Tema : Ontologik hám munasábetles kategoriyalarning muwapıqlıǵı

Tema : Ontologik hám munasábetles kategoriyalarning muwapıqlıǵı.
Joba :

1. Ontologiya (bolmıs ) ózi ne? Onıń ulıwma tiykarları.

2. Bolmıs Kategoriyasi.
3. Bolmıs jáne onıń ámelde barlıqı formaları.
1 Ontologiya (yun. ontos — bolmıs hám... logiya) — filosofiya bólimi, bolmıs haqqındaǵı táliymat. Bolmıstıń ulıwma tiykarları, principleri, onıń formaları hám nizamlıqların tekseredi. " O. " terminin nemis filosofi R. Goklenius pánge 1613 jıl kirgizgen, X. volf (1679—1754) óz dareligida qollaǵan bolsada, daslep grek filosofları onıń túrli talqinlarini aytganlar. Olar O. ni haqıyqıy bolmıstı naxaqiqiy ámelde barlıqtan ajıratıp alıwshı bolmıs haqqındaǵı táliymat, dep esaplawǵan. Eleya mektep wákilleri sezimiy dúnyanıń jalǵanshı kórinisin haqıyqıy bolmısqa qaramaqarshi qoyıp, O. ni máńgi ózgermeytuǵın, birden-bir, sap bolmıs haqqındaǵı táliymat retinde qóllawǵan. Milet mektep wákilleri hám Ioniya filosofları dáslepki bolmıstıń sapalı talqini haqqında bas qotirishgan. Olardan bolmıstıń baslanıwında yotuvchi bunday tıykardı Empedokl " stixiya", Demokrit " atomlar", Anaksimandr " apeyron", Anaksagor " urıw" dep ataǵan. Platon ideyalar O. sini, Aristotel empirizm O. sini jarattı. Orta ayerlar filosofiyasında O. teologiya menen bekkem baylanısadı. Shıǵıs filosofiyasında O. kóbirek ilohiy bolmıstıń, xudoning mánisin sáwlelendiriwshi táliymat formasında, shıǵıs panteistik filosofiyasında panteizmi ámeldegi hám panteizmi gewde kórinisindegi táliymatlar formasında payda bolǵan. Filosofiyada O. monistik, dualistik hám plyuralistik konsepsiyalar formasında da ushraydı (qarang Materiya). Jańa dáwir filosofiyasında dualistik O. wákilsi R. Dekart bolǵan. Óz filosofiyasınıń tiykarına " monada" — " ilohiy atomlar" ni qoyǵan v. G. Leybnits filosofiyası — plyuralistik O.ga tiyisli bolıp tabıladı. Bul konsepsiya boyınsha álemdiń tiykarında bir qansha mánis jatıwı múmkin. Sonday konsepsiya empiriokrititsizmda da ushraydı. R. Avenarius, E. Max bolmıstıń tiykarında sezimler kompleksi jatadı, dep esaplaydı. Házirgi zaman filosofiyasında O. dıń mazmunı jáne de boyigan. Bul bolmıs haqqındaǵı qıyallardıń rawajlanıwı menen baylanısqan bolıp tabıladı. Ekenin aytıw kerek, bolmıstı mexanistik, metafizik hám materialistik aytıwda ol materiallıq menen, aktual ámelde barlıq menen, reallıq menen áynelashtirib qoyılǵan edi. Bolmısaslida barlıq zat hám hádiyselerdi, ilgeri ámeldegi bolǵan, házir ámeldegi bolıp turǵan hám keleshekte ámeldegi bolatuǵın reallıqlardı, materiallıq hám ruwxıylıqtı, element hám ideyanı da ózine óz ishine aladı.
