Tayyorlov guruhlarda til va nutq markazidagi ish faoliyatini loyihalashtirish

.Turli yosh guruhlarda til va nutq mashg’ulotlarini loyhalashtirishning amaliy ish tahlili.
Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish qonuniyatlari. Ma’lumki, bolaning nutqi til qonuniyatlariga to‘g‘ri amal qilish, kattalar nutqini idrok etish va o‘zining ijodiy faolligi natijasida rivojlanadi.
Shunday qilib, til va nutq maktabgacha katta yoshdagi bolaning psixologik rivojlanishi hamda dastavval xotirasi, fikrlashi, idrok etishi, hissiyoti va ehtirosini ta’minlaydigan ikkita muhim vositadir.
Birinchi qonuniyat: Ona tilidagi nutqni idrok etish qobiliyati bola nutq organlari muskullarining mashq qildirilishiga bog‘liq (shuning uchun ham so‘z, ibora va gaplarni talaffuz etishni takomillashtirish uchun nutq organlarini mashq qildirishga yetarli darajada e’tibor bermoq muhimdir).
Ikkinchi qonuniyat: Nutq ma’nosini tushunish bola tomonidan nutqning leksik va grammatik qonuniyatlarining o‘zlashtirilishiga bog‘liq.
Uchinchi qonuniyat: Nutq ifodaliligini o‘zlashtirish bolada fonetika, leksika va grammatikaning ifoda vositalarini tushunishga bo‘lgan moyillikka bog‘liq (maktabgacha katta yoshdagi bolalarni nutq ifodaliligini tushunishga o‘rgatish hamda bu hissiyotlarning bola tomonidan o‘zlashtirilishiga erishish lozim).
To‘rtinchi qonuniyat: Nutqni boyitish, avvalo, nutq ko‘nikmalarini takomillashtirishga bog‘liq (agar oldingi yosh bosqichida maktabgacha katta yoshdagi bola nutqini shakllantirish muvaffaqiyatli bo‘lgan bo‘lsa, undan keyingi nutqni boyitish jarayoni hamda uni o‘zlashtirish oson va tez boradi). Bundan tashqari, tadqiqotchilar tomonidan nutqni boyitish jadalligi tilni his etish, bilish imkoniyatlari (sezish, xotira, idrok qilish, fikrlash), iroda kuchining rivojlanishiga ham bog‘liq.
Beshinchi qonuniyat: Nutq meyorlarini o‘zlashtirish tilni his etishning rivojlanishiga
Ma’lumki, ta’limda biror-bir yutuqqa erishish tarbiyaga bog‘liq. Shuning uchun ham maktabgacha yoshdagi bolalarning madaniy xulq-odatlarini shakllantirishga muayyan darajada e’tibor berish lozim. Ularda yaxshilik, kamtarlik, adolatlilik, vijdonlilik to‘g‘risidagi axloqiy tasavvurlarni tarkib toptirish kerak.
Nutqni samaraliroq rivojlantirish maqsadida bolalarning tevarak-atrof obyektlari (kishilarning hayoti va mehnati, hayvonlar, o‘simliklar olami, suv osti dunyosi) to‘g‘risidagi tasavvurlarini aniqlash va izchil, rejali tarzda kengaytira borish talab etiladi.
Nutqni rivojlantirishning samaradorligini oshirish rejasida nafaqat tevarak- atrof obyektlari ustida oddiy kuzatishlar (mushohadalar) uchun, balki ularni o‘rganish uchun ham sayrlar, sayohatlar o‘tkazish muhimdir. Shu o‘rinda tevarak-atrof obyektlarini o‘rganishda nimalarga erishish mumkinligini aniqlab olishimiz lozim bo‘ladi.
Buning uchun, avvalo, nutq o‘stirishga oid tevarak-atrof manbalarining o‘zini guruhlashtirish taqozo etiladi. Tevarak-atrofni o‘rganishda (tarbiyachilar yoki ota-onalar tomonidan) bolalar shunchaki kuzatmasliklari, balki predmetlarni ularning qismlari, elementlarini ko‘rib, jarayonlar, hodisalarni idrok eta borib, ular to‘g‘risida mulohaza yuritishlari ham lozim. Bunga erishish uchun tarbiyachi oldiga qiyoslash, taqqoslash, ajratish, umumlashtirish, tahlil qilish va boshqa shu kabi usullardan foydalanish vazifasi qo‘yiladi.
