Tema: Bolmis filosofiyasi Jobasi

Tema: Bolmis filosofiyasi
Jobasi: 

1. Filosofiyada bolmis kategoriyasi Bolmistin` tu`rleri ha`m formasi

2. Materiya filosofiyasinin` ha`m ta`biyattaniwdin` kategoriyasi sipatinda 
3. Ha`zirgi filosofiyaliq kontseptsiyalarda ta`biyat mashqalasi 
4. Filosofiyada adam ma`selesi 

Shininda da XX-a`sirde adamzattin` tsivilizatsiyanin` ilimiy texnikaliq progress boldirg`an jetiskenliklerine kewli tolip, onnan

la`zzetleniwi jeterli da`rejede a`melge asti dew menen shekleniw 
onshelli durisliqqa kelmeekerek. Nege degende bu`ginliginde sol
na`rse belgili bolip atir, adamzat 
o`zin o`zi pu`tkil planetaliq da`rejede tanip biliw da`rejesine ko`terilgen
payit ilimnin`, texnikanin` jetiskenliklerin aqilg`a siyimli da`rejede
g`ana paydalanbasa, demek oni basqariwdin` ma`deniyatin iyelewge ku`sh salmasa, onda tsivilizatsiyanin` jetiskenliklerinen
birotala maxrum bolip qaliwi ha`m ta`a`jip emes. Biraq bul
aktualliqqa iye waziypani sheshiw haqiyqatliq, uliwma bolmis
tuwrali teren` bilimge iye boliwdi talap etedi.
Filosofiyanin` bolmisti izertleytug`in tarawai -ontologiya. Ontologiya so`zi grekshe onthos (haqiyqat, nag`iz, bar)
(ta`liymat) -barliq, bolmis tuwrali ta`liymat degendi an`latadi.
Bolmisti tu`siniwde arnawli a`debiyatlarda turaqlasqan pikir joq
desek ha`m boladi. Bir kontseptsiyalarda bolmis konkret, zatliq, 
materialliq bolmis penen sheklense, ekinshilerinde tek idealliq bolmis 
penen ten`lestiriledi. Bolmisti substratliq tu`siniwdi tiykarinan
metafizikaliq xarakterge iye dep
tu`sindiriw arnawli a`debiyatlarda orniqqan. Aqiri, substrat
absolyut turaqli,
o`zgeristen ha`m rawajlaniwdan mahrum qubilis sipatinda qaraladi.
Plyuralizmnin` (latinshako`p tu`rli) wa`killeri haqiyqiy bolmistin`
tiykarinda
ko`p tu`rli o`zinshe, biyg`a`rez materialliq ha`m idealliq baslamalar bar dep tu`sindiredi. Plyuralizmnin` geybir wa`killeri tiykarinan
materialliq substantsiyalardin` birinshiligin maqullaydi. Olarg`a,
ma`selen, 
A`yyemgi Qitay, A`yyemgi Indiya, A`yyemgi grek materialistleri
kiredi. Aqiri olar bolmis ottan, hawadan, jerden ha`m suwdan turadidep tu`sindiredi. Kerisinshe, basqalari ruwxiy, idealliq substantsiyalardin` birinshiligin maqulladi. Aytayiq Max, Avenariuslerdin`
tu`sindiriwi boyinsha du`n`yanin`
elementleri seziwlerdin` ha`r tu`rli formalari boladi ha`m predmet
idealliq seziwlerdin` kompleksinen turadi. Du`n`yanin` tiykarinda bir da`rejedegi materialliq ha`m ruwxiy elementlerdin` ko`p tu`rliligi 
bar dep tu`sindiretug`in filosof - plyuralistler ha`m bar. Materialistlik ko`z qarasqa muwapiq, bizdi qorshap turg`an du`n`ya realliqtin` eki
oblastinan turadi. Bul ob`ektiv ha`m sub`ektiv realliq. Sanadan
tisqari ha`m biyg`a`rez jasag`an na`rse ob`ektiv realliq boladi ha`m 
«materiya» kategoriyasina 
ekvivalentlikke iye. Al adam sanasi menen ne baylanisli bolsa ha`m 
adam sanasinin` produkti bolsa ha`m sub`ektiv realliq sipatinda 
esaplanadi. Ob`ektiv realliq bolmistin` materialliq formasina, al
