Telman Orucov

Koloniyalarda özünü idarə etmə meylləri 
 
Parlament  koloniyaları  nəzarətdə  saxladığı  kimi,  onların  ticarətinə  daim  göz 
qoyurdu. İngiltərə hökuməti müxtəlif cür məhdudiyyətlər qoysa da, onları buna zorla 
məcbur etməyə cəhd göstərmirdi. 1733-cü ildə Vest İndiyadan şəkər,  patka və rom 
idxal  edilməsinin  qarşısı  qadağanedici  rüsumlarla  alındıqda,  İngiltərə  özü  bu 
məhsulların  idxalını  artırmalı  idi.  Dənizçilik  Aktı  Yeni  İngiltərədə  bütünlüklə 
ticarətin dağılması risqini yaradırdı. Rom düzəltmək üçün Fransız adalarından ucuz 
patka  gətirilməsi  onların  varlanmağının  başlıca  gəlir  mənbəyi  idi.  Romla  birlikdə 
Merilend,  Virciniya  və karolinalılar üçün qul da alınıb gətirilirdi. Lakin  ölkə bunun 
qarşısını  almaq  üçün  heç  bir  ciddi  tədbir  görmürdü.  Gömrük  işçiləri  və  tacirlər 
qadağalara  məhəl  qoymamaq  barədə  razılaşırdılar  və  kral  qulluqçuları  tacirlərin 
qadağan olunmuş mallarla ticarət etmələrinə gözlərini yumurdu.  
İngiltərəni  idarə  edən  adamlar  isə  ümumi  məhdudiyyətlərlə  razılaşırdılar  və 
koloniyanın özündə kolonistlərdən vergi yığmağı davam etdirmirdilər. Fransızlar isə 
öz  koloniyalarını  kralın  göstərişi  ilə  tikirdilər.  Mühacirlər  də  hərbi  dəstələr  kimi 
göndərilirdi, bu kralın xərci və birbaşa göstərşi ilə edilirdi. Göndərilmək üçün ancaq 
kişilər götürülürdü, çox az qadın və ya ailə göndərilirdi. İngilislər üçün isə belə heç 
nə  mövcud  deyildi.  Varlı  adamlar  və  ticarət  koloniyaları  mühacirlərə  pulla  və  ya 
maddi ehtiyatla kömək edə bilərdilər. Onlar koloniyaları doldurmaq üçün onlara azad 
torpaq  bağışlaya  bilərdilər.  Taxt-tac  isə  bu  adamlara  özünə  həyat  qurmaq  və  idarə 
etmək hüquqları verirdi. Onlar ölkədən çıxan kimi könüllülərə çevrilirdi. Mühacirlər 
bir  qayda  olaraq  ailələri  ilə  gedirdi.  Əlbəttə,  bu  birinci  illər  keçdikdən  sonra  və 
koloniyalar uğurla fəaliyyətə başladıqdan sonra daha çox həyata keçirilməyə başladı. 
Onlar  təyin  olunan  məskunlaşma  yerinə  gələn  kimi  bu  yerləri  özləri  üçün  elə 
dəyişdirirdilər, elə bil ki, onlar öz vətənlərində idilər. Onlar vətəndə malik olduqları 
hüquqların və azadlıqların eyni cür olmasını təkid edirdilər. Onlar heç bir kömək və 
rəhm olmadan, özlərinin istifadəsi və faydası üçün ev düzəldirdilər. Bu zəruri şərtlər 
idi  ki,  koloniya  qubernatorluqları  da  onların  özlərinə  oxşasın,  onların  yaşayışının 
idarə  olunmasına  nəzarətdən  azad  olsun.  Məskunlar  az  olanda  olduğu  kimi  onların 
əhalisi  artanda  və  koloniyalar  böyük  olanda  da  həyata  nəzarət  edilməsi  və  onun 
nizamlanması  çətin  idi.  Çünki  kolonistlər  əvvəllər  yeni  həyatı  necə  başlamağın 
qayğısını  çəkirdilər.  Lakin  taxt-tacın  onların  idarə  etməsinə  və  ya  onlara  maneçilik 
törətməsinə  müqavimət  göstərməkdə  öz  qüvvələrinə  və  nüfuzlarına  az  əmin  idilər. 
