Tema. Biofizika pa`nine kirisiw

Tema. Biofizika pa`nine kirisiw
Lektsiyanin` jobasi.
1. Biofizika pa`ninin` predmeti ha`m wfziypalari.
2. Biofizika pa`ninin` rawajlaniw tariyxi.
3. Biofizikanin` biologiya pa`nleri arasinda tutqan orini.
4. Biofizikanin` basqa pa`nler menen o`z-ara baylanislari.
5. Biofizikanin` ilim izertlew usillari.


Tirek tayanish so`z dizbekleri.
Biofizikanin` predmeti, izertlew ob`ektleri, o`z orini, a`hmiyeti. Biofizikanin` formalaniwinda basqa pa`nlerdin` tutqan roli ha`m o`zine ta`n o`zgesheligi. Biofizika kursinin` mazmuni. Respublikamizda biofizika bag`darinin` payda boliwi ha`m rawajlaniwi.
Biofizika uliwma biologiya tarawinin` biologiyaliq sistemalarda o`tetug`in ha`m olardin` iskerligi tiykarinda ju`zege keletug`in fizikaliq ha`m fiziko-ximiyaliq protsesslerdi tekseriwshi fundamental pa`nlerdin` bir ibolip esaplanadi.
Biofizikanin` tiykarg`i printsiplerinen biri–biologiyaliq nizamlardin` fizika, ximiya, a`sirese fizikaliq ximiyanin` uliwmaliq nizamlarina tiykarlanip, olardin` o`zine ta`n rawajlaniw jolinin` bar ekenligin tastiyiqlawdan ibarat. Bunday jag`dayda tek g`ana, biologiyaliq protsesslerge ta`n` emes protsessler termodinamikasi ko`z qarasinan aniq bolip ko`rinedi.
Biofizika pa`ni uzaq waqitlar dawaminda, og`an quramali ha`m joqari sezgirlikke iye u`skeneler, a`meliy jaqinlasiwlar, bir qatar jag`daylarda bolsa fundamental teoriyalar using`an aniq pa`nlerdin` «atqariwshisi» bolip keldi. Joqari da`rejede ajirata aliw qa`siyutine iye elektron mikroskop, spektroskopliq ha`m elektrometrlik o`lshew a`sbaplari, esaplaw texnikasinin` qu`du`retli texnikalari ha`m basqalar solar qatarina kiredi. Biofizikaliq ilimiy izertlewlerdin` rawajlaniwi joqarida aytip o`tilgen usillardin` texnikaliq jaqtan ta`miyinleniwi ha`m de olardin` biologiyaliq ob`ektlerdin` o`zine ta`n qa`siyetlerine beyimlestiriwin talap etedi.
Biofizikanin` tiykarg`i bo`lmleri–biologiyaliq protsessler kinetikasi ha`m termodinamikasi, biopolimerler strukturasi ha`m funktsiyasi, kletka biofizikasi, elektrofiziologiya, bioenergetika, fotobiologiyaiq protsessler biofizikasi h.t.b. bo`limlerden turadi.
Solay etip, biofizika ayirim molekulalardin` du`zilisi ha`m funktsiyasin u`yreniwden baslap biosfera da`rejesine shekem bolg`an gradatsiyalarda bolip o`tetug`in protsesslerdi tekserip, olardin` mexanizmlerin ha`m ishki dinamikasin tu`sindiriwdi o`z aldina maqset etip qoyadi.
Adaptatsiya mexanizmleri, energiya almasiw, ion gemostazinin` basqariliwi, kletka ishi signalizatsiya protsessleri, fotomorfogenezdi sistemalar da`rejesinde tekseriw, qolayli ekologiyaliq modeller du`ziw ha`m basqalarda biofizikaliq izertlewlerdin` aktual bag`darlarin ja`mlestiredi. Solay etip, biofizikanin` ha`zirgi zaman biologiyasinin` garmonikaliq ko`rinisin qa`liplestiriwge qosatug`in salmaqli u`lesi tirishilik iskerliginin` tiykarin qa`liplestiriwshi en` a`hmiyetli fizikaliq ha`m fiziko-ximiyaliq protsesslerdin` a`xmiyetin aship beriwden ibarat.
Biofizika tez pa`t penen rawajlanbaqta ha`m ol ha`zirgi zaman biolgiyaliq du`n`ya qarastin` formalaniwinda a`hmiyetli rol oynaydi. Ha`zirgi da`wirde, biofizikaliq ma`selelerdin` jetiliwi, ekologiya ha`m biologiyanin` bir qatar a`meliy bo`limleri, teoriyaliq ha`m a`meliy meditsina ha`mde awil xojalig`indag`i jetiskenliklerdin` za`ru`riy sha`rti sipatinda ta`n alinbaqta. Biologiyaliq ma`seleler qatarina biofizikanin` kirip keliwi, onin` menen bekkem baylanisqan ko`p g`ana pa`nlerdi ha`r ta`repleme baratirg`anina hesh qanday gu`man joq.