2. «Bolmıs» kategoriyasi. Kópshilik filosofiyalıq sistemalardıń kategoriyalar apparatın quraytuǵın kóp sanlı filosofiyalıq kategoriyalar arasında «borliq» kategoriyasi mudami oraylıq orındı iyeleydi. CHunki ol hár qanday predmet, hádiyse, waqıya hám sol sıyaqlılardıń eń zárúrli ózgeshelikin, olardıń ámeldegi bolıw, tikkeley yamasa tikkeley bolmaǵan kórinetuǵın bolıw, óz-ara tásirge kirisiw qábiletin hákis ettiredi. Bul insan o'zligini hám ózin qurshagan bolmıstı ańǵarıwǵa dáslepki urınıslaridayoq dus keletuǵın hár qanday ob'ekttiń, bolmıs hár qanday bóleginiń ulıwma ózgesheligi bolıp tabıladı. Insan sanalı jonzot retinde qáliplesiw procesiniń dáslepki basqıshlaridayoq óz dúnyaǵa kóz qarasınıń negizin quraytuǵın zárúrli sorawlarǵa juwap tabıw zárúriyatı menen to'qnash keledi:
1. «Men kimman? »
2. «Meni qurshagan bolmıstıń mánisi nede? »
3. «Bolmıs qanday hám qaydan payda bolǵan? »
4. «Dúnyanı ne yamasa kim háreketlentiredi? »
5. «Dúnyanıń rawajlanıwda qandayda -bir maqset, maqsetke muwapıqlıq, móljel barma? »
Insan bunday sorawlarǵa juwap beriwge kiriser eken, onıń sanasın, áwele, ózi ne menen tikkeley jumıs
kóreyotganini belgilengenler etedi. Bunı anıq anglamasdan, ol óziniń dúnya haqqındaǵı oy-pikirlerin anıq-ayqın
zatlardı atap kórsetiwden baslaydı. SHu jol menen insan jáne onıń sanasın ózin qurshagan barlıq zatlar, áwele,
ámeldegi bolıw qábiletine iye ekenligine isenim payda etedi.
Bolmıs kategoriyasi bolsa tap sonday eń ulıwma tárepti; yaǵnıy hámme materiallıq hám ruwxıy
predmet hám hádiyselerdi reallıǵın ańlatadı. Ekinshi jónelis wákilleri bolsa, bolmıs áwele, ámelde barlıq orkali
ańlatpalanar eken bolmıs kategoriyasini isletiwde mútajlik joq, sebebi bolmıs túsinigi ámelde barlıq
túsinigine salıstırǵanda hesh bir jańalıq bermeydi deyiwedi. Gáp sonda, bolmıs filosofiyalıq kategoriya
retinde tek ámelde barlıqnigina ańlatpalap qalmastan, bálki ámelde barlıqqa salıstırǵanda ulıwmarok hám keńlew
mazmunga iye bolǵan reallıqtı ańlatadı.
Sonday etip, bolmıs máselesi insannıń dúnyanı aqılǵa say ańǵarıw jolındaǵı dáslepki urınıslaridayoq dus
kelgen barlıq máselelerdiń negizi esaplanadı. Arnawlı bir zatlar bar ekenligi yamasa ámeldegi emesligi
máselesi insan filosofiyalıq oy-pikir júrgize baslaǵanı zamatiyoq onıń dıqqat orayından orın aldı. Mifo
logiyaning bas wazıypası - «borliqni kim jaratqani» haqqında sóylep beriwdi filosofiya «borliqning neligi, ol
qaydan payda bolǵanı hám qaerga joǵalıp ketiwi»ni aqılǵa say túsindiriw menen almastırǵanı tosınarlı emes.
Bunday túsindiriwge urınıw processinde filosoflar barlıq zamanlarda tómendegi sorawlarǵa juwap tabıw
zárúriyatı menen to'qnash kelgenler:
• filosofiyalıq kategoriya retindegi «borliq» ne?
• bul termin nege salıstırǵanda qollanıw etiliwi múmkin?
• oǵan qanday filosofiyalıq mánis juklenedi?
Bul sorawlarǵa keń juwap beriw filosofiya tariyxına da, usı túsiniktiń etimologiyasiga da shaqırıq
etiwdi názerde tutadı. Usı programma boyınsha tálim alıwshılar tariyxıy -filosofiyalıq kurs menen tanıs bolıwları
kerekligin esapqa alıp, bul erda tek filosofiyalıq oylaw tariyxına qısqasha toqtalamiz hám usı mashqalanı
ańlap etiw processindegi zárúrli basqıshlarinigina belgilengenler etemiz.
Bolmıs túsiniktiń etimologiyasi. «Bolmıs» filosofiyalıq kategoriyasi na tek eń zárúrli, bálki basqa
kategoriyalar arasında ásirese, kóp isletiletuǵın kategoriya esaplanadı. Bul holni sol menen anıqlama beriw
múmkin, onıń kelip shıǵıwı dúnyanıń ásirese, keń tarqalǵan tillerinde áyne bir mánis -
«bo'lish», «mavjud bolıw», «hozirlik», «hozir bolıw», «mavjudlik» mánislerin ańlatadı. Jáhándıń
kópshilik tillerinde joqarıda sanap ótilgen hám mánis tárepinen oǵan jaqın peyiller negizin tashkil etetuǵın «bo'lmoq» fe'li, óziniń tikkeley mánisinden tısqarı, járdemshi peyil retinde da aktiv isletiledi. Bul dálilge túsindirmeni insan oylawı tábiyaatınan izlew kerek bolıp, onıń mantig'i hám nızamları pikirdi bayanlawdıń til formasına baylanıslı bolmaydı, lekin, álbette, pikirlew múmkin bolǵan, universal hám ózgermeytuǵın retinde ámel etetuǵın hám sol sebepli hár qanday oy-pikirdiń tayansh noqatı bolıp xızmet etiwi múmkin bolǵan nege bolıp tabıladı tayanıwı kerek. Pikir qaratılǵan zat bar ekenligi (yamasa ámeldegi emesligi) dıń áyne sol dálili hár qanday tildiń dáslepki gáplaridayoq úshek mániste universal peyil (yamasa onıń modifikatsiyaları ) menen sáwlelendiriledi: ózbek tilinde - «bo'lmoq», «bor», anglichan tilinde - «is», nemis tilinde -«ist»hám taǵı basqa.