Fransızlarla  müharibə  başlayanda  bu  faktda  heç  bir  səhv  yox  idi  ki,  ingilis 
koloniyaları  miniatür  dövlət  kimi  böyümüşdülər,  onlar  məğrur,  müstəqil  ruhlu 
olmaqla, işlərində çox tədbirli idilər. Edmund Börkün dediyi kimi, "Kral təlimatı və 
kral çarterinin mövcudluğu ilə yanaşı onlar öz içərilərində formalaşmışdılar, onların 
assambleyaları  öz  forması,  fəaliyyəti  və  hakimiyyəti  ilə  müstəsna  dərəcədə 
parlamentə  bənzəyirdi".  İlk  əvvəllərdə  assambleyaların  icmanın  kiçik  idarəetmə 
orqanı  kimi  olması  nəzərdə  tutulurdu.  "Lakin  inkişaf  bu  orijinal  plandan  heç  nə 
saxlamadı.  Beşikdə  yüyrülən  böyümüş  adam  barədə  körpə  kimi  düşünmək  olar. 
Lakin  koloniyalar  inkişaf  etdikcə  və  saysız-hesabsız  və  qüdrətli  adamlar  hesabına 
böyüdükcə, bu adamlar yer kürəsinin böyük məkanına yayıldıqca, bu təbii bir hal idi 
ki,  onlar  assambleyalarına  böyük  xalqların  nümayəndəli  orqanlarının  ləyaqətli  bir 

 
90 
hissəsini verməklə, bunları belə hörmətli edəcəklər. Assambleyalar hər cür sənədlər 
qəbul  edirdi  və  bütün  məsələlərə  müdaxilə  edirdi.  Onlar  tacın  müntəzəm  pul 
yardımından əlavə pul vergisi yığırdılar.  
Parlamentin  bütün  səlahiyyətlərini  və  prinsiplərini  davam  etdirir  və  hər  gün 
beləliklə ona daha çox yaxınlaşırdılar". Börk görürdü ki, bu olduqca zəruridir, həm 
də  təbii  bir  haldır.  Çünki  bütün  böyüklər  bu  yolu  keçirlər.  İşlər  başqa  cür  ola 
bilməzdi.  O,  deyirdi  -  "İngilis  koloniyaları  ya  bu  şəraitdə  olmalı  idi,  yaxud  da  heç 
olmamalı idi". Böyük ingilis-publisisti və filosofu Edmund Börk (1729-1797-ci illər) 
Amerikadakı ingilis koloniyalarının siyasi və ictimai mahiyyətini hərtərəfli göstərən 
belə  təsirli  xasiyyətnamə  vermişdi.  Koloniyalarda  gedən  proseslər  bu  dəqiq  analizi 
bütünlüklə təsdiq edirdi.  
Onlar  öz  idarəçiliyindən  sərbəst  olaraq  bilavasitə  niyyətləri  üçün  istifadə 
edirdi  və  asılı  insan  icmasından  daha  çox  müstəqil  dövlətə  oxşayırdı.  Hər  bir 
koloniyada  qubernatorla  assambleya  arasındakı  konfliktin  başlıca  nöqtəsi,  istər  bu 
mülkiyyət  və  ya  tac  koloniyası  olsun,  həmişə  maaşlarla  əlaqədar  olurdu. 
Qubernatorlar  təkrar-təkrar  belə  təlimatlandırılırdılar  ki,  maaşın  gəlirlərə  adekvat 
olmasını  təkid  etsinlər,  ictimai  gəlirlərin  müntəzəm  mənbələrinə  istinad  etsinlər. 
Lakin qubernatorun təklifləri daim rədd edilirdi. Onlar yalnız bir illik maddi kömək 
alırdı  və  bu  məbləğlə  taxt-tacın  bütün  qulluqçularını  saxlamalı  idi.  Beləliklə 
assambleyalar  da  parlament  kimi  idarə  edirdi,  öz  qubernatorlarının  pulu  necə  sərf 
etməsi  üzərində  nəzarət  qoymuşdu.  Əlbəttə,  illər  keçdikcə  koloniyalarda  pullar 
artırdı.  Yeni  İngiltərənin,  Konnektikutun  münbit  vadilərindən  başqa  digər  torpaqlar 
yalnız  yaşayış  üçün  lazım  olandan  azacıq  artıq  məhsul  verirdi,  bu  isə  koloniyaları 
müxtəlif  sənaye  sahələrini  inkişaf  etdirməyə  doğru  aparırdı.  Parlamentin  qərarı  ilə 
yun  mallar  və  şlyapalar  və  ya  ixrac  üçün  polad  istehsalının  qadağan  olunmasına 
baxmayaraq,  kolonistlər  özlərinin  ehtiyacı  və  satmaq  üçün  mallar  istehsal  etməkdə 
azad  idilər.  Bir  qayda  olaraq  bu  mallar  ancaq  koloniyanın  özündə  satılırdı.  Yalnız 
varlanan Yeni İngiltərə fermaları və kəndləri özləri üçün lazım olan əksər mebelləri, 
əmək alətlərini, qab-qacağı özləri də istehsal edirdilər.  
