Tema. Oksidleniw hám qálpine keliw procesi. Оksidleniw–qálpine keliw reakciyalarına xarakteristika

Valentlik. Valentlik túsinigi ximiyanıń tiykarǵı túsiniklerinen biri esaplanadı. Valentlik – ximiyalıq element atomınıń basqa atomlardı ózine biriktire alıw yaki almasa alıw qásiyeti bolıp, pánge 1852–jılda E.Franklend tárepinen kiritilgen. Onıń táriypi tómendegishe:
Element atomı basqa element atomlarınıń neshewin biriktire alsa yaki neshewi menen almasa alsa, sol san sol elementtiń valentligin kórsetedi.
Bul túsindirme belgili dárejede shartli túsinik esaplanadı, sebebi ol valentliktiń tolıq mánisin ashıp bere almaydı.
Atom orbitallar (valent baylanıslar) teoriyası valentlikti tómendegishe túsindiredi; valentlik – sol element atomınıń kovalent baylanıslar payda ete alıw qásiyeti bolıp, yaǵnıy sol element atomı basqa element atomı menen neshe kovalent baylanıs payda qılsa, áne usı san onıń valentligi esaplanadı, basqasha aytqanda, valentlik – molekuladaǵı atomlardı bir–biri menen baylanıstırıwshı elektron juplar sanına teń, bunda elektron juplardıń qay tárizde kelibp shıqqanlıǵı áhmiyetke iye emes.
Element valentliginiń san mánisi usı element D.I.Mendeleevtiń ximiyalıq elementler dáwirlik sistemasında qaysı orinda turǵanlıǵına baylanıslı. Kópshilik jaǵdaylarda elementtiń valentligi sol element dáwirlik sistemada jaylasqan topar nomerine teń boladı.
Oksidlanıw–qálpine keliw reakciyaları. Hámmege belgili, derlik barlıq texnologiyalıq (terini qayta islew, nan hám konditer ónimlerin islep shıǵarıw, olardı qadaǵalaw) procesleri oksidlanıw–qálpine keliw reakciyaları tiykarında ámelge asırıladı. Sol sebepli oksidlanıw–qálpine keliw reakciyaların tereńirek úyreniw zárúr.
Elektronlardıń bir atomnan ekinshi atomǵa ótiwi nátiyjesinde elementlerdiń oksidlanıw dárejesi (valentligi) ózgeretuǵın reakciyalar oksidlanıw–qálpine keliw reakciyaları delinedi.
Quramında qálpine keliwshi element bolǵan zatlar oksidlawshılar, oksidlanıwshı element saqlawshı zatlar qálpine keltiriwshiler delinedi. Oksidlawshılar quramındaǵı element óz oksidlanıw dárejesin tómenletedi, qálpine keliwshilar quramındaǵı element óz oksidlanıw dárejesin asıradı. Oksidlawshılar elektronlardıń akceptorı (latınsha acceptor – qabıl qılıwshı), qálpine keltiriwshiler elektronlardıń donorı (latınsha donor – beriwshi) esaplanadı.
Ápiwayı zatlarda atomlar elektroneytral boladı. Sol sebepli olardıń oksidlanıw dárejesi shártli ráwishte nolge teń dep qabıl qılınǵan.
Neytral atomlar elektron joǵaltıwı nátiyjesinde oń zaryadlanǵan ionǵa aylanadı hám neshe elektron bergen bolsa sonsha oń oksidlanıw dárejesin kórsetedi. Atomlardıń elektron beriw procesi oksidlanıw delinedi.
Mısalı: Al – oksidlanadı.
Cu – oksidlanadı.
Atomlar elektron biriktirip alsa teris zaryadlanǵan ionǵa aylanadı. Bunda atom neshe elektron qabıl qılǵan bolsa onıń oksidlanıw dárejesi sonsha teris boladı. Atomnıń elektron biriktirip alıw procesi qálpine keliw delinedi. Mısalı:
Cl₂  2e^–  2Cl^– (Cl – qálpine keledi)
S  2e^–  S^–2 (S – qálpine keledi)
Ózinen elektron bergen atom qálpine keltiriwshi, ózine elektron biriktirip alǵan atom bolsa oksidlawshı esaplanadı.
Tek neytral atomlar emes, bálkim ionlar da elektron biriktiriwi yaki beriwi múmkin.
Fe^3  e^–  Fe^2 (qálpine keliw)
S^–2 – 2e^–  S⁰ (oksidlanıw)
Qálpine keltiriwshi elektron bergenligi sebepli, onıń oksidlanıw dárejesi algebralıq mánisi artadı. Oksidlawshı elektron biriktirip alıw sebepli onıń oksidlanıw dárejesi algebralıq mánisi kemeyedi. Mısalı:
Pb⁰  2AgNO₃  Pb(NO₃)₂  2Ag⁰
Pb⁰ – 2e^–  Pb^2 (qálpine keltiriwshi, ózi oksidlanadı)
2Ag^–  2e^–  2Ag⁰ (oksidlawshı, ózi qálpine keledi)
Demek, oksidlanıw – qálpine keliw reakciyası jalǵız pocess. Oksidlanıw waqtında qálpine keliw júz beredi, kerisinshe qálpine keliw waqtında oksidlanıw procesi de baradı.