Sonday etip, «borliq» hám «yo'qlik» kategoriyalarining ayriqshalıǵı, ayrıqshalıǵı jáne onıversal áhmiyeti
sonnan ibarat, olardıń filosofiyalıq mánisi xarakterlenetuǵın túrli tillerde olar fe'ldan, anıqlaw aytqan de,
«bo'lmoq» fe'lidan (yamasa onıń biykarınan ) payda bolǵan túsinikler esap lanadi hám zattıń ózin emes,
bálki onıń bar ekenligi yamasa joq ekenligin soqır satadi. Mısalı, stol bar, jawın joq, aqlıq bar, hákis joq, mıy bar, ideyalar joq hám taǵı basqa. Bolmıs tábiyiy tillerde atlar, usıllar yamasa hal feyiller menen
ańlatılatuǵın, yaǵnıy biliwde onıń ob'ekti yamasa sub'ekti retinde ámel etetuǵın túsinikler menen
teńlestiriliwi múmkin emes. Áyne zamande bul ob'ektlaryoki sub'ektlerdiń qandayda-birı da onıń bar ekenligi
yamasa joq ekenligin belgilengenler etpesten pikirleniwi múmkin emes.
Bolmıs hám joqlıq dialektikasi. «Bolmıs bar, joqlıq bolsa - joq», degeninde, Parmenid áyne sol halǵa
itibardı qaratǵan. Sonlıqtan, jaqsı, jaman, tuwrı, nadurıs, kewilli, shor, aq, qara, úlken, kishkene sıyaqlı
hám soǵan uqsas sapalar bolmısqa salıstırǵanda qollanılıwı múmkin emes. Bolmıstı qandayda -bir koordinatalar
sistemasına jaylastırıp bolmaydı, onı tek waqıtta pikirlew múmkin. Qısqa etip aytqanda, bolmıstı hár qanday haqıyqatlıq iye bolatuǵın ulıwma, universal hám ayrıqsha ámelde barlıq qábileti, dep xarakteristikalaw múmkin. Bul pikir bolsa ámelde ámeldegi zatǵana bolmısqa ıyelewi múmkin, degen juwmaq shıǵarıw imkaniyatın beredi. «Joqlıq» hár qanday tilde ámelde ámeldegi bolmaǵan zat menen teńlestiriledi hám basqasha tushunilishi múmkin de emes. Basqasha aytqanda, joqlıq bolmıstı biykar etedi hám zat, dene, hádiyse, ań... (yaǵnıy ámelde ámeldegi bolıwımumkin bolǵan zatlar ) o'zligini joǵatǵan halda «yo'qlik» termini áyne shuma'noda isletiledi hám olar haqqında olar «yo'qlikka chekindi», joq dep ataladı. Lekin, sap filosofiyalıq mániste bul pikirdi tuwrı dep bolmaydı. Bolmıs hám joqlıq ortasında dialektik óz-ara baylanıs bar.
Birinshiden, dúnya haqqındaǵı házirgi qıyallarǵa kóre, biz jasap atırǵan Álem boslıqtan jay bolǵan.
Boslıq materiyaning bólek jaǵdayı. Boslıq fizikalıq bolmıstıń eń bay tipi, ózine tán potensial bolmıs retinde kórinetuǵın boladı, zero ol jaǵdayda múmkin bolǵan barlıq bólekler hám jaǵdaylar ámeldegi, biraq áyne waqıtta ol jaǵdayda aktual tárzde hesh zat joq. Taǵı sonı da itibarǵa alıw kerekki, fiziklar (D. A. Landau hám basqalar ) noqatı názerinen biz jasap atırǵan Álem da dúnyada birden-bir emes, sebebi ol rawajlanıwdıń túrli cikllerin basınan keshirip atırǵan túrli Álemlerdiń sheksiz sanınan dúziledi. Usı mánisten alıp qaraǵanda bolmıs hám joqlıqtıń óz-ara baylanısı da salıstırmalı ózgeshelik kásip etedi.