Onların arvadları və ya kənd toxucuları kətan və yun parçalar toxuyurdular ki, 
ondan  paltar  tiksinlər.  Başqa  kolonistlər  bacarmadığı  halda  onlar  öz  imkanları  və 
ehtiyatları hesabına yaşayırdılar. Onlar İngiltərə ilə və əcnəbi limanlarla geniş ticarət 
edirdilər.  Demək  olar  ki,  hər  bir  dəniz  kənarındakı  kiçik  kənd  onların  kiçik 
donanmasını  saxlayan  liman  idi.  Minlərlə  kiçikli-böyüklü  qayıq  hər  il  balıq  ovuna 
gedirdi.  Sahil  boyu  isə  koloniyalar  arasında  ticarət  gedirdi.  Bu  qayıqların  çoxunu 
kolonistlər özü qayırırdı. Bunun üçün material əl altında, meşələrdə dolu idi. Onların 
yüzlərlə  qayıqları  hər  il  Nyufaundlendə  treska  balığını  ovlamağa  yollanırdı. 
Massaçusets kraliça Anna ilə kral Corcun müharibələri arasında təkcə bir ildə yüz əlli 
gəmi  qayırdı.  Sahildəki  hər  şəhər  və  hətta  çaylardan  uzaq  olan  kəndlər  də  öz 
gəmiqayırma  həyətlərindən  qayıqlar,  kiçik  gəmilər  buraxırdı.  Gəmi  qayırma  Yeni 
İngiltərənin  başlıca  sənaye  sahəsinə  çevrildi.  1724-cü  ildə  Temzanın  gəmi  qayırma 
müəssisələrinin  sahibləri  parlamentə  yalvarırdılar  ki,  koloniyaların  rəqabətinə  qarşı 
onların özlərinə himayəçilik göstərsin. Yeni İngiltərəlilərin ililk balina və treska ovu 
onlara  böyük  gəlir  gətirirdi.  Balıqdan  və  balina  piyindən  başqa  onlar  çoxlu  meşə 
materialını  da  həm  okeanın  o  tayına,  həm  də  digər  koloniyalara  göndərirdi. 

 
91 
Amerikanın  hər  yerində  meşələr  yaxşı  ağac  materialı  verirdi.  Alihəzrətin  hökuməti 
bunu yaxşı bildiyindən şimalın şam meşələrində uca və düz ağacları nişanlamaq üçün 
kral  ordusundan  oraya  adamlar  göndərdi.  Bu  ağaclar  Alihəzrətin  hərb  gəmilərinin 
qayrılması üçün istifadə olunmalı idi. Çünki kral istədiyi şeyi almaq hüququna malik 
idi.  
Yeni  İngiltərə  Virciniyadan  daha  sürətlə  yaxşılaşırdı.  Virciniya  özünün  irsi 
ticarətinə malik idi. Burada tütün başlıca əmtəə rolunu oynayırdı. Hər bir koloniya öz 
bacardığı  işlərlə  məşğul  olurdu  və  ilbəil  nəzərə  çarpan  dərəcədə  varlanırdı. 
Mərkəzdəki  koloniyalar  şimaldakılara  nisbətən  daha  az  sənayeləşmişdilər  və 
özlərinin  xoş  iqlimindən  və  münbit  torpaqlarından  inkişaf  üçün  istifadə  edirdilər. 
Pennsilvaniya  özünün  iki  yüz  iyirmi  min  kolonisti  ilə,  almanların,  kvakerlərin, 
şotlandların və şotland-irlandların inkişaf edən qarışığı ilə özünün mövsümi mallarını 
Filadelfiya limanından daşımaq üçün dörd yüz gəmilik donanmaya ehtiyac duyurdu. 
Nyu  York  isə  özünün  ayrıca  iki  yüzə  yaxın  yelkənli  gəmidən  ibarət  donanmasına 
malik idi.  
İngiltərə  bir  sıra  dənizçilik  üçün  materiallara  görə  koloniyalardan  asılı  idi. 
Mərkəz və cənub koloniyalarında dəmir filizi və mis mədənləri açılmışdı. Kolonistlər 
ev  tikmək  üçün  özləri  kərpic  istehsal  edirdilər,  onların  öz  kağızları  və  şüşələri  də, 
paltar  tikmək  üçün  olan  parçaları  tək  yaxşı  keyfiyyətli  idi.  Möhkəm  evlər  və  gözəl 
küçələr  baş  limanlardan  olan  şəhərləri  bəzəyirdi.  Vest  İndiyaya  dəri,  balıq  və  ərzaq 
aparan gəmilər oradan şəkər patkası, şərab və digər dadlı şeylər gətirirdi. 
Kolonistlər bütün dünyanın həmin dövr üçün müasir vətəndaşları kimi yeyir, 
içir  və  özlərini  aparırdılar.  Buradakı  adamlar  hətta  Londondakı  moda  ilə 
maraqlanırdılar.  
