Tema. O`zbekstan Respublikasi xaliq bilimlendiriw dizimi ha`m onin` turleri O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw Wa degen sorawlarga pedagogika pa`ni juwap beriwi lazim edi

xmlns:w="urn:schemas-microsoft-com:office:word"
xmlns="http://www.w3.org/TR/REC-html40">
Tema. O`zbekstan Respublikasi xaliq bilimlendiriw dizimi ha`m onin` turleri
O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw Wa degen sorawlarga pedagogika pa`ni juwap beriwi lazim edi.
Teoriyaliq pedagogika pikir derekleri filosofiya iliminen qidiriw kerek. Filosofiya a`yyemgi zamannan beri o`mirdi qabil etiw, insannin` jasawdan maqseti, onin` ja`miyettegi roli ha`m orni haqqindag`i sorawlarg`a juwap izlewshi pa`n sipatinda belgili edi.

Kul iyelewshilik da`wirinde Sokrat, Ploton, Aristotel`, Demokrit filosofiyaliq sistemalardi jaratdi, olardin` sistemalarinda ta`rbiyag`a za`rur orin ajratilg`an, oni qa`liplestiriw haqqinda mira`a`tler alg`a surilgen edi.

Pedagogikaliq pikir tariyxina ulli chex pedagogi Yan Amos Kamenskiy, frantsuz ag`artiwshisi Jan-Jak-Russo, shveytsariyaliq pedagog Iogann Genrix Pestalotstsi ha`m basqalar o`z ulesin qosqan.

Rossiyanin` alding`i danishpanlari pedagogika teoriyasin rawajlandiriwg`a belgili ta`sir ko`rsetti. V.G.Belinskiy, A.I,Gertsen, N.G.Chernishevskiy, N.A.Dobrolyubovlar xaliq ag`artiwshiliq islerin o`zgertiwge qaratilg`an proektlerin alg`a surdi. Miynetkeshlerdin` balalarina ta`lim aliwda ten` huqiqlar beriwlerin talap qildi. Olardin` ideyalarin a`meldarlar qolap quwatlamadi ha`m bul mira`tlar a`melge aspay qaldi, biraq bul aldin`g`i pikirlerdi a`melge asiriw waziypalari ja`miyetti o`zgertiriw ushin gures za`rurligi menen baylanisa baslandi.

Ataqli rus xirurgi ha`m ja`miyet arbabi N.I.Pirogov rus mektebi ha`m pedagogikani rawajlandiriw ushin ko`p isler qildi. Ol ta`rbiyag`a uliwma jantasiwda tupkilikli o`zgerisler qirgiziwdi jaqladi, bala shaxsina hurmet penen qarawdi usinis qildi.

Pedagogikaliq pikirdi rawajlandiriwda ulli rus pedagogi K.D.Ushinskiy ulken rol` oynadi. Onin` teoriyaliq qaraslari G`Insan ta`rbiya predmeti sipatindaG` degen shig`armasinda bayan qilip berilgen. Bul qaraslar pedagog jaratqan bir qatar oqiw kitaplarinda metodikaoiq ta`repten sa`wlelengen. Bular arasinda G`Ana tiliG`, G`Balalar dun`yasiG` kitaplari ha`mmege jaqsi belgili bolip, balalardin` bir neshe a`wladi usi kitaplardan ta`lim alg`an.

Ulli pedagog balalarda watansuwiwshilik, ana tilge muhabbat sezimlerin ta`rbiyalawg`a, a`dep-ikramliq paziyletlerin qa`liplestiriwge, miynetke hurmet ruhinda ta`rbiyalawg`a za`rur a`hmiyet berdi. Ol G`ermek pedagogikaG`sina qarsi shiqti ha`m oqiwdi ko`p kush-jiger ha`m ulken erk talap qilatug`in miynet dep esapladi. Sonday aq ol didaktika sistemasin islep shiqti, sabaq tuzilisin uyrendi. Ta`lim beriwdin` bir qatar metodikaliq usillari ha`m qag`iydalarin alg`a surdi, sonin` menen birge oqiwg`a uyretiwdin` awazli analitik-sintetik metodin islep shiqti. Ol baslawish ta`lim mazmuni ha`m metodikasin qa`liplestiriw ha`mde oqitiwshi kadrlar tayarlaw ushin ko`p isledi.