Ekinshiden, ámelde ámeldegi bolǵan zattıń ob'ektiv barlig'i joqlıqqa chekinadi, lekin, soǵan
qaramay ol haqqında gápirilayotgan, yaǵnıy ol arnawlı bir zat retinde pikirlenip atırǵan bolsa, bul zat ongda
ámeldegi boladı hám óziniń «yekinshi»barlig'ini saqlaydı, áyne halda ol dáslepki ob'ekttiń nusqası, ideal
obrazı bolıp qaladı. Sonday etip, ótken zaman degi bolmıs joqlıq bolıp tabıladı, dep aytıw múmkin. Bolmıs mudam
házirgi zamande ámeldegi boladı, ol tek házirgi zamande ózin kórinetuǵın etedi, eger ol aktual hám
ámelde kórinetuǵın bolıw múmkinshiligine iye bolsa, eger upotensial, yaǵnıy informaciya dáreklerinde ámeldegi yamasa
onıń payda bolıwı ob'ektivrivojlanish mantig'i menen belgilengen bolsa. Ámelde joq bolǵan zat
haqqındaideal obraz retinde pikirlew múmkin. Basqasha aytqanda, oǵan ideal obraz formasındaǵı ideal bolmıs
sıqılın beriw múmkin. Ótken zamanǵa qollanıwan biz bolmıs haqqında tek usı mánisten alıp qaraǵanda sóz júrgiziwimiz
múmkin. Áyne usı mánisten alıp qaraǵanda biz ideyalar, zatlar, waqıyalar, tariyxıy shaxslar yamasa ózimiz jaqın adamlar
tuwrısında sóz júrgizemiz, bunda olar joqlıqqa aylanbaǵanı, bálki jańasha ámelde barlıq, yad formasındaǵı
ózgeshe bolmıs kásip etkenin názerde qamtımız.
Sonday etip, bolmıs filosofiyalıq kategoriya retinde dúnyanı pútkil reń-barangligi hám hár túrli kórinetuǵın bolıw formaları menen pútin hákis ettiriw imkaniyatın beredi. Bunda zatlar, predmetler, hádiyseler óz qásiyetleri, ózgeshelikleri menen jamuljam halda sawlelenedi. Dúnyanı jáne onıń strukturalıq bólegi bolǵan insandı biliw jolındaǵı bul zárúrli qádem menen dúnyanıń tábiyaatı hám mánisi, onıń reń-barangligi, túrli dárejeleri, kórsetkishleri, ramz-belgileri, formaları hám taǵı basqalar haqqındaǵı oy-pikirlerdiń tiykarǵı koordinatalar sisteması belgilenedi. Bunıń ushın mánis, hádiyse, substansiya, materiya, az waqıt g, mákan, waqıt, nızam sıyaqlı jańa filosofiyalıq kategoriyalar mámilege kiritiledi. Insan ózi hám ulıwma dúnya haqqında oy eken, ádetde, arnawlı bir zatlar hám ayırım tábiyiy hádiyseler menen jumıs kóredi. Áyne waqıtta, ol ózin qurshagan dúnyanı dıqqat penen úyreniw jáne onıń pútkil reń-barangligini túsinip etiw ushın arnawlı bir tayansh noqatı bolıp xızmet etetuǵın qanday da tıykardıń buljıtpastanmavjudligini belgilengenler etedi. Filosofiya tariyxınan biz bunday tiykar retinde, mısalı, Sokrattan aldınǵı áyyemgi grek filosoflarında tábiyaat elementleri, orta ásirler filosofiyasında Quday, Dekartda: «Men pikirlayapman, sonday eken barman», degen sanalı insan ámel etkenin kóremiz. Biraq insan biliwdiń bul birinshi basqıshında toqtap qalmaǵan hám ózin qurshagan bolmıstıń kóp sanlı hár túrli jaǵdayları arasında qalǵan barlıq zatlardan sezilerli dárejede parq etetuǵın zatlardı, bolmıstıń áyne sol forması haqıyqatlıqtıń basqa formaları hám jaǵdaylarınan ne menen parıq etiwin anıqlawǵa háreket etken.