Koloniyalar  müəyyən  yollarla  mədəniyyəti  də  inkişaf  etdirirdilər.  Fransa  ilə 
müharibə  başlamamışdan  əvvəl  Massaçusetsdəki  Harvard  və  Virciniyadakı  Uilyam 
və  Mariya  kolleclərinə  iki  kollec  də  əlavə  olundu.  Burada  artıq  gənclər  ixtisaslara 
yiyələnirdi.  Nyu  Çersidə  Yeldən  əlavə  digər  kollecin  əsası  qoyuldu.  1746-cı  ildə 
Elizabettaunda  kollec  məktəbi  təsis  edildi.  1754-cü  ildə  Vaşinqton  qərbi  meşələrlə 
fransızlara  hücum  edəndə,  Nyu  Yorkdakı  kral  kolleci  bu  artan  siyahıya  daxil  oldu. 
On  il  sonra,  1764-cü  ildə  Rod  Aylenddə  baptist  icması  sonralar  Braun  universiteti 
adlanan kollecin əsasını qoydu. Atlantik okeanının qərbində yeni ingilislər üçün artıq 
altı  kollec  mövcud  idi.  Cənubdakı  çoxlu  varlı  kolonistlər  öz  oğlanlarını  vətənə, 
Oksfordda və Kembricdə oxumağa göndərirdilər. Lakin koloniyaların getdikcə daha 
çoxu özlərində təhsil məsələlərini həll edirdi.  
İngilislər  fransızlar  əleyhinə  qırmızı  dərililəri  özlərinə  daha  sıx  bağlamaq 
istəyirdilər.  Bir  sıra  koloniyaların  nümayəndələri  dördüncü  dəfə  irokezlərlə  görüş 
keçirmək üçün Olbaniyə yığışdılar. Birinci belə konfrans 1689-cu ildə, kral Uilyamın 
müharibəsi  başlandığı  ildə  keçirilmişdi.  Olbani  irokezlərin  ölkəsi  yaxınlığında 
yerləşirdi.  Bu  xüsusən  vacib  idi  ki,  qırmızı  dərililərin  ingilislər  tərəfində  olmasına 
əminlik  yaransın.  Onların  fransızları  müdafiə  etməsinə  imkan  vermək  olmazdı. 
Dördüncü  dəfə  1754-cü  ildə  keçirilən  görüş  əvvəlkilərdən  daha  həlledici  əhəmiyyət 
kəsb edirdi. Vətəndəki hökumət konfransı müdafiə etməyi qərara aldı. Bu vaxt onlar 
Vaşinqtonun nə etdiyini hələ bilmirdilər. Konfransda yeddi koloniya təmsil olunurdu. 
İyirmi  beş  nümayəndə  əsasən  iş  adamları  idi.  Nümayəndələr  Bencamin  Franklinin 

 
92 
hazırladığı planı qəbul etdilər. O, Pennsilvaniyadan nümayəndə idi və Filadelfiyadan 
konfransa  gəlmək  üçün  uzun  yolu  qət  etmişdi.  Amerikanın  ən  görkəmli  tarixi 
şəxsiyyətlərindən biri olan Bencamin Franklin hadisələrlə dolu otuz illik gözəl həyat 
yaşamışdı.  O,  gənc  oğlan  olanda  Bostondan  Filadelfiyaya  gəldi  ki,  bir  jurnalist  və 
naşir kimi özünə yaşamaq üçün vəsait qazansın. Praktiki işlərdə o, bilik əldə etdikdə, 
iyirmi  iki  yaşında  olarkən,  1732-ci  ildə  özünün  "Riçardın  kasıbları"  almanaxını 
buraxmağa  başladı.  Olbanidəki  birləşmə  planında  o,  təklif  edirdi  ki,  koloniyaların 
ümumi  mənafelərinə  aid  olan  məsələləri,  onların  assambleyaları  tərəfindən  seçilmiş 
nümayəndələr konqressi və baş prezident həll etsin. Baş prezident isə tac tərəfindən 
təyin  ediləcək  və  maaş  alacaqdır.  Konqressə  qanun  düzəltmək  işlərində  həqiqi 
hakimiyyət  veriləcək  və  baş  prezidentə  onların  qərarlarına  veto  qoymaq  hüququ 
veriləcəkdir.  O,  həm  də  vətəndəki  hökumət  tərəfindən  bəyənilən  subyekt  olmalıdır. 
Olbanidakı  bütün  nümayəndələr,  Konniktikutdan  olanlar  müstəsna  olmaqla  planı 
yararlı və yaxşı hesab etdilər. Lakin İngiltərədəki Nazirlər kabineti onu rədd etdi ki, 
bu  plan  nəzərdə  tutulan  konqressə  olduqca  böyük  hakimiyyət  verəcəkdir. 