Ataqli rus jaziwshisi L.N.Tolstoy pedagogik-teoriya ha`mde a`meliy ta`lim-ta`rbiya beriw, oni sho`lkemlestiriw ma`seleleri menen ko`p shug`illandi. Ol diyxanlardin` balalari ushin mektepler ashti. G`Jan`a a`lippeG` ha`m G`arifmetikaG` sabaqlarin jazdi. Jaziwshi balalardin` do`retiwshilik qa`biletlerin rawajlandiriwga, olar shaxsin hurmet qiliwg`a shaqirdi.

XX a`sir a`weli ko`pshilik xaliqti sawatli qiliw ha`m jan`alanip atirg`an zamannin` muna`sib perzentlerin ta`rbiyalaw ma`selelerin kun ta`rtibine qoydi.

Rossiyada jasawshi onlagan milletlerdin` o`mirinde ha`m ulken o`zgerisler juz bere basladi. Solardan, Turkistanda qisqa muddetli o`zbek ag`artiwshilarinin` butin bir a`wladi jetisip shiqti. Iskerligi o`tken a`sirdin` son`g`i jillarinda baslanip, 20 jillarg`a kelib bul a`wlad halqimizdin` uliwma ag`artiwshilig`inda emes, ja`miyetlik-siyasiy ta`rbiyasinda ha`m, ruwhiy jetilisiwinde ha`m ulli xizmet ko`rsetti. Mahmudxwja Behbudiy, Ishoqhon Ibrat, Siddiqiy-Ajziy, Sidrasul Aziziy, Muhammadsharif Swfizoda, Abdulqodir Shakuriy, Abdulla Avloniy, Sadriddin Ayniy, Munavvarqori Abdurashidov, Hamza Hakimzoda Nieziy siyaqli. Olar ta`repinen ko`p sabaqliq ha`m dasturler islep shig`ildi.

Mahmudxwja Behbudiy mektepler ushin juda ko`p sabaqliq ha`m kollanbalar G`Qisqasha uliwma geografiyaG`, G`islamnin` qisqasha tariyxiG`, G`Amalieti islomG`, G`Rossiyanin` qisqashi geografiyasiG`, G`Kitobatul aftolG` jaratdi. Sol da`wirde jan`a mektepler ushin duzilgen a`lippeler ishinde Saidrasul Aziziy ta`repinen tuzilgen G`Ustozi avvalG` sabaqlig`i birinshi orinda turadi. Sabaqliqta sabaq o`tiw metodikasi, a`lippeni uyreniw ha`m ha`riplerdi uyreniwge say temalar jazilg`an.

Abdulla Avloniy mektep isin jaqsilawda ulken pidayiliq ko`rsetti. Onin` G`Birinshi mug`allimG`, G`Ekinshi mug`allimG`, G`Mektep geografiyasiG` G`esap ma`seleleriG`, G`Turkiy guliston exud axloqG` siyaqli shig`armalari basilip shiqti.

Ta`lim-ta`rbiya islerinde halqimizdin` en` aldin`g`i, o`mirde o`zin aqlag`in ideyalari bala ta`rbiyasinda, insandi kamal taptiriwda ken` qollaw teoriyaliq ha`m a`meliy ta`repten jan`asha a`hmiyet iye.

2. Pedagogika o`z rawajlaniw protsessinde o`tmishteni barliq aldin`g`i pedagogikaliq ideyalardi sin`dirip aldi, watan ha`m shet el pedagogikasi ta`jiriybesindegi ha`mme jan`a ta`replerden paydalandi.

Pedagogika- insang`a ha`r ta`repleme ta`rbiya beriw nizimliliqlari, ha`r bir shaxsti ha`mme jas basqishlarinda rawajlandiriw nizamliliqlari haqqindag`i pa`n. Sonday qilip, pedagogika tek g`ana jas a`wladti ta`rbiyalaw nizamliliqlarin uyrenip qalmay, sonin` menen birge ja`miyet ag`zalarin ta`rbiyalaw nizamliliqlarin ha`m uyrenedi.