Bundan tashqari, o‘rganish jarayonida) maktabgacha katta yoshdagi bolalarni mehnatning ular uchun qulay bo‘lgan turlari (ariqchalarni tozalash, daraxtlar tagini yumshatish, gullarni parvarish qilish)ga jalb qilish muhimdir. Bunday yondashuv shu bilan bog‘liqki, inson biron narsani o‘z qo‘li bilan bajarsa, uni ko‘proq va to‘laroq esda saqlaydi.
Mazkur usul bilan maktabgacha katta yoshdagi bolalarning bog‘lanishli nutqidagi kamchiliklar narsa-predmetlarning nomlarini so‘zma-so‘z va eslash orqali to‘ldiriladi. Maktabgacha katta yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish ko‘p jihatdan quyidagi narsalarning to‘g‘ri hal etilishiga bog‘liq:
- nutqni rivojlantirishga doir didaktik materiallar (tarbiyachi va ota-onalarning ma’lum maqsadga qaratilgan nutqi, bolalarga o‘qib yoki aytib beriladigan ertaklar, qo‘shiqlar, hikoyalar);
- ta’limning didaktik materiallarni o‘zlashtirish uchun foydalaniladigan metod va usullari;
- ta’limni tashkil etish (tevarak-atrof obyektlarini saralash, shunga bog‘liq nutq o‘stirishni rejalashtirish).
- o‘quv materialining mazmuni, uni o‘rganishning ayrim usullari hamda ularga tegishli tamoyillarga tayanib, tarbiyachi nutq o‘stirish bilan bog‘liq bo‘lgan barcha ishlarni rejalashtirishi lozim.
Mavzu: Surat bo’yicha qisqa hikoya tuzish.
Maqsad: Surat bo‘yicha qisqa hikoya tuzishni mashq qilish.
Vazifalar:
Hayvon bolalarini birlikda va ko‘plikda to’g’ri nomlash
malakalarini mustahkamlash
«Sh»tovushini aniq talaffuz etishga va so‘zlarda ajratishga o‘rgatish.
Kutilayotgan natijalar
Tarbiyachi savollari bo‘yicha hikoya tuzishga o’rganadilar.
Kerakli jihozlar:
Hayvonlar va ularning bolalari ва tasvirlangan yirik,mayda suratlar.
Mashg‘ulotni borishi
Tarbiyachi «Bugun ertalab bog’chaga xat tashuvchi keldi. Bolalarga suratlar olib keldi.
U menga ham surat olib keldi. Mening suratimda sigirning rasmi solingan.
Uning shoxi va uzun dumi bor. Sigir o‘tloqda o‘tlab yuribdi . U“mo‘-mo‘-mo‘” deb mo‘raydi. O‘zingizning qo‘lingizdachi? Bu suratda nima solingan?
Kimning suratida sigir bor? Vali o‘z surating haqida so‘zlab ber. (bola tarbiyachining hikoyasini takrorlashi mumkin. Agar u javob berishga qiynalsa
tarbiyachi savollar beradi. Keyin boshqa bolani chaqiradi.
Shu tariqa boshqa bolalarni ham surat haqida so‘zlab berishga taklif qiladi. 4-5 bolaning javobi tinglanadi.
Tetiklashtiruvchi mashq. (Ixtiyoriy)
Тarbiyachi«hozir men so‘zlar aytaman,siz diqqat bilan eshiting. Agar qaysi so‘zda «Sh» tovushi eshitsangiz chapak chalasiz: qishda. Bu so‘zda «Sh»tovushi bormi?