Koloniyaların  "assambleyaları  isə  bu  planı  ona  görə  rədd  etdilər  ki,  onların  rəyinə 
görə bu sənəd baş prezidentə çox böyük hakimiyyət verir". Franklin deyirdi ki, planın 
həm  assambleyaların,  həm  də  kral  hökumətinin  xoşuna  gəlməməsi  onu  inandırır  ki, 
hər  şeydən  sonra  yaxşı  yarım  vasitə  dərəcəsi  hakimiyyətin  müstəsna  və  xüsusi 
düzgün  səmərəli  fəaliyyəti  ilə  onun  bərabər  dağıdıcı  gücü  arasında  "həqiqi  vasitə" 
olmalıdır.  
Sonra müharibə başladıqda hər şey öz yoluna düşdü. Koloniyalar birləşmədi. 
Onlar  hərbi  dəstəyə  kömək  edirdilər,  öz  sərhədlərini  qırmızı  dərililərə  görə 
müşahidədə  saxlayırdılar  və  bu  böyük  müharibəyə  könüllü  surətdə  qan  və  pul 
göndərirdilər.  Lakin  hər  şey  başa  çatdıqda  və  fransız  mülkiyyəti  qitədən  süpürülüb 
atıldıqda, bu aydın bir məsələ idi ki, bu qələbə heç də koloniyaların gücü ilə deyil, 
İngiltərənin  gücü  ilə,  Böyük  Pittin  dahiliyi  ilə  həlledici  mübarizədə  qazanılmışdır. 
İngilis  gəmiləri  dənizdə  ağalıq  etdiyinə  görə  fransızlar  Kanadaya  ancaq  azacıq 
kömək göndərə bildilər. Cəsur kanadalılar köməksiz qalmışdı, ancaq koloniyada olan 
dəstələrin gücü ilə vuruşmağa məcbur olmuşdular. 1759-cu ildə Ceyms Vulf Kvebeki 
tutmağa  cəhd  edəndə  orada  Müqəddəs  Lavrentini  hədələyən  ingilis  koloniyalarının 
əsgərlərinin miqdarı, bütün Kanadada əlinə silah götürə biləcək adamların sayından 
çox  idi.  Bu  əsgərlərin  isə  çoxu  əyalət  qüvvələri  deyil,  nizami  ordunun  əsgərləri  idi. 
Pitt  görürdü  ki,  müvəffəqiyyətə  tam  əmin  olmaq  üçün  Amerikaya  kifayət  dərəcədə 
döyüşçü  və  ehtiyat  göndərilmişdir  və  bu  adamlar  səmərəli  idarə  olunduqda  qələbə 
çalmağa  qadirdirlər.  Pitt  həlledici  qələbə  ilə  Avropada  qüvvələr  tarazlığını  bərpa 
etmək istəyirdi, bu qələbə həm də İngiltərəni mübahisəsiz olaraq Amerikanın sahibi 
edəcəkdi.  Pittin  böyük  dövlət  xadimliyi  və  ordudan  istifadə  etmə  qabiliyyəti 
İngiltərənin  bu  torpaqlara  sahib  olmasını  başa  çatdırdı  və  Amerikada  İngiltərə 
koloniyalarının təhlükəsizliyini təmin etdi.  
İngilis donanması və orduları Amerikaya daimi olaraq göndərilirdi və heç də 
burada  onlar  müharibəyə  hazırlaşdırılmırdı,  ancaq  müharibə  dövrlərində  artıq  xərcə 
yol vermədən orada köməklik göstərirdi. Bu xərc isə koloniyaların heç bir təhlükədən 
qorxmadan  azad  yaşamasına  şərait  yaratmışdı  və  bunu  İngiltərə  etmişdi.  Bu 
Bencamin Franklinin Olbaniyə təklif etdiyi birlik haqqındakı planının bir hissəsi idi 

 
93 
ki,  koloniyaların  konqressi  onların  müdafiəsində  istifadə  edilən  ordulara  kömək 
edəcəkdir  və  Amerikanın  özündə  yığılan  vergilərlə  onların  xərcini  ödəyəcəkdir. 
Lakin  bu  plan  rədd  edildi  və  Fransanı  sıxışdırıb  çıxaran  müharibəni  ancaq 
İngiltərənin  hesabına  aparmaq  lazım  gəldi,  koloniyaların  çoxu  yalnız  öz  qanını 
verməklə  və  öz  yığma  dəstələrini  geyindirib,  silahlandırmaqla  kömək  edirdi. 