Pedagogika insandi ha`r ta`repleme ta`rbiyalaw haqqindag`i pa`n. Pedagogika ta`rbiya tarawinda ja`miyet talabin a`melge asiradi. Pedagogika ta`rbiya ha`m ta`limdi sho`lkemlestiriw formalari, metod, kural, mazmuni, oqitiwshi-ta`rbiyashinin` shaxsina qoyilatug`in talap, sonday-aq ta`lim-ta`rbiya mekemeleri sistemasin islep shig`iwda ja`miyettin` insan shaxsina qoyatug`in talabin, ha`r qiyli jas basqishlarda shaxstin` rawajlaniw nizamliliqlarin esapqa aladi. Ol aldin`g`i pedagogikaliq ta`jiriybeni uyrenip, insanlardi ta`rbiyalaw boyinsha jaqsi nitiyje beretug`in ilimiy tiykarlang`an usinislardi islep shig`ip, a`meliyatqa engizedi. Sonin` menen birge ja`ma`a`tte unamli katnaslardi ta`rbiyalawg`a, insanlarg`a basshiliq qiliwda, olardi jaqsiraq tusinip aliwg`a, olar menen birge islew usillarin qa`liplestiriwge ja`rdem beredi. Sonday qilip, pedagogika pa`ni ha`r ta`repleme rawajlang`an barkamal insandi ta`rbiyalaw teoriyasin islep shig`ip qalmay, oni a`melge asiriw jollari ha`m islep shig`iladi.

Mektepke shekemgi ta`rbiya pedagogikasi bolsa tuwilg`aninan jeti jasqa shekemgi balalarg`a ha`r ta`repleme ta`rbiya beriw nizamliliqlarin uyrenedi ha`m baqsha sharayatinda ta`lim-ta`rbiya isin sho`lkemlestiriwdin` mazmuni, metodi ha`m formalarin islep shig`adi. Ol mektepke shekemgi ta`rbiya jasindag`i balalar mekemeleri, shan`araq ha`m mektep isindegi izchillikti ta`miyinleydi ha`mde balalardi mektep ta`limine tayarlaydi.

Bala o`mirindegi bo`beklik jas en` za`rur da`wir bolip, usi da`wirde balanin` fizikaliq, a`dep-ikramliq, aqliy, miynet, estetikaliq rawajlaniwg`a tiykar salinadi.

Mektepke shekemgi ta`rbiya pedagogikasi bo`beklik jas ha`m mektepke shekemgi jastag`i balalardin` o`zine say o`zgesheliklerin itibarg`a alg`an halda uliwma pedagogika printsiplerine tiykarlanip is ko`redi.

Bul pedagogika o`zinin` insangershiligi, balanin` kush ha`m imkaniyatlarina, onin` ha`r ta`repleme rawajlaniwina, keleshegi parlaq boliwi menen ajralip turadi.

Mektepke shekemgi ta`rbiya pedagogikasi mektepke shekemgshi ta`rbiya jasindag`i balalardin` jas ha`m o`zine say o`zgesheliklerin itibarg`a alg`an halda olardin` ha`r ta`repleme rawajlaniwin ta`miyinlewge qaratilg`an shart-sharayatlardi islep shig`adi.

Mektepke shekemgi ta`rbiya pedagogikasi pedagogika pa`ninin` uliwma sistemasinda onin` ajralmas bo`limi bolip qa`liplesti. Mektepke shekemgi ta`rbiya pedagogikasinin` teoriyasi ha`m a`meliyati mektepke shekemgi ta`rbiya jasindag`i balalarg`a ha`r ta`repleme ta`rbiya beriwdin` maqseti, balanin` jas imkaniyatlari ha`m oni erte jastan baslap ta`rbiyalawdin` roli, mektepke shekemgi ta`rbiyani o`mir menen baylanisli alip bariwdin` za`rurligi, bala shaxsinin` qa`liplesiwinde ja`miyetlik ortaliqtin` sheshiwshi a`hmiyetine tiykarlanadi.

Mektepke shekemgi ta`rbiya pedagogikasi ja`miyetimizde balani ta`rbiyalaw nizamliliqlari haqqindag`i pa`n bolip, erte jasli ha`m baqsha jasindag`i balalardin` fizikaliq, aqliy ta`rbiyasi ha`m olarg`a ta`lim beriw ma`selelerin islep shig`adi.

Mektepke shekemgi ta`rbiya pedagogikasi ja`miyetlik ta`rbiya ta`jiriybesin teren`irek uyrenedi. Bul bolsa mektepke shekemgi ta`rbiya mekemeleri islerin ha`r waqitta qa`liplestirip bariwg`a ja`rdem beredi. Pedagogika pa`ni ta`rbiyani pedagogikaliq qubilis sipatinda uyrenedi ha`m bir qatar tusiniklerdi o`z ishine aladi. Pedagogikada ta`rbiya, ta`lim, mag`liwmat tiykarg`i tusinikler esaplanadi.

