Tema: Kishi jastaǵi oqıwshilarda ilimiy du`n`ya qarastin` elementlerin rawajlandiriwda ana tilin u`yretiwdin` ahmiyeti

Tema: Sóz shaqapların oqıtıw metodikası.
Reje:
1. Atlıqtı úyreniw sisteması.
2. Atlıqtıń leksikalıq hám grammatikalıq mánisi ústinde islew
3. Atlıqlardıń betleniwi menen o`zgeriwin úyreniw
4. Atlıqtıń sepleniwi menen túrleniwin úyretiw

Baslawish klaslarda atliqti oqitiwǵa jeterli dárejede saat ajiratiladi. Sebebi, atliq basqa sóz shaqaplarina qaraǵanda leksikaliq mánisi jaǵinan da, hár qiyli grammatikaliq belgisi jaǵinan da keń, qospali kategoriyalarǵa iye.

Bul basqa sóz shaqaplari menen baylanisli hám izbe-izli túrde, jeńilden awirǵa qaray degen tiykarǵi printsipte oqitiladi.
Baslawish klaslarda atliqti oqitiwdiń tiykarǵi waziypasi: 1) atliq boyinsha oqiwshilardiń leksika-grammatikaliq túsinigin qáliplestiriw, 2) menshikli hám ǵalabaliq atliqlardi mánisine qaray bir-birinen ayira biliw, 3) menshikli atliqlardi qollanǵanda bas háripti paydalana biliw, 4) atliqlardi birlik, kóplik sanda qollana biliw, 5) atliqlardiń keynine tartim, seplik, betlik jalǵawlariniń qosilip jaziliwina kónliktiriwin qáliplestiriw, olardi bir-birinen ayira biliwge úyretiw, 6) atliqlar menen oqiwshilardiń sóz bayliǵin rawajlandirip otiriw, 7) analiz, salistiriw, gruppalaw hám juwmaqqa kele aliw jumislarin isley biliw kónlikpelerin qáliplestiriw.
Atliq sóz shaqaplariniń ishinde leksikaliq mánisi jaǵinan hár qiyli, grammatikaliq belgisi jaǵinan qospali kategoriyaǵa jatadi. Sebebi, leksikaliq mánisi tiykarinan zatliq mánige baylanisli bolip, júdá hár qiyli. Máselen, kitap, dápter usaǵan aniq zatlar, qurt-qumirisqaday janli jánlikler, samal, boranday tábiyat qubilislari t.b. kózge kórinetuǵin, kórinbey sezim arqali túsiniletuǵin túsiniklerdiń bárine zat dep túsinemiz. Bulardiń hár qaysisina tiyisli atama bar.
Al atliqtiń grammatikaliq belgisi bolsa, atliq birlik, kóplik sanda, tartim, betlew, seplik jalǵawlari menen túrlenedi. O`zine tán bolǵan suffikslerine iye, gáp ishinde baslawish, qollaniliwina qaray aniqlawish, toliqlawish, pisiqlawish, geyde bayanlawish bolip keledi.
Sonliqtan da, atliqtiń leksikaliq hám grammatikaliq belgileri jaǵinan qospali, qiyin dep qaralip, baslawish klaslarda bulardiń tiykarǵi belgilerin ápiwayilastirip, ámeliy jumislardiń barisinda úyretilip bariladi.
Birinshi klassta muǵallimniń aldindaǵi tiykarǵi waziypa - oqiwshilarǵa sózlerge kim, ne degen sorawdi duris qoya biliwge úyretiw. Suwretlerge qarap olardiń atlarin - Bul kim, Bul ne degen sorawlarǵa juwap bere biliw.
Bul dáwirde minaday ámeliy jumislar ústinde islese boladi:
1. Tómende berilgen sózlerden atliq sózlerdi terip jaziń hám sorawlarin qoyip shiǵiń.
2. O`zleriń baqshada ósetuǵin, baǵda ósetuǵin, úy quslarin, haywanlardi t.b. bólip dizip jaziń.
3. Berilgen gáp ishindegi kóp noqat qoyilǵan orinlarǵa tiyisli atliqlardi qoyip kóshirip, sorawlarin qoyiń.
4. Berilgen menshikli atliqlardi bólip jaziń.
Muǵallim bunday misallardi hám bunnan basqa da misallar berip atliq, atliqtiń seplew jalǵawlari menen tanistiriwda hám ol boyinsha alǵan bilimlerin ámeliy jumis islew dáwirinde, izbe-izlikke saliw barisinda qollanilatuǵin kesteden paydalanip otiriwina boladi.
Bunday bir neshe shiniǵiw jumislari arqali atliq tuwrali bilgenlerin izbe-izlikke salip hám burinǵi bilimlerin bekkemlep, keyin atliqtiń betleniwi, tartimlaniwi, sepleniwi kategoriyalari boyinsha jumis islenedi.
3. Atlıqlardıń betleniwi menen o`zgeriwin úyreniw. Atliqtiń betleniwi oqiwshilardiń sóylew tilinde kóp qollanilatuǵin kategoriya. Mánilik jaqtan da, formasi boyinsha da oqiwshilar ushin qiyinshiliq tuwdirmaydi. Bul jerde oqiwshilar termin ústinde qiynaladi. Sonliqtan bir qansha ámeliy jumis islewdiń barisinda tartim-zattiń kimge tiyisli ekenligin kórsetetuǵin formaniń atamasi ekenligin, al birinshi bet-birinshi táreptegi adam, ekinshi bet-ekinshi táreptegi adam, úshinshi bet-úshinshi táreptegi adam ekenligin oqiwshilardi qatnastiriw arqali kórgizbeli túrde misallar boyinsha túsindiriw menen birge kesteni qosip, tartimniń qosimtalari menen tanistiriwǵa boladi.
Bunday tartim kategoriyasi menen oqiwshilardiń birinshi ret ushirasiwi bir qansha qiyin bolǵani menen, balalar buni mánisi hám formasi arqali tez úyrenip aliwina múmkinshilik bar. Atliqtiń kategoriyalari oqiwshilarǵa bir-biri menen baylanisli túrde alip barilǵan jaǵdayda ǵana tez meńgeriwine jaǵday tuwiladi.