Koloniyaların  çoxu  öz  sərhədlərinin  qırmızı  dərililərdən  mühafizə  etməkdə  əziyyət 
çəkirdi,  bu  isə  döyüş  cəbhələrindən  çox  uzaqda  idi.  Onlar  əlbəttə  ki,  öz  üzərlərinə 
düşən yükdən artıq iş görürdülər. Franklin qeyd edirdi ki, onlar iyirmi beş min əsgər 
qaldırmış,  onları  geyindirmişdilər,  bu  isə  Böyük  Britaniyanın  göndərdiyi 
döyüşçülərin  sayına  bərabər  olmaqla,  proporsional  qaydayla  götürdükdə  xeyli  artıq 
idi.  Parlament  özü  də  kolonistlərin  loyal  azadlığı  və  özünü  qurban  verməsini  etiraf 
etməyə məcbur oldu və müharibə qurtardıqda Amerikaya beş il ərzində ildə 200 min 
funt  pul  verməyə  səs  verdi.  Koloniyaların  qubernatorları  isə  işlərə  İngiltərə 
hökumətinin nümayəndələri kimi baxdığından Londondakı hökuməti təhrik edirdilər 
ki,  koloniyalara  vergi  qoysunlar  və  bunu  parlament  qərarı  ilə  möhkəmləndirsinlər. 
Onların  fikrincə,  bu,  sərhəddəki  fortlar,  müdafiə  orduları  və  Amerikadakı  imperiya 
inzibatçılığı ilə əlaqədar olan bütün xərcləri ödəmək üçün zəruri idi. Lakin hökumət 
kolonistlərin  bu  məqsəd  barədə  əhval-ruhiyyələri  haqqında  bəzi  məlumatlara  malik 
idi və bu yöndə heç bir iş görməməklə özünü müdrik aparırdı.  
Pennsilvaniya  qubernatoru  olan  Corc  Peyts  Britaniyanın  baş  naziri  Robert 
Uolpola  təklif  etmişdi  ki,  o,  koloniyada  gəlir  vergisi  yığsın.  Lakin  Uolpol  hər  şeyi 
düzgün başa düşən siyasətçi və iş adamı olduğundan bu təklifdən imtina etmişdi. O, 
demişdi: "Mən köhnə İngiltərəni özümə qarşı etmişəm, indi sən fikirləşirsən ki, Yeni 
İngiltərəni də buna bənzər edəcəyəm?" Çatam (Uilyam Pitt) də onun bu mövqeyini 
müdafiə  etdi.  İngiltərə  orduları  Amerikada  nə  etmişdisə,  bu  imperiya  üstündə 
İngiltərənin  mübarizəsinin  bir  hissəsi  idi.  Dünyadakı  bu  güclü  və  aparıcı  dövlət 
özünü təsdiq etmək üçün həm də müəyyən xərc çəkməli idi. Koloniyaların öz birbaşa 
vergilərinə  nəzarət  etmək  arzusu  hörmətə  layiq  idi.  İngilis  dövlət  xadimləri 
polkovnik  Sportsvudun  otuz  il  əvvəl  gördüyünü  indi  görürdülər.  O,  qubernator 
olduğu  dövrdə  başa  düşürdü  ki,  məhz  burada  ingilislər  və  fransızlar  rəqiblər  kimi 
görüşəcəklər. O, otuz il Virciniyada yaşamışdı və 1740-cı ildə vəfat etmişdi. Fransa 
müharibəsi heç bir Amerika hökuməti tərəfindən deyil, İngiltərə hökuməti tərəfindən 
aparılırdı.  Uolpol  kimi  bir  neçə  dövlət  xadimi  belə  qabiliyyətə  malik  idi  ki,  bu 
hadisəni  ilahiləşdirsin.  İngiltərə  üçün  çox  az  dövlət  xadimi  koloniyaların  bu  işlərdə 
əhval-ruhiyyəsini və dəyişilməz qətiyyətini başa düşürdü. Pitt bunları başa düşürdü, 
müharibə  qurtardıqda  isə  o,  işlərin  sahibi  kimi  uzun  müddət  bunları  belə  davam 
etdirə  bilməzdi.  Börk  bunları  başa  düşürdü,  lakin  az  adam  onun  dediklərinə 
əhəmiyyət  verirdi.  Kolonistlər  digər  ingilislər  kimi  onların  işlərinin  birbaşa  idarə 
olunmasını  rədd  edirdilər  və  ya  onların  heç  bir  təmasda  olmadığı  hökumətin  vergi 
yığmasına  razı  deyildilər.  Börk  qışqırırdı:  "İngilis  digər  ingilisi  kölə  etməyi  sübut 
etmək üçün yararsız adamdır".  