3. Bolmıs formaları. Insan barlıq janlı zatlar jansız zatlardan pútkilley parq etiwine áyyemgidayoq itibar bergen, lekin bunı talay keyin túsinip tgan. Janlı zatlar dúnyasında insan bólek orın iyeleydi. Ol barlıq janlı zatlardan pútkilley parıq etedi. Insannıń bul tiykarǵı parqı onıń sanasında, ideal obrazlar menen jumıs kóriw, yaǵnıy abstrakt pikirlew hám ózin pikirleytuǵın jonzot retinde ańǵarıw qábiletinde kórinetuǵın boladı. Sonday etip, bolmıstıń ulıwma tábiyat kórinisin jaratıw jayinen notirik tábiyaat orın alatuǵın ayriqsha piramida ónim boladı. Bolmıstıń formaları notirik tábiyaat, tiri tábiyaat, social bolmıs hám insan barlig'i sıyaqlılar bolıp tabıladı. Sońǵı jıllarda virtual bolmıs forması haqqında pikir yuritilmoqda.
Bolmıstıń bul ulıwma formaları ózine tán ózgeshelikke, óziniń ayrıqsha mánisine iye esaplanadı. Bolmıstıń túrli formaların jansız tábiyaattan baslap tolıqlaw kórip shıǵamız, zero ol házirgi zaman páni kózqarasınan janlı hám social tábiyaattıń negizi esaplanadı. Tábiyaat barlig'i baslanǵısh (yaǵnıy insan hám onıń iskerliginen qat'i názer ámeldegi bolǵan zatlar hám processler barlig'i) hám ekilemshi (yamasa adamlar tárepinen jaratılǵan zatlar hám processler barlig'i) tábiyaat barlig'iga bólinedi. Baslanǵısh tábiyaat notirik tábiyaat zatları hám processleriniń barlig'i - pútkil tábiyiy hám jasalma dúnya, sonıń menen birge, tábiyaattıń barlıq jaǵdayları hám hádiyseleri (juldızlar, planetalar, er, suw, hawa, ımaratlar, mashinalar, hákis ses, oq jay, ayna daǵı hákis hám sh. k.) bolıp tabıladı. Baslanǵısh tábiyaat barlig'i eki dárejeni óz ishine aladı. Baslanǵısh dáreje janlı ruhsiz denelerden, yaǵnıy kóbeyiw qábiletine iye bolǵan, átirap -ortalıq menen elementlar hám energiya almasınıwın ámelge asıratuǵın, lekin ongga iye bolmaǵan barlıq zatlar, yaǵnıy planetamız haywanot hám ósimlikler dúnyasın óz ishine alǵan pútkil biosferadan ibarat. Ekilemshi dáreje - bul insan hám insan sanasınań barlig'i bolıp, bul insan jaratqan yamasa ózgertirgen tábiyaat bolıp tabıladı. Tábiyaat mákan hám waqıtta sheksiz hám de máńgi bolıp tabıladı. Ekilemshi yamasa insan tárepinen jaratılǵan tábiyaat birinshi tábiyaatqa baylanıslı. Bir tárepden, ekilemshi tábiyaatda baslanǵısh tábiyaat materialı, basqasha aytqanda, ob'ektiv baslanǵısh bolmıs sáwlelengen, basqa tárepden bolsa -ol jaǵdayda insannıń miyneti, shıdamlılıǵı hám bilimleri, onıń kewili óz ańlatpasın tapqan. Ekilemshi tábiyaat - bul miynet quralları hám sharayatları, baylanıs quralları, insan ruhining mútajlikleri, bilimli bolmıs, materiallıq hám ruwxıy mádeniyattı belgileytuǵın barlıq zatlar hám processler bolıp tabıladı.
Insan barlig'ining analizinde onıń tábiyaattıń bir bólegi retinde fizikalıq bar ekenligin hám bólek insan
barlig'ini parıqlaw orınlı boladı. Insan tábiyaattıń bir bólegi esaplanadı hám usı mánisten alıp qaraǵanda onıń nızamlarına
boysunadı. Denediń bar ekenligi insan ólimge mahkum ekenligin belgileydi. Insan bolmıs hám joqlıq
dialektikasi menen baylanısadı, barlıq tábiyaat deneleri sıyaqlı vujudga keliw, qáliplesiw hám halok bolıw
jaǵdaylarınan ótedi. Barlıq tábiyaat deneleri sıyaqlı, insan denesine da element hám energiyanıń saqlanıw
nızamları óz tásirin kórsetedi, yaǵnıy onıń strukturalıq bólimleri tábiyaattıń basqa jaǵdaylarına ótedi. Insan
denesi ámeldegi bolıwı ushın onı turaqlı quwatlaw (awqatlanıw, suwıqtan hám basqa qawip-xaterlerden
saqlaw ) talap etiledi. Pikirlew ushın insan denesiniń tiriligin támiyinlew zárúr. Bunnan turmıstı saqlaw,
insannıń óz-ózin saqlawı hám insaniyattıń jasaǵıshlıǵın támiyinlew zárúriyatı kelip shıǵadı, bul azıq awqat ónimleri, kiyim-keshek, turar -jay, sap átirap -ortalıqqa iye bolıw mútajliginde óz ańlatpasın tabadı. Ruwxıy bolmıs sub'ektiv individuallasqan hám ob'ektiv (noindividual) ruwxıy bolmıs retinde bar. Individuallasqan ruwxıy bolmıs -bul insannıń ishki dúnyası, ol sanalılıq hám ongsizlikni óz ishine aladı.
