlardan müdafiəsi həmin hərbi
hissənin vəzifəsi olmuşdur.
Kereftonun yaşayış kompleksi olduğunu iddia edən alimlər qeyd edirlər ki,
Heraklın adı olan apotropeik formul həmişə şəxsi evə girişin üzərində yerləşir və bir
növ tanrının himayəsi altında olan yaşayış yeri ilə əlaqələndirilmiş xeyir-duadır.
Bu nöqteyi-nəzərin tərəfdarları habelə Kerefto kompleksinin təcrid halında
olduğunu, kompleksin böyük yollardan kənarda yerləşdiyini, yalnız otlaq yeri kimi
istifadə oluna biləcək, kasıb bitki örtüyünə malik olan ərazidə qərarlaşdığını qeyd
etmişlər.
Deyilənlərdən
belə
nəticə
çıxarılır ki, burada sitayiş obyektinin
əsasının qoyulması qeyri-mümkün idi və Kereftodakı tikili mülki xarakter daşıyırdı.
262
Lakin göstərmək lazımdır ki, birincisi, Kerefto yazıları kimi yazılar yalnız
yaşayış binalarında tətbiq edilmirdi. Bu cür formullar məqbərələrdə, qəbirüstü daş
lövhələrdə, ictimai binalarda, habelə dini mahiyyətli memarlıqda da məlumdur.
İkincisi, kompleksin bu cür funksional təyinatlı halında sərhəd məntəqəsini
"təcrid olunmuş yerdə, böyük yollardan kənarda" yerləşdirmiş rəhbərliyin məntiqi
tamamilə anlaşılmazdır. Çünki düşmən müdaxilələrini yalnız böyük yolların mövcud
olduğu yerlərdə gözləmək olardı.
Ətrafda yaşayan əhalinin bayramlar keçirmək və qurban vermək üçün toplaşa
biləcəyi Kerefto kimi bir yerdə sitayiş obyektinin əsasının qoyulması fikrinin həqiqətə
daha yaxın olduğunu güman etmək olar. Müxtəlif tanrılara həsr edilmiş mağara tipli,
sitayiş təyinatlı tikililər nəinki Şərqdə, habelə Yunanıstanda da geniş yayılmışdı. Özü
də onların hamısı Pavsaninin təsvirinə [X, XXXII, 5] görə, şəhərlərdən və başqa
yaşayış məntəqələrindən çox uzaq məsafədə (30-dan 150 stadiyə qədər; stadi =
184,97 metr) yerləşirdi və çox zaman "mağara" tikililəri adlanırdı.
Kompleksin binalarından birində su mənbəyinin olması həmin yerin müəyyən
qədər "müqəddəs" olduğu haqqındakı fikrə də sövq edir. Artıq bu cəhətə diqqət
yetirilmişdir. Həmin cəhət belə fərziyyə irəli sürməyə imkan verir ki, burada "Şərq
Heraklı"na sitayişdən başqa "səma suyu" ilahəsi hesab edilmiş Anahitə də sitayiş
vardı. Maraqlıdır ki, Strabon [XI, 7, 5] Knidli Evdoksa istinad edərək Hirkaniya
olmuş mağaralar haqqında məlumat verir. Onun məlumatına görə, bu mağaradakı
çaylar birbaşa dənizə axır və yerli sakinlər qurbanlar verilməsi üçün mağaralara
gəlirlər.
Qeyd etmək lazımdır ki, Herakla bənzər tanrılara sitayiş Şərqdə geniş
yayılmışdı. İran Veretraqnası, Babil Nerqalı, erməni Vaxaqnı və b. bu qəbildəndir.
Antik Ermənistanda (Taron vilayətindəki Aştaşatda) hətta yüksək təpədəki mağarada
yerləşmiş Herakl-Vaxaqn məbədi məlumdur.
Heraklın özünə sitayişə gəldikdə isə o, Makedoniyalı Aleksandrın
yürüşlərindən sonra bütün Şərqdə geniş yayılmışdı.
Biz bu qəhrəman təsvirlərinə hellinizm və Parfiya dövrünün sikkələrində də
təsadüf edirik. Onun surəti təsviri incəsənətdə və heykəltəraşlıqda geniş yayılmışdı.