To‘g‘ri chapak chalish kerak. Keyin tarbiyachi quyidagi so’zlarni talaffuz qiladi: shox, kalish, eshak, teshа, pashsha, mushuk,. «Sh»tovushini ovoz bilan ajratib,
cho‘zib talaffuz qiladi. Bolalarx , «Sh»bor bo‘lgan so‘zlarni aniqlaydilar.Oxirida tarbiyachi quyidagi topishmoqni aytadi.
Kattaligi uy kabi,
G‘izzillab ketadi.
Minib tushib odamlar,Joy-joyiga yotadi. (Mashina)
Bolalar bilimini tekshirish va mustahkamlash uchun savollar:
-Sigir surati haqida kim so‘zlab beradi?
- So‘zda «Sh» tovushini eshitsangiz , chapak chaling.
-«Sh» tovushi bor so‘zlarni ayting.
Xulosa
Mamlakatimizda fan-texnika yuksak sur’at bilan rivojlanib borayotgan bir paytda yosh avlod zimmasidagi mas’uliyat ham ortmoqda. Ularga berilishi lozim bo’lgan bilimlarning hajmi yil sayin oshmoqda.
Bolalarni bog’chadayoq maktabga tayyorlash maktabda esa ularni o’qitishning yangi shakllari amalga oshirilmoqda. Modomiki, harakat va so’z insonning o’zligini namoyon etuvchi asosiy vosita ekan, buning uchun bolaning jismoniy va nutqiy tarbiyasiga ilk davrdan boshlab e’tibor qaratmoq lozim.
Nutq kamchiliklarining kelib chiqishi sabablarini oilada har biro ta-ona, maktabgacha tarbiya muassasalarida tarbiyachi, maktabda esa o’qituvchilar bilishlari zarur. Chunki nutq kishilarning til vositasi orqali aloqa jarayonining tarixan topgan formasidir. Shunindek, nutq rang-barang ifodali tovushlarning majmuasidan iborat. Bu tovushlar oliy nerv sistemasining signallari vositasida nutq organlarining turlicha shakllanishi yoki harakati natijasida paydo bo’ladi. Shuning uchun nutq tovushlarining vujudga keltiruvchi manbalarini organlar fiziologiyasini, ularning faoliyatini o’rganish talaffuzdagi nuqsonlarning kelib chiqish sababini aniqlash, to’g’ri va ravon talaffuzni ta’minlovchi omillardan biridir. Nutq bolalarda asta-sekin shakllanadi,bola o’sib rivojlanib boradi. Aslida bola nutqining o’sib borishidagi hal qiluvchi bosqich bir yarim yoshdan besh yoshgacha bo’lgan davrga to’g’ri keladi. Bu davrda bolaning nutqi muayyan sur’atda, besh yoshdan keyin esa nutq intensiv ravishda xilma-xil o’sib boradi. Biroq ayrim bolalarning nutqiy rivojlanishida bir qator kamchiliklar uchraydi va ma’lum bir sababga bo’g’liq bo’ladi. Tovushning notog’ri talaffuz etishni ona tilidagi hamma tovushlarda uchratish mumkin. Shuni alohida ta’kidlab o’tish joizki, bolalarning ko’pchiligi asosan artikulyatsion jihatdan talaffuz qilish qiyin bo’lgan tovushlarni notog’ri talaffuz etadilar.
Bizning bebaho boyligimiz bu minglab avlodlar tomonidan yaratilgan va doimiy takomillashib boriladigan til. Til qobiliyati, til bizni odamga aylantiradi: tirik mavjudotlar dunyosida boshqa aloqa tizimlari ishlab chiqilgan, ammo ularni inson tili va undan foydalanish mexanizmlari bilan taqqoslab bo’lmaydi. Nutq odamlarning ushbu boylikni mukammallashtirishga bo’lgan intilishini tushunish qiyin emas: nafaqat so’zlarva ularning kombinatsiyasining qoidalarini bilish, balki nutqni shakllantirishning eng murakkab tizimiga, boshqa odamlarning nutqini idrok etish va uni tushunish, bolaning shovqinidan tortib, erkin oqadigan, mantiqiy va ma’ruzachining so’zli, ishonarli nutqiga qadar odam uzoq o’rganish yo’lidan o’tadi.
