Техник конструкциялаш ва моделлаш

4. Texnik yechimlar kidirishning sinektika va morfologik tahlil usullari.
«Aqliy hujum» usulining rivojlanib borishi natijasida texnik yyechimlarni qidirishning V.Gordon tomonidan taklif etilgan sinektika deb ataladigan usuli yuzaga keldi. Sinektika so‘zi lotinchadan olingan bo‘lib, u turli tipdagi elementlarning qo‘shilishini bildiradi.
Sinektorlar o‘qish jarayonida eng kamida quyidagi xususiyatlarni egallashlari lozim: abstraktlashuvga ko‘nika olish, ya’ni muxokama qilinayotgan predmetdan xayolan uzoqlasha olishlari; xayollar, fantaziyalarga berila olish; bir g‘oyadan umuman boshqasiga fikran uta olish, ya’ni bitta g‘oya bilan o‘ralashib kolmaslik; boshqalarni eshita olish, boshqalar tomonidan berilgan g‘oyalarni chidam bilan eshita olish; g‘ayrioddiylaridan oddiylarini va aksincha, oddiylardan g‘ayrioddiylarni topa olish.
Sinektorlar chuqur va asosli tarzda qat’iy ishonch xosil qilishlari kerakki, ijodiy faoliyatda ijodiy jarayonni rivojlantiruvchi tashki omillardan tashqari ichki omillar-analogiyalar xam muxim rol o‘ynaydi.
Sinektorlar ish jarayonida to‘rt turdagi analogiyalarni keng qo‘llaniladi: to‘g‘ri (qo‘riladigan masalaga o‘xshashlari qanday yyechilar edi?); shaxsiy (sinektor o‘zini texnik obyekt o‘rniga qo‘yib ko‘rishi); simvolik (masala mohiyatini ikki og‘iz so‘z bilan ifodalab berish); fantastik (masala shartlari talabidan kelib chiqib, shularni bajaruvchi fantastik personaj yoki qurilma kiritish).
Sinektika mohiyatini shaxsiy analogiya misolida ko‘rsatib berish mumkin, ya’ni sinektor o‘zini texnik obyekt o‘rniga qo‘yib ko‘radi (misol uchun aytish mumkinki, bola o‘zini samolyot, lunaxod va shu kabilarga o‘xshatishi), so‘ngra esa sodir bo‘lgan vaziyatda qanday yul tutishi mumkinligi to‘g‘risida o‘ylaydi.
Shveytsariyalik astronom F. Svikki tomonidan taklif qilingan morfologik tahlil usuli ixtirochilik soxasiga sistemali yondashadigan birinchi usul xisoblanadi. Bu usulning moxiyati quyidagicha. Texnik tizimda uning uzi uchun xarakterli bo‘lgan struktura yoki funksional morfologik belgilardan bir nechtasi ajratib olinadi. Xar bir belgi buyicha uning mumkin bo‘lgan variantlari, alternativlari ro‘yxati tuzib chiqiladi. Belgilarni morfologik yashik yoki matritsa deb ataluvchi jadvallar shaklida joylashtirish mumkin. Bu bilan izlanishlarga sarf bo‘ladigan vaqtni oldindan belgilash mumkin. Tuzib chikilgan belgilar ruyxatidan turli variantlarni xosil kilish bilan, masalani yangi yyechimini ham aniklash mumkin. Shuning uchun morfologik tahlil usuli qandaydir bitta yyechimni qidirish uchun emas, aksincha mumkin bo‘lgan yyechimlar soxasini izlab ko‘rishda ko‘proq qo‘llaniladi.
Morfologik tahlil usulining moxiyatini transport vositasini yaratish misolida ko‘rib chiqaylik. Faraz kilaylikki, oldimizga lunoxod yaratish masalasi qo‘yilgan. Dastlab muammo yyechimiga boglik bo‘lgan parametrlarni aniqlaymiz va ular ro‘yxatini tuzib chiqamiz.
A-dvigatel (A1-elektrik; A2-kimyoviy; A3-reaktiv; A4-yadro dvigatel);
B-xarakatlantiruvchi mexanizmlari (B1-gildirakli; B2-gusenitsali; B3-odimlovchi; B4-shnekli);
C-kabinasi (C1-germetik; C2-nogermetik;)
D-boshkarish (D1 -radio orkali; D2-dastur bilan; D3-EXM yordamida) va x.k.
Ruyxat asosida matritsa tuzamiz:
A1 A2 A3 A4
B1 B2 B3 B4
C1 C2
D1 D2 D3 D4
. . . . .
Tuzilgan bu matritsa mumkin bo‘lgan yyechimlar yozuvining belgili shakli bo‘lib hisoblanadi. Konstruksiyaning har konkret varianti turli katordagi elementlarni to‘plash bilan aniqlanadi. Misol uchun, A1 B2 C2 D2 ... variantda lunoxod elektrodvigatelli, gusenitsali va kabinasi nogermetik xamda dastur orqali boshqarilishini bildiradi.
Mumkin bo‘lgan variantlar soni xar bir katordagi elementlar sonlarining kupaytmasiga teng bo‘ladi. Kurayotgan misolimizda mumkin bo‘lgan variantlar soni
N=4x4x2x3=96 ga teng
Matritsani tuzib bo‘lingandan so‘ng yyechimlar variantlarini funksional baxolanishini aniqlashga o‘tiladi. Bu ko‘p mexnat talab qiladigan hamda muxim masaladir. Yechimni mumkin bo‘lgan variantlarini tahlil qilish konkret sharoit uchun maqbo‘l bo‘lgan eng ratsionalini tanlash imkonini beradi.