sub`ektiv realliq bolmistin` idealliq formasina ten`. Materialistlik 
tu`sindiriwge muwapiq idealliq realliq, demek bolmistin` ruwxiy formasi materialliq bolmistan g`a`rezli. Solay eken, bul kontseptsiyag`a muwapiq, du`n`yada materialistlik bolmistan basqa hesh na`rse joq. Bolmistin` idealliq formasi materialliq bolmistin` produkti. Bul materialistlik realizm. 
Ob`ektiv realliq sanadan tisqari ha`m g`a`rezsiz jasaydi.
Bolmistin` o`zine ta`n formalarinin` ja`ne birewi bul insan bolmisi.
Ruwxiyliq ko`p tu`rliliktin` birligi, ol sana ha`m sanasizliq
(sanasizliq ha`m o`zinin` o`mir su`riw, jasaw ha`m ko`rinisi
boyinsha ha`r qiyli) qamtip, ta`biyg`iy tillerdegi ha`m jasalma belgi simvolliq sistemalarda materiallasip ja`mlesken bilimlerdi o`zishine 
aladi. Ruwxiy produktalarg`a ha`m protsesslerge, sonday-aq, adamzat qatnasig`inin` normalari ha`m printsipleri kiredi.
Bularg`a a`dep-ikramliqtin`, huqiq, ko`rkem do`retiwshiliktin` norma ha`m printsipleri 
de kiredi. Bolmistin` formasindag`i o`zgesheliklerdi esapqa ala otirip, 
ruwxiyliqti ekige bo`liw mu`mkin.
1. Ruwxiyliqtin` individuallasqan bolmisi 
2. Individualliqtan tisqari ob`ektivlesken ruwxiyliqtin` bolmisi 
Ruwxiyliqtin` individuallasqan bolmisi en` aldi menen individtin` 
sanasin o`z ishine aladi.
Sananin` o`mir su`riw spetsifikasi onin` protsesslerinin`
ha`reketshen`liginde. Sonday aq bul protsesslerdin` qa`legen sirtqi baqlawdan jasirinlig`inda. Bul ag`isti tikkeley uslawdin` bir g`ana joli onin` sanasinda bolip atirg`an protsess tuwrali individtin` o`zinin` esabi. Sananin` ag`isin 
individualliq toliqliqta qaytadan tiklewdi ele adamlar u`yrengen
emes. Aqiri sana ju`da` tez o`zgeriske tu`sip otiratug`in ta`sir,
sezimler, qayg`i, tolg`anislar, oylar menen birge biraz turaqli ideyalardin`, isenimlerdin`, 
bahaliqlardin`, ustanovka, stereotip h.t.b. jiyindisi sipatinda o`mir 
su`redi.
Individualliq sananin` bolmisi (sanasizliqtin` ha`m) bolmistin` tek
salistirmali o`zinshe formasi g`ana. Individuallasqan ruwxiyliq ja`miyetlik adamda lokallasqan, tiykarinan ja`miyettin` bolmisi ha`m 
tariyxtin` rawajlaniwi menen belgilengen ruwxiyliqtin` ayriqsha bir tu`ri bolip tabiladi. Usi sebepli ha`m 
individualliq ha`m individualliqtan tisqari ruwxiyliq sonshelli
o`tlesken, olar biri ekinshisine ag`ilip 
turadi. Konkret adamnin` sanasin uliwma ruwxiy iskerliktin`
na`tiyjeleri onnan «sirtqa shig`iw» arqali 
g`ana ajiraladi. Mine sonda ruwxiyliqtin` ekinshi tipi - ob`ektivlesken (individualliqtan tisqari) 
ruwxiyliq payda boladi. Individuallasqan ruwxiyliq miydin`, orayliq nerv sistemasinin`, pu`tkil organizmnin` lokallasqan 
ha`m materiallasqan turmisinin` ko`rinisinde sananin` ha`m
sanasizliqtin` tikkeley individualliq 
qaytalanbas protsessleri tu`rinde o`mir su`redi. Sonin` menen birge ruwxiyliqtin` materiallasiwinin` 
sonday formalari bar, olar adamzat ma`deniyatinin` tiykarinda payda boladi ha`m onin` individualliqtan 
tisqari formalarina tiyisli boladi. Og`ada universallari ruwxiyliqtin`