Lakin Uolpol və Pitt kimi adamlar və həqiqi iş sahiblərinin heç biri Londonda 
uzun  müddət  hakimiyyətdə  qalmadı.  Corc  Qrenvill  baş  nazir  oldu.  O,  ona  müxalif 
olanları  və  müqavimət  göstərənləri  başa  düşmək  iqtidarında  deyildi.  İngilis  dövlət 
xadimləri  üçün  axırıncı  müharibə  "Fransız  və  Hindistan"  müharibəsindən  başqa  bir 

 
94 
şey  deyildi.  Bu  müharibə  nəhəng  "Yeddiillik  müharibənin"  bir  hissəsi  idi.  Həmin 
müharibə  isə  Prussiyanı  böyük  Fridrixin  hakimiyyəti  altına  gətirmişdi  və  Avropada 
qüvvələr  tarazlığını  dəyişmişdi.  Bu  müharibə  dünyanın  bir  tərəfində  Hindistanı 
İngiltərənin  geniş  mülkiyyətinə  gətirdi  və  dünyanın  digər  tərəfində  Amerikanı 
İngiltərəyə verdi - bu kiçik ada dövləti bütün Birləşmiş Avropaya qarşı geniş oyun 
oynayırdı. Bu həqiqətən də sadəcə Amerika müharibəsi deyildi. 
Amerika İngiltərənin imperiya  cəhdləri üçün də bir  mənfəət kimi yetişmişdi. 
Kolonistlər  güman  edirdilər  ki,  bu  sürətli  müharibə  onlar  üçün  belə  yaxşı  faydalı 
qurtardığı  bir  vaxtda,  bütün  başlanan  işlərin  hamısı  sona  çatdırılacaqdır.  Müharibə 
nəticəsində  Fransa  İngiltərəyə  Müqəddəs  Lavrenti  çayının  üstündəki,  Missisipi  çayı 
ilə şərqi çayların arasındakı geniş əraziləri, şimalı və cənubu Kvebek əyalətini verdi 
və uzaq cənubdakı torpaqlarda – Floridada və Missisipi çayının mənsəbinin yanında 
qubernatorluqlar yaratmaq imkanı meydana gəldi. Lakin geniş bir region da var idi. 
Bu  İllinoys  ölkəsi  idi,  Ohayonun  ətrafındakı  ölkə  idi,  Kemberlend  yanındakı region 
idi - bütün bu sərhədsiz "qara ölkə" koloniyaların arxasında, qərb tərəfdə yerləşirdi.  
Londonda ticarət və plantasiyalar üzrə Lord komissionerləri arzu edirdilər ki, 
bu  torpaqlar  məskunlaşmasını,  bu  ərazi  hinduların  iri  ov  torpaqları  kimi,  xəz  dərisi 
ehtiyatlarının  daimi  mənbəyi  kimi  qalsın.  Xəz  dəri  ana  vətənlə  onun  koloniyaları 
arasındakı  ticarəti  xeyli  zənginləşdirirdi.  Ancaq  hinduları  İngiltərə  hakimiyyətinin 
idarəçiliyinə  cəlb  etmək  lazım  idi.  Lakin  hindular  yaxşı  münasibətə  çox  ləng 
inanırdılar. Onlar bilmirdilər ki, Avropadakı müqaviləni imzalayanlar hər şey barədə 
artıq qərara gəlmişlər. Onlar inana bilmirdilər ki, fransızlar bu torpaqları tərk edəcək, 
onların yerinə ingilislər gələcək və bu, onları həmin dəyişiklik haqqında düşünməyə 
vadar edəcəkdir.  
Fransızlar  öz  sərhəd  postlarında  onlarla  yaxşı  davranırdı  və  bir  müdrikin 
dediyi kimi, onlar "ov quşlarını qaçırmırdılar". Hər şey bədbəxt müharibə başlanana 
kimi yaxşı gedirdi, fransızlar onlara yoldaş olmaq istəyirdilər, onlarla müəyyən işlər 
görürdülər.  İngilislər  isə  onlarla  davranmağa  cəsarət  etdikdə,  bu  adamdan  daha  çox 
itə  olan  münasibətə  bənzəyirdi.  İngilislər  onları  meşənin  içərilərinə  qovurdu  və 
buranı  sərhəd  edərək,  öz  yaşayış  məntəqələrini  tikirdi,  ticarətdə  isə  çox  vaxt  onlar 
aldadılırdı. Belə münasibət şimalın hinduları üçün bu adamlar haqqında düşünməyi 
belə dözülməz edirdi. Onlar bu adamlardan qorxurdular, fransızları əvəz etdikilərinə 
görə onlara nifrət edirdilər. Fransızlarla isə onlar bir yerdə yaşamağı ən azı mümkün 
hesab  edirdilər.  Onlar  qonşularından  təhlükə  gözləyirdilər.  Bu  təhlükə  çox  yaxşı  və 
hiss  edilən  idi  və  Fransa  ilə  müharibə  vaxtı  ingilis  məskunları  Pennsilvaniyadan, 
Merilenddən  və  Virciniyadan  Alleqanlara  axıb  gələndə  də  öz  sifətini  göstərdi. 