Bir kishi hayoti davomida nutqini rivojlantiradi. Bolalar bog’chasida bola turli xil texnik vositalardan foydalangan holda nutqni rivojlantiradi: matematikada-mantiqiy muammolarni yechishda, mutqni rivojlantrish darslarida-so’z birikmalaridan foydalanish, nutq mashqlari, matnni o’qish va qayta o’qish, rasmlar, buyumlarni tasvirlash, ertaklar o’qish va h.k. O’quv jarayonida nutqning rivojlanishi bolalarning so’z boyligini boyitishga, rus adabiyot tili normalarini mohirona o’rganishga olib keladi. Nutqning rivojlantirish jarayoni uzoq davom etadi va tarbiya yillari davomida amalga oshiriladi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.Ozbekiston Respublikasining Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar
rivojlanishiga qoyiladigan Davlat talablari” 2018 y
2.Prof.F.R.Qodirova Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini ostirish”
OzRXTBMMXQTMOROMM Toshkent -2011 y
3. .F.Voxobova, D.Zayniddinova ”Rivojlantiruvchi oyinlar” Toshkent.”
Bekinmachoq plus” 2009 y
4.Sh.Boltayeva “Oynaymiz,o`ylaymiz,aqlimizni charxlaymiz”MTMtayyorlov
guruhlari uchun tavsiya.Toshkent 2002 y
5. "Bolalar nutqini o‘stirish" Dono Babayeva
6.Sh. M. Miromonovichning “ Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. Mamlakatimizning 2016-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017-yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustivor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisida gi ma’ruza, 2017-yil 14-yanvar.
7.Sh.M.Mirziyoyevning “Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz”-Toshkent: 2017
8.O‘zbekiston Respublikasi prezidentining 2017-yil 9-sentabrdagi “Maktabgacha ta’lim tizimini tubdan takomillashtirish bo’yicha chora tadbirlar to’g’risida”gi PQ-3261-sonli qarori.
9.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 30-sentabrdagi “Maktabgacha ta’lim tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5198-son farmoni.
10. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 30-sentabrdagi “O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim vazirligi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida”gi PQ-3305-son qarori.
11.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 8-maydagi “O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to’g’risida” gi PQ-4312-son qarori.
12. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 13-maydagi 391-son “Maktabgacha ta’lim tashkilotlari faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari tòģrisida”gi qarori.
13. O‘zbekiston Respublikasini maktabgacha ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiya 2019-yil 8-may
14.O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim vazirligining 2022-yil 4-fevraldagi “Ilk qadam” davlat o‘quv dasturi.
15.Maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo’yilgan davlat talablari. Toshkent-2018
16. Djurayeva B.R, Umarova X.A, Tojiboyeva H.M, Nazirova G.M “Maktabgacha ta’lim muassasalarida ta’lim jarayonining sifati va samaradorligini takomillashtirishning pedagogik tizimi”-Toshkent-2017.
17.U.Bo‘tayeva, K.Oqilova “Maktabgacha yoshdagi bolalarni shakllantirishda o‘yin mashg’ulotlarini o‘rni” Samarqand-2011.
18.Qodirova F.R, M. Fayzullayeva “ Kichik guruh tarbiyachilari uchun nutq o’stirish mashg’uloti ishlanmalari”(metodik qo‘llanma) Toshkent-2009.
19. F .R.Qodirova, Sh.Q. Toshpoplotova, N.M.Kayumova, M.N.A’zamova . “Maktabgacha pedagogika”-Toshkent-2019.
20.Karimova V.M. “Psixologiya”. Toshkent-2002.
21.Sanoat Nabiyeva, Nigora Erkaboyeva “Maktabgacha ta’limda nutq o‘stirish “-Toshkent-2007
22. Achilova S, Azizova Z, Mo‘minova G “Bolalar nutqini o‘stirish “-Qo’qon-2022
23.Dono Babayeva “Bolalar nutqini o‘stirish “ Toshkent
24.Lex.uz
25. Ziyonet.uz
26.edu.uz
27. Arxiv.uz
http://fayllar.org