Bunday jantasıwǵa kóre, ruxlanıw - individual ań menen ayniy túsinik, tar mániste bolsa ol oylaw bolıp tabıladı. Ań
- insan bas miyasining dúnya barlig'ini izbe-iz hákis ettiriw, onı obrazlar hám túsiniklerge aylandırıw
qábileti. Ol tásirler, sezimler, keshinmalar, pikirler, sonıń menen birge, ideyalar, ıqtıqatlar, qádiriyatlar,
qaratr, ulgilerdiń kórinbes procesi retinde bar. Ań tez oqadigan hám birdey bolmaǵan keyin basıp
qaytpaytuǵın ózgeshelikke iye. SHaklan bul process tártipsiz, lekin usınıń menen bir waqıtta ol jaǵdayda arnawlı bir tártip,
turaqlılıq, struktura, arnawlı bir dárejede ıntızam hám shıdamlılıq bar. Insan sanasın áyne waqıtta onıń óz-ózin
ańǵarıwı, yaǵnıy óz denesi, pikirleri hám sezimlerin, óziniń basqa adamlarǵa bolǵan munasábetin hám
óziniń jámiyettegi ornın ańlap etiwi, yaǵnıy ózin ózi biliw bolıp tabıladı. Ózlikti ańǵarıw - bul ongimizning ózine tán tiykarı bolıp tabıladı. Individual ań óziniń ólimge mahkumligi menen xarakterlenedi, lekin onıń ayırım bólimleri noindividual ruwxıy sıqıl kásip etedi, sonıń menen birge, basqa kisiler múlkine aylanadı. Minez-qulqlarda insan sanasınań fragmentleri materiallıqlasadı, olarǵa qaray adamlardıń niyetleri, qaratri, maqsetleri, ideyaları haqqında juwmaq shiǵarıladı. Noindividual ruwxıy bolmıstıń ózine tán ózgesheligi sonda, onıń elementleri saqlanadı, rawajlanıwlasadı hám social mákan hám waqıtta erkin háreketlenedi.
Social bolmıs ayırım insannıń jámiyettegi barlig'i hám jámiettiiń barlig'iga bólinedi. Hár bir insan
basqa adamlar menen turaqlı baylanıs etedi, túrli social gruppalar : shańaraq, islep shıǵarıw jámááti, millettiń
aǵzası esaplanadı. Ol basqa individler menen jaqın baylanıs etip jasaydı. Adamlardıń barlıq iskerligi
usı sotsiumga tán bolǵan social munasábetler, mısalı : siyasiy, huqıqıy, ekonomikalıq, etikalıq hám
basqa munasábetler sheńberinde ámelge asıriladı. virtual bolmıs texnologiyası zamirida birinshi ret XX
ásir 60 -jıllarınıń ortalarında payda bolǵan kompyuterler járdeminde dúnyalar modelin jaratıw múmkin,
degen ideya jatadı. virtual (latınsha «virtualis» - «mumkin bolǵan») - zatlar hám hádiyselerdiń waqıt hám
mákanda materiallıq bar ekenligine keri bolıp esaplanıw, ob'ektiv zatlar yamasa sub'ektiv obrazlar
bar ekenligin nomoddiy túri.
«virtual bolmıs» termini 1970-jıllardıń aqırında Massachuset texnologiya institutında Jeron Lener tárepinen
oylap tabılǵan. Ol 1984 jılda dúnyada birinshi virtual bolmıs firmasın quradı. Bul termin kompyuterde
jaratılatuǵın ortalıqta insannıń bar ekenligi ideyasın ańlatpa etedi. «virtual bolmıs»termini mámilege
amerikalıq kinematograflar tárepinen kiritilgen. Olar arnawlı bir sebeplerge kóre tábiyiy jol menen ámelge
asırıp bolmaytuǵın qıyalıy múmkinshiliklerdi belgili - grafik formada jasalma ámelge asırıw múmkinligi
haqqındaǵı kinolentani sol at menen shıǵarganlar. virtual bolmıs - insan real bolmısta háreket etip atırǵanı
illyuziyasini kompyuterde jaratıw imkaniyatın beretuǵın ınteraktiv texnologiya. Bunda ob'ektiv bolmıstı tábiyiy
sezim shólkemleri járdeminde aqıl etiw ornın arnawlı interfeys, kompyuter grafikası hám dawıs jardeminde
jasalma jaratılǵan kompyuter informaciyası iyeleydi. virtual bolmıs ámelde joq zat, onı qol menen tutıw, onıń
ta'mi hám hidini sezim qılıw múmkin emes. SHunga qaramay, ol ámeldegi hám insan bul qıyalıy olamga kirip, onı
tekǵana gúzetedi hám basdan keshiredi, bálki oǵan tásir kórsetiw múmkinshiligine da iye boladı, bul dunyada ózbetinshe háreket etedi, onı ózgertira aladı. virtual álem - insan barlig'ining ayriqsha forması hám adamlar ruwxıy baylanısınıń bólek materiallıq ańlatpası bolıp tabıladı.