Burada vaxtilə Pennsilvaniyadan qovulmuş hindular var idi. Əgər ingilislər yenidən 
onları  qovmalı  olsaydı  bütün  hindu  tayfaları  bunu  heç  də  adi  hal  kimi 
qarşılamayacaqdı.  Onlar  ümidsiz  mübarizəyə  qalxacaqdılar.  Hindular  Oqtavaların 
başçısı  Pontiakı  özlərinə  lider  etdilər.  Bir  neçə  güclü  tayfa  gizli  konfederasiya 
müşavirəsini  keçirən  vaxt  onu  dinlədi,  sonra  isə  həmin  tayfalar  qəfləti  müharibəyə 
hazırlaşdı. İngilislər tezliklə düşmənlərinin nəyə qadir olduğunu bildilər. Hinduların 
lideri dərin ağıla, hiyləgərliyə və ustalığa malik idi. 1763-cü ilin iyununda ilk zərbəni 
ingilislər  qəbul  etməli  oldular.  Açıq  sərhədin  bir  başından  o  biri  başına  bütün 
tayfalar, hətta altı xalqdan biri olan senekalar da bu acı işə qoşuldu. Detroyt, Niaqara 

 
95 
və  Pitt  müstəsna  olmaqla  bütün  sərhəd  fortları  hinduların  əlinə  keçdi.    Vaxtilə 
fransızların  olduğu  sərhədlər  xarabalıqların  tüstüsü  və    öldürülmüş  ağ  adamların 
cəsədləri  ilə  örtüldü.  İngilislər  inadkarlıqla  hücuma  keçdilər.  Nəhayət  üç  fort  azad 
edildi.  Burada  polkovnik  Baukvit  kimi  zabitlər  var  idi.    O,  Pitt  fortuna    köməyə 
göndərilmişdi, meşələri heç  də qırmızı dərililərdən pis bilmirdi. Bu iş iki il davam 
etdi.  1765-ci  il  başa  çatmamışdan  əvvəl  Pontiak  özünü  məğlub  hesab  etdi  və  sülh 
barədə xahiş etdi. 
Bu vaxt ingilis höküməti Amerikada onu gözləyən vəzifələrin,  problemlərin 
təbiətindən  hali  idi.  Bunlar  sərhəd  postlarını    gücləndirmək  və  kömək    məqsədilə 
koloniyalarda  əsgər  qüvvəsi  saxlamaq  kimi  aydın  məsələlər  idi.  Əgər  İngiltərə 
hakimiyyəti orada özünü və ingilislərin həyatını təhlükəsiz hesab  etmək istəyirdisə, 
bu vacib idi. Bunun üçün azı iyirmi min adam tələb olunurdu. Burada idarəetmə, özü 
də  həm mülki, həm də hərbi  idarəetmə yaratmaq lazım idi. Həm də bunlar səmərəli 
yollarla  görülməli  idi.  Koloniyaların  məhkəmələrinə  və  hətta  qubernatorlarına 
imperiyanın  ümumi  xəzinəsindən  maaş  vermək  lazım  idi  ki,  onlar  koloniyaların 
qanunvericilik  orqanlarından  asılı  vəziyyətdə    olmasın.  Bu  yeni  plan  ildə  300  min 
funta    başa  gələcəkdi.  İngiltərədə  bu    dövrdə  hökumətin  başında  olan  Qrenvill  həm 
hüquqşünas, həm də iş adamı idi. «O, ictimai işi icra etməli olduğu bir vəzifə kimi 
tutmamışdı,  bu  işə  ancaq  onu  şadlandıran  bir  həzz  kimi  baxırdı»  və  bədbəxtlikdən 
Amerikanın məsələsinə bir  adi vəzifə və biznes kimi razılıq  verdi.  
İngiltərə  Fransanı  Amerikadan    çıxarmağa  60  milyon  funt    sterlinq  pul 
xərclədi. Milli borca 140 milyon funt əlavə olundu. İngiltərənin öz  gəlir mənbələri 
tamamilə  qurumuşdu.  Qrenvill  və  onun    kolleqaları  bir  penni  üçün  hansı  tərəfə  üz 
çevirməyi belə bilmirdilər. Yalnız Amerika qalırdı. Onlar bu vaxt belə qərara gəldilər 
ki,  ən  azı  pulun  bir  hissəsini  Amerika  özü  ödəməlidir.  Koloniyaların  inzibati 
idarəçiliyini və müdafiələrini özləri də həll etməlidir. 

 
96