Bet	Birlik		Kóplik
	Daraliq	Sheriklik	Daraliq	Sheriklik
I	-m, -im, -im	-miz, -miz -imiz, -imiz	-lar -im -ler -im	-lar -imiz -ler -imiz
II	-ń, -iń, -iń	-ńiz, -ńiz -ińiz, -ińiz	-lar -iń -ler -iń	-lar -ińiz -ler -ińiz
III	-si, -si	-i -i	-lar -i -ler -i	-lar -i -ler –i

Bunnan keyin: 1) atliqlarǵa tartim jalǵawlarin qosiw, 2) gáp ishinde atliqlardi tawip, ondaǵi tartim qosimtalarin ayirip, qosip úyreniw, 3) tartimniń birlik, kóplik, sheriklik túrlerin bir-birinen ayira biliw, 4) gáp ishinde tartimli atliqlardiń mánilik ózgesheligin túsiniw, 5) atliq sózlerdi berip, oǵan tiyisli tartim qosimtasin qosip qollana biliw, 6) ayirim atliq sózlerge tartim qosimtasiniń qosiliwi arqali «q» sesiniń «ǵ» sesine (p-b, k-g) ózgeriwindegi zańliliqlardi misallar ústinde kóriw arqali qollanip, oniń ne ushin solay ekenligin dálilley biliwge kónliktiriw, 7) tartim kategoriyasin sóylew barisinda qollana biliw usaǵan shiniǵiw jumislari ústinde islese oqiwshilardiń kónligiwi tez qáliplesedi.
4. Atlıqtıń sepleniwi menen túrleniwin úyretiw. Bul ushin dáslep oqiwshilar menen bir neshe shiniǵiw jumislari islenip, seplik jalǵawlari menen túrleniwindegi ózgerislerdi baqlawdan baslaw kerek. Muǵallim tayarlanip qoyilǵan keste arqali seplik hám oniń atamalari, sorawlari menen tanistiradi. Bul jerde oqiwshilarǵa sepliktiń sorawlarin feyil sózler menen yamasa atliq penen qatar qoyip tanistiriw, oqiwshilardi sózlerge soraw qoyiw, oǵan juwap taba biliwge tez úyretedi. Baslawish klastaǵi tiykarǵi waziypa sózlerdiń ózgeriwine baylanisli olardiń mánisiniń ózgeriwi hám sorawiniń ózgeriwi, túbirge qosimtaniń qosiliw normalarin duris meńgeriw, sol arqali tiliniń rawajlaniwi, oy-órisiniń ósiwine erisiw bolip esaplanadi. Álbette, baslawish klass balalari ushin seplik jalǵawlarin meńgerip aliw qiyin. Sonliqtan muǵallim hár bir seplikke toqtaǵanda: 1) mánisine, 2) sol seplewdegi atliqtiń sorawina, 3) gáp ishindegi atqaratuǵin xizmetine toqtaw arqali úyretiwdi názerde tutiw kerek.
Bul ushin birinshi basqishta, oqiwshilardi sepliktiń ne ekenligi menen ámeliy jumis ústinde tanistiriliwi, ekinshi basqishta, sepliktiń atamalari, sorawlari menen atma-at tanistiriliwi, úshinshi basqishta bul boyinsha hár qiyli ámeliy jumislar islenip kóriliwi, misallardi balalar atliqti hár qiyli seplik túrinde keltirip, olardiń sorawlarin qoydirip úáretiliwi, tórtinshi basqishta, hár bir seplik jalǵawlari menen menen birim-birim tanisip, ol ústinde jumis islep úyreniw, besinshi basqishta, seplik jalǵawlariniń jaziliw normalarin úyretiw, altinshi basqishta, tákirarlaw arqali oqiwshilardiń alǵan bilimin, kónligiwin izbe-izlikke saliw usaǵan basqishlar boyinsha úyretiw talap etiledi. Ásirese, oqiwshilardiń ámeliy jaqtan qollanip úyreniwine, oqiwina kóbirek itibar berip bariw kerek.