Biraq virtual bolmıs real fizikalıq bolmıs sıyaqlı maza baxsh eta almaydı, sebebi bul bolmıs tásirinde vujudga
keliwshi sezim-sezimler kóp tárepten onıń ózi menen emes, bálki onı biz qanday aqıl etiwimiz menen
belgilenedi. Biz virtual teńizde shómiliwimiz múmkin, biraq bunda payda bóliwshi sezim-sezimlerimiz
bul teńizdi biz qanday aqıl etiwimizge baylanıslı boladı. virtual ǵarbız haqıyqıy ǵarbızdan shıyrın emes, virtual kolbasa haqıyqıy kolbasa ornın basa almaydı hám taǵı basqa. virtual bolmıstı adamlar jaratadı. Sol sebepli virtual bolmısta ámeldegi barlıq zatlardıń dáregi insan ongi bolıp tabıladı. Sonlıqtan, virtual bolmıs ań, ań astı
tarawı hám fantaziya shıǵırig'idan ótetuǵın fizikalıq bolmıstan qáliplesedi. virtual bolmıs ob'ektiv tárzde, yaǵnıy
insan miyasida emes, bálki kompyuterde ámeldegi boladı. Áyne waqıtta, ol insan sanasınań jemisi bolıp tabıladı. Insan
tárepinen jaratılǵanınan keyin ol insan sanasından qaramastan jasawda dawam etedi, bul ongga hár túrlı tásir
kórsetedi, usı sananıń mazmunına - bilimler, emotsiyalar, keyip hám de sananıń basqa elementlerine
qaray, hár qıylı aqıl etiledi. Búgingi kúnde virtual bolmıs insan materiallıq iskerliginiń túrli tarawlarında
qollanılıp atır. virtual bolmıstan, bárinen burın, ol payda bolǵan tarawda, fanda - fizikada suyıqlıq hám gazlar
dinamikasın modellestiriwde, ximiyada ximiyalıq reaksiyalar modelin dúziwde, geologiya hám geografiya
pánlerinde paydalanılıp atır. Injenerlik salasında, ásirese, qáwipli sharayatlarda : ashıq kosmosda, teńiz hám
okeanlıqtıń tereń jaylarında, yadro injenerliginde robotlarni aralıqtan turıp basqarıwda virtual bolmıs
keń qollanılıp atır. Injenerlik dizaynini avtomatlastırıw processinde virtual bolmıs texnologiyası,
ásirese, qol kelip atır. Kompyuter dizayni hám onıń ajıralmaytuǵın joldası - kompyuter islep shıǵarıwı
raketalar hám samolyotlar, avtomobiller úlken ımaratlar konstruksiyaların sınaqtan ótkeriwde birden-bir
processga birlestirildi. virtual bolmıs texnologiyasınan áskerler da keń paydalanmoqdalar. Mısalı,
AQSH armiyasında áskeriy xizmetkerlerde mergenlik kónlikpelerin qáliplestiriwde imitatorlardan, urıs
sharayatında tez hám tuwrı qararlar qabıl qılıw kónlikpesin qáliplestiriw ushın bolsa áskeriy doktorlardan
paydalanıladı. Júdá qımbatqa túsetuǵın hám átirap -ortalıqqa úlken zálel etkazadigan áskeriy shınıǵıwlar
imitatsiya etińip atır. Tank bólimlerinde tankdan kósher úziwdi hám de tank jangida askarlar hám ofitserlarning
jeke qatnasıwın imitatsiya etiwshi áskeriy oyınlardan paydalanılıp atır. Proektlestiriwtirilgan, lekin ele
yasalmagan qural -sayman túrleri sınaqtan ótkerilmekte. Áskerler alınǵan maǵlıwmatlardı analiz qılıw hám
olarǵa baha beriw ushın da kompyuter imitatsiyasınan paydalanmoqdalar. Tálim salasında shınıǵıw
trenajyorların jaratıwda virtual bolmıs texnologiyasınan paydalanılıp atır. YAqinda virtual kitapxanalar hám
muzeyler shólkemlestiriw konsepsiyası usınıs etildi. Mısalı, virtual kitapxanalarda paydalanıwshı kompyuter
járdeminde kitap kiyim shkafılarınıń vizual suwreti boylap háreketleniwi, kerekli ádebiyatlardı tabıwı hám alıp
názerden keshiriwi, zárúr halda bolsa, olardan nusqa kóshiriwi múmkin. virtual muzey konsepsiyası bir shekem
basqasha. virtual muzey paydalanıwshılarǵa kolleksiyadagi qálegen eksponatni onıń tábiyiy, úsh ólshewli
kórinisinde kóriw imkaniyatın beredi. Biraq bul suwretleytuǵın tarqatıp alıw qábileti talay joqarı bolǵan displeylerdi
talap etedi. Sonday etip, virtual bolmıs teoriyalıq izertlewlerden ǵalabalıq informaciya quralları hám
telekommunikaciyalar ajıralmaytuǵın bólegi bolǵan házirgi zaman mádeniyatınıń strukturalıq bólegine aylandı.