ta`biyiy ha`m jasalma, belgililik-
simvolikaliq o`mir su`riwlerinin` ja`mleniwi.
Til - ruwxiyliqtin` individuallasqan ha`m ob`ektivlesken birliginin` jarqin misallarinin` biri. Tildin` ha`m sananin`, til ha`m oydin` baylanisi 
gu`mansiz. Aqiri til oydin` haqiyqatlig`i-g`oy. Basqasha 
aytqanda, til arqali sananin` jumisinin` jeke na`tiyjeleri, fragmentarliqqa iye protsessleri sirtqa shig`adi, ob`ektivlesedi. Sonin` menen birge
ha`ripler (sesler), so`zler, ga`pler, tekstler, strukturalar, qa`deler, 
rawajlang`an tildin` bay variantlari - bul realliq. Ol sonday-aq jeke individlerdin`, adamlardin` 
awladlarinin` sanasinan bo`leklengen. Bul realliq olarg`a adamzat
ma`deniyatinda, adamzattin` 
«yadinda» saqlang`an ayriqsha du`n`ya sipatinda berilgen.
Adamzattin`, ma`deniyattin` tillik yadi 
ob`ektiv o`mir su`riwshi esteliklerdin` (jazba, son` ala seslik) ha`m bul tilde so`ylewshi ha`m jaziwshi 
ko`p g`ana konkret adamlardin` aktual yadinin` quramali birligi.
Usilardin` arqasinda til tutasliq sipatinda bayiydi, o`zgeredi, saqlanadi, demek jasaydi.
Materialistlik ko`z-qaras da`stu`rine ilayiq bolmistin` ko`p-tu`rliligi olardin` materialliq birligi ko`z-qarasinan qaraladi. Sana substantsiya emes, al materiyanin` qa`siyeti, ondada onin` sho`lkemlesiwinin` joqarg`i formasina ta`n.Strukturaliq ha`reket, ken`islik ha`m waqit materiyanin` atributivlik minezlemesi boladi. Materiya «materialliq zat», «atomlar», «promateriya»
tu`siniklerine salistirg`anda ha`m ken`irek, uliwmaliraq, bolmistin`
ob`ektiv real` formasin sa`wlelendiriwshi en` uliwma tu`sinik.
Shininda da uliwma materiya -bul abstraktsiya. Aqiri, olarda uliwma materiya emes, materiyanin` konkret ko`rinisleri ushiraydi. Materiyanin` filosofiyaliq tu`sinigi
pu`tkil predmetlik, materialliq haqiyqatliqti o`z ishine aladi, 
g`alaba (universalliq) belgilerge iye ha`m pu`tkil ob`ektiv realliqti 
an`latadi. Materiyanin` filosofiyaliq ta`liymati tiykarg`i u`sh momentke iye, birinshiden, materiya tu`sinigi filosofiyaliq kategoriya,
ekinshiden, bul kategoriya ob`ektiv realliqti, materialliq qubilisti
an`latadi, u`shinshiden, materiyani tanip biliwdin` mu`mkinliligi.
Materiya o`zinin` barlig`in o`zinin` esapsiz qa`siyetleri arqali
a`melge asiradi. Ha`r qiyli ilimler bul o`zgesheliklerdi izertleydi.
Ta`biyat taniw ha`m konkret ilimler materiyanin` anaw ya minaw 
konkret qa`siyetin u`yretedi. Materiyanin` en` uliwma qa`siyetlerin 
filosofiya ilimi u`yretedi. Materiyani adamnin` tanip biliwi, a`lbette,
onin` qa`siyetlerin u`yreniwden baslanadi. Bul ushin a`trapimizda 
qorshap turg`an materialliq ob`ektlerdin` du`zilisin ha`m qa`siyetlerin 
biliwimiz kerek. Ha`reket, bir jag`inan, materialliq qubilislardin` uyimlastiriwshi elementler ha`m qubilislar ortasindag`i baylanislardin`
na`tiyjesi sipatinda, basqa tamannan olarda ko`ringen o`zgerisler
sipatinda boladi. Ha`rekettin` birbirinen pariq qilatug`in birqansha
formalari bar. Ha`reket formalarin klassifikatsiyalawda to`mendegi 
qa`delerge su`yeniledi.