Təkərlər üzərində ölümün

Problemin təbiəti

Sərnişin və yük daşımalarının əksər hissəsi avtomobil yolları vasitəsilə həyata keçirilir (məsələn, Avropa Birliyində müvafiq olaraq 80% və 50%). Bir çox inkişaf etməkdə olan ölkələrdə gəlirlərin artması nəqliyyat vasitələrinin sayının və yol hərəkətinin sıxlığının əhəmiyyətli dərəcədə artmasına gətirmişdir, lakin yol hərəkəti təhlükəsizliyinin idarə edilməsi potensialı, yol infrastrukturu və yol hərəkəti təhlükəsizliyi qaydalarının tətbiq edilməsi həmin sürətlə inkişaf etməmişdir. Nəticə etibarı ilə, AMA regionu daxil olmaqla aşağı və orta gəlirli ölkələrdə (AOGÖ) yol qəzaları nəticəsində xəsarətlər (YQX) ictimai səhiyyə baxımından əsas problemlərdən birinə çevrilmişdir. Bütün dünyada baş verən 1,3 milyon ölüm və yol qəzaları nəticəsində baş verən 50 milyon bədən xəsarəti hallarının təxminən 90 %-i AOGÖ ölkələrində baş verir, baxmayaraq ki, bütün dünyada qeydiyyatdan keçmiş nəqliyyat vasitələrinin yalnız 48%-i həmin ölkələrin payına düşür (ÜST 2009). AOGÖ-ların mühərrikləşmə və urbanizasiya səviyyəsinin artması sürəti bu göstəricilərin 2030-cu ildə iki dəfə artmasına gətirə bilər. Aşağı və orta gəlirli ölkələrlə yolda ölüm halları baş verən inkişaf etmiş ölkələr arasında olan fərq sarsıdıcıdır.

AMA ölkələrində yollarda sərnişin nəqliyyat vasitələrinin sayı son iyirmi il ərzində sürətlə atmışdır. Müstəqil Dövlətlər Birliyində (MDB) belə artım 120% təşkil etmişdir: hər min nəfərə 1990-cu ildəki 64 nəqliyyat vasitəsindən 2003-cü ildə 141 sərnişin nəqliyyat vasitəsinə qədər (UNECE və ÜST Avro EURO 2009). Eyni meyllər Cənub-Şərqi Avropa ölkələrində müşahidə olunur: sərnişin nəqliyyat vasitələrinin sayı Albaniyada 1994-cü ildəki 1000 nəfərə 18-dən, 2002-ci ildə 48-dək, Xorvatiyada isə 143-dən 276-dək artmışdır. Buna baxmayaraq, əksər AMA ölkələrində orta hesabla hər 1000 nəfərə 400-600 nəqliyyat vasitəsi olan Qərbi Avropa ölkələri ilə müqayisədə bu göstərici aşağıdır (UNECE və ÜST Avro, 2009). AMA regionunda özəl nəqliyyat vasitələrindən istifadə səviyyəsinin yüksəlməsi avtobusların sayının azalması ilə müşayiət olunmuşdur (Eurostat 2007). Nəqliyyat vasitələri bir çox AMA ölkələrində, xüsusilə MDB-də adətən köhnədir və təhlükəsizlik baxımından standartlara cavab vermir. Qərbi Avropada olduqca təhlükəli, köhnə və çirkləndirici nəqliyyat vasitələri ilə sərhədlərarası ticarəti bu problemi daha da qabardır. Yolların (1000 km-lə) və sürtəli trasların (km-lə) olan uzunluğu 1990-cu illərlə müqayisədə artmışdır: müvafiq olaraq 18% və 157% MDB-də, 21% və 75% AB -10 ölkələrində², və 46% və 144% Cənub-Şərqi Avropada. 1990-cu illərdən yol infrastrukturasına küllü miqdarda investisiyaların qoyulmasına baxmayaraq, bəzi MDB ölkələrində yol istismarı, təmiri və investisiya qoyuluşu hələ də zəifdir. MDB ölkələrinin əhalisi nəqliyyat vasitəsi ilə adam başına 800 km səyahət edir, Qərbi Avropada isə, müqayisə üçün, bu rəqəm 12,000 km-dən çoxdur.

Qərbi Avropa ölkələrində yollarda baş verən bədbəxt hadisələrin müntəzəm olaraq azalmasına (2006-cı ildə Hollandiyada, İsveçdə, Norveçdə və Birləşmiş Krallıqda hər 100 000 nəfərə 6 hadisə) baxmayaraq, əksər AMA ölkələrində nəqliyyat vasitələri parkının daha az olmasına və həmin vasitələrlə səyahət edilən məsafələrin daha az olmasına baxmayaraq həmin göstərici artmışdır. 2007-ci ildə AMA-da baş vermiş YQ ölüm halları bu göstəricinin 8%-dən 39%-dək artdığını göstərir. AMA ölkələrində YQX ölüm səbəbləri arasında ilk onluğuna daxildir və bu regionda 2007-ci ildə təxminən 80 000 yol qəzası nəticəsində ölüm halı baş vermişdir. Ölüm hallarından başqa, 2007-ci ildə AMA-da YQX nəticəsində cəmiyyətin üzərinə düşən yük 800 000–dən çox ölümlə nəticələnməyən xəsarət formasında olmuşdur,

YQX iqtisadi baxımdan məhsulda yaş qrupların mənfi təsir göstərir: AMA ölkələrində baş verən ölüm hallarının 55%-i 15-44 yaş qrupuna təsadüf edir, əsasən 15–29 yaş qrupuna; bunlardan 80%-dan çoxu kişilərdir. Spirtli içkilərin istifadəsi yollarda ölüm hallarının artması, və kişi və qadınlar arasında fərqin əmələ gəlməsinə gətirmişdir. Uşaqlar və yaşlılar da, xüsusilə piyadalar qismində, zəif qrupa aiddir və yol hadisəsi zamanı digər sərnişinlərlə müqayisədə 7-9 dəfə daha çox ölüm təhlükəsi ilə qarşılaşırlar.

Yol istifadəçiləri arasında ölüm hallarının nisbəti ölkədən ölkəyə fərqlənir və yollarda belə qəzalara məruz qalmanı və təhlükəsizliyi əks etdirir. Əksər yol bədbəxt hadisələri AMA-da dörd təkərli nəqliyyat vasitələri sərnişinləri arasında baş verir. Lakin bəzi AMA ölkələrində piyadalar arasında da bu rəqəm yüksəkdir – Albaniyada, Belarusda, Qırğızıstanda, Tacikistanda və Ukraynada yollarda ölüm hallarının 40% və ya daha çox.