Jańa informacion-kommunikaciya texnologiyalarına umtılıw bizge rawajlanǵan jámiyetlerde barǵan sayın úlken rol
oynap atırǵan jańa tájiriybediń sheksiz múmkinshiliklerin qolǵa kirgiziw imkaniyatın beredi, degen úmit menen
baylanıslı. virtual bolmıs sistemaları bul tájiriybeden hám insannıń «yangi ayriqsha ózgesheliki»den paydalanıw
imkaniyatın ámelde támiyinleydi. Insan tek óz oyda sawlelendiriwi menen sheklenetuǵın jasalma tárzde jaratılıwshı
virtual álemler arasında yashay baslaydı. Bunday dúnyanı jaratıw múmkinbe? Biz ózimizde tóreglarni
kashf etemizbe yamasa tek sananıń kompyuterler modellestiriwshi ortalıq sheńberindegi házirshe ańlatıw
múmkin bolmaǵan jaǵdaylarınıń tájiriybesinimi - bunı keleshek kórsetedi. Bul jaqınlasıp atırǵan hám kompyuter
ekranları jarıqı menen ózine chorlayotgan jaǵdaylardı qanday bahalaw hám de xarakteristikalaw múmkin? Házirgi
zaman adamınıń haqıyqıy bolmaǵan, insanǵa jat zombi jaǵdayı daǵı bar ekenligi bolmıstı biykar etiw
bolıp esaplanadı. Ol formaan basqasha bolmıs, mazmunan bolsa joqlıq retinde ámel etedi. Bolmıstıń joqarıda
sanap ótilgen túrli formaları búgingi kúnde pánge anıq málim bolǵan, baqlaw, úyreniw, analiz, qadaǵalaw
hám taǵı basqalar predme bolıwı múmkin bolǵan barlıq zatlardı óz ishine aladı. Áyne waqıtta dúnya pán hám
insan aqli ańlap etpegen jumbaqlar hám mo“jizalarga tolıq bolıp tabıladı. Biraq bul hal bolmıs haqqındaǵı házirgi
qıyallar óz kúshin joǵatatuǵın qanday da ózge dúnyalar bar ekenliginen dárek beredi, dep aytıw
ushın etarli tiykarlar joq.
Qullası, «borliq» kategoriyasi oǵada ulıwma filosofiyalıq abstraksiya bolıp, ol hár túrli tábiyaat hádiyseleri hám
processlerin, adamlar jámáátleri hám ayırım kisilerdi, social institutlardı, insan sanasınań dárejeleri,
formaları hám jaǵdayların ámelde barlıq belgisine kóre birlestiradi. Eger bul hádiyseler hám processler
bolmıstıń túrli tarawlarına tiyisli bolsa -de, olardıń barlıǵın ulıwma tiykar birlestiradi. Biraq
sheksiz dárejede reń-barang dúnyanıń birden-birligi tuwrısında sóz júrgiziw múmkinbe? Bul sorawǵa «ha»
dep juwap beriw arqalı biz pútkil bolmıstıń ulıwma hasası haqqında oyda sawlelendiriw payda etemiz. Bul haqqında tómende
sóz júritiledi.
Paydanalilgan ádebiyatlar : Filosofiya. Lekciyalar teksti, T., 2000. Baxıtlı Tóreyev.[1]
Filosofiya Tashkent 2018

Tayorladi: 103-gruh A. Nurıslom.

Tekserdi: B. Shamsiddinov.
Filosofiya. Lekciyalar teksti, T., 2000.
Baxıtlı Tóreyev.[1]