Biofizikanin` tiykarg`i izertlew ob`ekti bolip-tiri organizm esaplanadi. Sonin` ishinde meditsinaliq biofizika adam organizminde o`tetug`in fiziologiyaliq, bioximiyaliq xizmet parametrlerin fizikanin` ha`m ximiyanin` nizamlari tiykarinda tu`sindiredi. Meditsinaliq biofizika to`mendegidey bo`limlerden turadi:
1. Biologiyaliq termodinamika
2. Kvantliq biofizika
3. Molekulyarliq bifizika
4. Fiziologiyaliq, biofizikaliq qubilislardin` modelin jasaw.
5. Biologiyaliq membrananin` xizmetinin` quramina baylanislilig`i.
6. Kletkanin` membranasi arqali zatlardin` passiv ha`m aktiv o`tkeriwshen`lig.
7. Organlar ha`m toqimanin` epitelyasi arqali zatlardin` tasiliwi.
8. Kletkada elektrlik qubilistin payda boliwinin` mexanizmi.
9. Organlar menen toqimalardin` sirtqi elektrlik maydani.
10. Biomexanikaliq qubilislar.
11. Qannin` qan tamirlar boylap ju`riwindegi gemodinamikaliq protsessler.
12. Retseptorlardin` biofizikasi yag`niy ko`riw, esitiw qubilislarinin` biofizikaliq ta`replerin u`yreniw.
Mine solay etip meditsinaliq biofizika Adam organizinde o`tetug`in kletkaliq, toqimaliq, organliq, organizmlik da`rejedegi quramali xizmet parametrlerinin` iske asiwinda fizika nizamlarinin` ornin, bul quramali qubilislardin` biofizikaliq mexanizmlerin izertleydi.
Biofizika ilimin salistirmali da`rejede jas ilimler qatarina kirgizedi. Biraqta bul ilimnin` tamiri erterekten rawajlana baslag`an. 1756 jili rustin` ulli ilimpazi M.V.Lomonosov birinshilerden bolip ren`li ko`riwdin` gipotezasin using`an edi edi. Usi jillari Peterburg universiteinin` professori L.Eyler qannin` qan tamir Lar boylap ju`riwinin` matematikaliq tiykarlarin, keyin ala rustin` ulli ilimpazi I.M.Sechenov (1829-1905) qannin` biomexanikasin ha`m gazlerin izertleydi. K.A.Temiryazov foosintez qubilisin ashiw menen fotofizika iliminin` tiykarin saldi. 20-a`sirdin` baslarinda biofizika tarawinda russtin` ulliilimpazi A.F.Samoylov (bioakulistika), P.P.Lazerv (qoziwdin` ionliq teoriyasi), V.Yu.Chagovets (biopotentsialdin` ionliq teoriyasin), N.K.Kol`tsov morfogenezde u`stingi ta`reptin` tartiliwinin`, ionlardin` ha`m suyiqliq reaktsiyasinin` orni haqqindag`i ilimiy izertlew jumislarin ju`rgizdi. Na`tiyjede bul ilimpazlar biofizikanin` ilim retinde kelip shig`iwina o`zlerinin` salmaqli u`leslerin qosti.
Kletka membranasinin` quramin ha` xizmetin izertlew onin` uliwmaliq xizmet parametrlerin u`yreniwge mu`mkinshilik beredi. 1930-1935-jillari F.Danielli ha`m G.Davsonlar biomembrananin` eki qabatli lipidli quraminan eki ta`repinen globulyarliq belokli qabat penen qaplanadi degen gipotezani ko`rsetti.
1950-jillarg`a kelip (20-a`sirde) elektronliq mikroskop ja`rdeminde kletka membranasinin` qalin`lig`i 10 nm da`rejesinde u`sh qabattan turatug`inlig`i, al 1964 jili Djek Robertson membrananin` assimetriyaliq quraminin` unitarliq sxemasin usindi. Bul teoriyag`a muwapiq membranadag`i fosfolipidlerdin` zaryadlang`an baslarinin` elektrostatikaliq ku`shler menen ta`siri na`tijesinde beloklar eki lipidlik qabatlardin` u`stine shig`ip aladi, na`tiyjede lipoproteyitlik qabatti, uglevodlar menen baylanisip glyukoproteydlik qabatlardi payda etedi, na`tiyjede membrananin` da`neshe formasi payda boladi. Bul jetiskenlikler kletka membranasinin` u`sh qabatli teoriyasin qayta qarawg`a alip keldi.
1966-1970 jillari Djek Lenard ha`m S.Singer ta`repinen membrananin` lipidlik qabatinin` u`stingi ta`repinde ornalasip turmastan, al olar ayirim globulyarliq molekulyarliq tu`rinde lipidlik qabattin` u`stinde «ju`zip» ju`redi dep «suyiq mozaykali» gipotezasin usindi. Bul ilimpazlardin` jetiskenliklerinen paydalana otirip Dj.Vandernoy, D.Grin (1970) membrananin` beklokliq kristallq modelin usinadi. 1960-jillari Amerikali fiziologlar Xodjkin ha`m Xaksli membrananin` xizmetin, elektrolitlerdin` o`tkeriwshen`lik qa`siyetlerin izertlep, Na<sup>+</sup>, K<sup>+</sup>, Sa<sup>2+</sup> nasoslarinin` xizmetlerin izertleydi, na`tiyjede membrananin` saylandi o`tkeriwshen`lilik xizmetin aniqlap, membranaliq potentsialdin` payda boliw mexanizmin aship ko`rsetedi.
TashMUda 1962 jili akademik E.X.Turakulov basshilig`inda bioxmiya ha`m biofizika kafedrasinin` ashiliwi O`zbekstanda biofizika iliminin` payada boliwinda ha`m rawajlaniwinda u`lken salmaq qosti. 1979-jilg`a kelip, usi kafedradan akademik B.O.Tashmuxamedov basshilig`inda biofizika ha`m qorshag`an ortaliqti qorg`aw kafedrasi ajiralip shiqti.
Biologiyaliq membranalar arqali ionlar transporti ham biologiyaliq aktiv zatlardin` ta`sir etiw mexanizmleri usi biofizika mektebinin` tiykarg`i ilimiy bag`dari esaplanadi.
Qadag`alaw ushin sorawlar
1. Biofizikanin` sipatlamasi, izertlew ob`ekti, o`zine ta`n ta`repleri.
2. Biofizikanin` basqa pa`nler menen o`z-ara baylanislari.
3. Biofizikanin` rawajlaniw tariyxi.