Bəzi müəlliflər Kereftodakı məbədi Tasitin xatırlatdığı [Annallar, XII, 13]
Sanbulos dağında yerləşən səcdəgahla eyniləşdirirlər. Bu fikir şübhə doğurur.
Görünür, Sanbulos dağı Behistun (Bisütun) dağıdır. Bu dağda "dincələn Heraklın"
təsviri, Qotarzın Meherdat üzərindəki qələbəsini təsvir edən relyef (Tasitdə məhz bu
iki rəqibin mübarizəsindən danışılır), Herakl Kallinikə həsr olunmuş yazı vardır.
Kereftodakı yazının mətni, habelə qədim dünyanın müxtəlif bölgələrində
bənzərləri olan memarlıq kompleksinin planı belə bir fikir yaradır ki, burada Herakla
və yaxud Mada Atropatenada sinkretik (Herakl-Veretraqna?) yunan-İran tanrısına
sitayişin kifayət qədər erkən təzahürləri mövcud olmuşdur.
263
Başlıca olaraq yazının paleoqrafiyası əsasında, habelə memarlıq üsullarına
görə kompleksi e.ə. IV əsrin sonuna - III əsrin əvvəlinə aid etmək, yəni onun Mada-
Atropatena dövlətinin mövcudluğunun başlanğıc dövrünə aid olduğunu göstərmək
olar.
Qədim Atropatena ərazisində aşkar olunmuş ayrı-ayrı memarlıq detalları
içərisində sütunların daş altlıqları daha çoxsaylı qrupu təşkil edir. Onların bütöv bir
qrupu (17 ədəd) Leylan kəndindəki 3 müasir məscidin qurğularında ikinci dəfə
istifadə olunarkən qeydə alınmışdır. Bütün bu sütun altlıqlarında (qismən kobud
şəkildə hazırlanmış, qismən isə çox yaxşı emal edilmiş) tipik İran formaları nəzərə
çarpır, onların 3-ü isə şübhəsiz, Parfiya dövrünə aiddir. Həmin sütun altlıqları mənşəcə
Əhəmənilər dövrünün pilləli sütun altlıqlarına gedib çıxır və Sultanabadla Qum arasındakı
Hürra adlı yerdən aşkar olunmuş sütun altlıqlarına tamamilə oxşayır.
Sütun altlıqlarının tək-tək nümunələri Qaleoğlu, Qaleye-Zöhhak, Xoy
yaxınlığındakı Biləvar, Təzəkənd qədim şəhər yerlərində və bir sıra başqa məntəqələrdə
tapılmışdır.
Memarlıq bəzəklərinin çoxsaylı parçaları Qaleye-Zöhhakda Parfiya dövrünə aid
olan sarayın mövcudluğu güman edilən yerdə qeydə alınmışdır.
Kirəmit dam örtüyünün (solenin) qırıntısı da burada tapılmışdır. Bu tapıntı Qaleye-
Zöhhakda mövcud olmuş binaların bu cür örtüklərlə örtülməsini güman etməyə imkan verir,
görünür, kirəmit örtmə üsulu Hellinist inşaat təcrübəsindən əxz edilmişdir.
Qeyd olunmuş memarlıq qalıqları və inşaat materialları Qaleye-Zöhhak şəhər
yerinin şimal təpəsində olan arxeoloji kompleksin saray xarakteri haqqındakı nöqteyi-
nəzəri təsdiqləyir.
Keramika. Tədqiqatçılar tərəfindən yaşayış məskənlərindən və qəbirlərdən
əldə olunmuş zəngin və rəngarəng saxsı materialı Atropatenada keramika istehsalının
geniş şəkildə inkişaf etdiyini və yerli sənətkarların-dulusçuların yüksək səviyyəli
ustalığını təsdiq edir. Keramika həm formaların müxtəlifliyi (kuzələr [çox hallarda
burunlu], güldanlar, nimçələr, bardaqlar, möhtərlər və b.), həm də məmulatın yüksək
keyfiyyəti ilə seçilir. Qabların əksəriyyəti yaxşı çökdürülmüş gildən hazırlanmış, bərabər
yandırılmışdır. Qablar qırmızı, sarıya çalan açıq-qəhvəyi və yaxud boz-qara rənglidir.
Anqob və cilalama geniş surətdə tətbiq edilirdi. Qırmızı boya ilə zəncir, həndəsi fiqur,
çiçək motivləri və s. şəklində naxışlanmış qabların (əsasən kuzələrin) çoxsaylı qrupu
mövcuddur. Boyalı keramika ilə yanaşı, ştampla naxışlanmış keramik formalara da
təsadüf olunur. Minalanmış qablar ayrıca qrupu təşkil edir.
Keramika materialının artımı ilə əlaqədar olaraq keramikanın bu və ya digər
qrupunun mövcudluğunda müəyyən dövrlərin, mərhələlərin ayrılması imkanı yarandı ki, bu
da, şübhəsiz, sonralar Atropatenanın keramika məktəbinin yaranmasına gətirib çıxarmalı
idi.
264
Hazırda Atropatena keramikasının təkamülündə iki mərhələni ayırmaq olar: erkən
(e.ə. III - II əsrlər) və son (e.ə. I əsr - eramızın II əsri) inkişaf mərhələləri.
Erkən mərhələ Madada olduğu kimi, boyalı keramikanın olması ilə səciyyəvidir.
Lakin Atropatena keramikası yerli xüsusiyyətlərə malikdir. Fərqlər həm qabların
naxışlanmasında, həm də onların profillərində müşahidə olunur.
Madanın və Mada-Atropatenanın keramika sənətləri arasındakı fərqləri qeyd
edərkən Atropatenanın özündə də boyalı qabların dekorunda ciddi yeknəsəqliyin olmasını
da göstərmək lazımdır.
Tiplərin və formaların daha əhəmiyyətli dərəcədə müxtəlifliyi sonrakı mərhələdə
müşahidə edilir.
Təxminən e.ə. II əsrin ikinci yarısından etibarən hazırda Parfiya dövrünün
arxeoloji obyektlərinin tarixinin müəyyən edilməsində əsas olan keramika tipi yarandı. Bu,
qırmızımtıl-qəhvəyi rəngli (variantları: oxra rəngli, qonur) keramikadır və ədəbiyyatda
"clinkyware" adı almışdır. Keramikanın bu növü Parfiya dövrünün əvvəlində meydana
gələrək təqribən həmin dövrün sonunadək mövcudluğunu davam etdirmiş, eramızın II
əsrinin sonlarından tez olmayaraq aradan çıxmışdır. Bu tipli keramikanın xüsusilə çoxlu
qalıqları Qaleye-Zöhhakda və Ərdəbil yaxınlığındakı "Qala" adlanan möhkəmləndirilmiş
təpədə qeydə alınmışdır.
Təxminən e.ə. II əsrin I yarısında İranın qərbində meydana gəlmiş minalanmış
keramika əvvəlcə yaşılımtıl və yaxud ağımtıl rənglərə malik idi və formalarının
rəngarəngliyi ilə seçilmirdi. Lakin artıq e.ə. I əsrin sonuna doğru minalanmış qabların
formalarının artımı, habelə minanın rənginin dəyişməsi müşahidə olunurdu. Artıq
minalar əsasən mavi (firuzəyi) və yaşıl çalarlara malik idi. Qaleye-Zöhhak şəhər yerində
tapılmış açıq firuzəyi mina ilə örtülmüş "zəvvar" möhtərəsi abidənin eramızın I əsrinə aid
olduğuna dəlalət edir.
Güman etmək olar ki, son mərhələdə məişət keramikası ən çoxsaylı kateqoriya idi
və həm dulus çarxında hazırlanmış qablarla, həm də əllə yapılmış formalarla təmsil
olunmuşdur.
E.ə. I əsr - eramızın I əsri üçün zoomorf keramikanın mövcudluğu səciyyəvidir.
Üç-dörd kiçik ayaqcıqları olan, burun hissəsi realist və yaxud stilistik surətdə tərtib
olunmuş heyvan başı şəklində hazırlanmış qablar zoomorf keramikanı təmsil edir.
Qerminin ətraflarında xeyli bu cür qab aşkara çıxarılmışdır.
Dostları ilə paylaş: |