Ta`rbiya pedagogikaliq qubilis bolip, jas a`wladqa ilimiy bilimler sistemasi, uqipliliq ha`m ko`nlikpelerdi arnawla metod ha`m kurallar arqali rejeli turde sin`dirip bariw ha`m bunin` na`tiyjesinde ha`r ta`repleme qa`liplesken insandi ta`rbiyalaw maqset qilip qoyadi.

Mag`liwmat- tiykarg`i pedagogikaliq tusinik bolip, ol ja`miyetlik o`mir waqiyalarin ob`ektiv sa`wlelendiredi. Bul protsess insan ta`repinen ta`biyat, ja`miyet ha`m insan oylawi haqqindag`i uliwmalastirilg`an ja`miyetlik za`rur bilim, uqipliliq, ko`nlikpeler sistemasinin` iyelep aliniwi na`tiyjesi. Mag`liwmat insandi biliwge bolg`an talabin ta`miyinlep, ondag`i qa`biletlerdi belgili da`rejede ko`teredi ha`m a`meliy iskerlikke tayarlaydi.

Maa`liwmat ta`limnin` na`tiyjesi bolip, ol insan ta`repinen bilim, uqipliliq, ko`nlikpelerdi o`z betinshe iyelew, o`z bilim da`rejesin qa`liplestiriw.

Ta`lim- ja`miyetlik za`rur bilimler, belgili ko`nlikpe ha`m uqipliliqlardi oqiwshilarg`a sin`diriw, olardin` sanasina ha`m minez -qulqina ta`sir etiw, dun`ya qarasin ha`m biliw iskerligin rawajlandiriw. Ol insandi miynetke, o`mirge tayarlawdin` tiykarg`i kurali esaplanadi.

Ta`lim beriw protsessinde ta`rbiya ha`m mag`liwmattin` maqseti a`melge asiriladi. Ta`lim eki ta`repleme protsess-oqitiw ha`m oqiwdi o`z ishine aladi.

Oqitiw - pedagogikaliq iskerlik bolip, ol bilim, uqipliliq, ko`nlikpelerdi balalarga sin`diriw, olardin` biliw ha`m a`meliy xizmetine basshiliq qiliw.

Bala shaxsti rawajlandiriw shaxsti insaniyat ta`repinen toplang`an ha`mme bayliqlarin ha`zirgi zamandag`i pa`n-texnika rawajlaniwi ha`m ma`deniyat da`rejesinde iyelep aliwi, ha`r ta`repleme rawajlang`an barkamal shaxstitin` insaniy sipatlarin ta`rbiyalawdi na`zerde tutadi. Ta`rbiya pedagogtin` iskerligi protsessinde ha`m balalardin` bir-birlerine ta`sir etiwlerinde a`melge asadi. Ja`miyette ha`r bir insan o`zinin` erkin rawajlaniwi ushin ha`mme imkaniyatlardan paydalanip o`z-o`zin rawajlandirip bariwi za`rur.

O`z-o`zin ta`rbiyalaw- bul shaxmtin` o`zin, shaxs sipatlarin qa`liplestiriw, zaman talabina juwap beretug`in da`rejege sanali turde umtiliw. O`z-o`zin ta`rbiyalaw jaqsi ta`rbiya na`tiyjesinde juzege kelib, shaxstin` o`z-o`zin kamalga jetkiziwge alip keledi.

Pedagogikada G`duzetiwG` degen tusinik ha`m bar. Bul bazi bir unamsiz sipatlardan azat boliw. Ol a`dette o`z-o`zin ta`rbiyalaw protsessine kiredi. Qayta ta`rbiyalaw-insandag`i unamsiz sipatlardi joq etip, ta`rbiya na`tiyjesinde unamli sipatlardi qa`liplestiriw.

3. Mektepke shekemgi ta`rbiya pedagogikasi ken` ilimiy sistemanin` bir bo`limi sipatinda ja`miyet ha`m insandi uyreniwshi pa`nler menen baylanisli. Pedagogika ja`miyetlik kublis sipatinda ta`rbiyani uyrener eken, filosofiya menen baylanisli, sebebi filosofiya ta`rbiyanin` maqset ha`m waziypalarin uyreniw metodologiyasin belgileydi. Ja`miyet haqqindag`i materialistlik filosofiya ta`rbiya ma`selesine ilimiy tiykarlang`an halda jantasiw imkanniyatin beredi. Tariyxiy materializm pedagogikaga ta`rbiyanin` klassliq negizin aship beriw, onin` payda boliwi ha`m rawajlaniwi ja`miyetlik kublis ekenligi, ja`miyet turmisinda ha`m insanshaxsinin` rawajlaniwinda ta`rbiyanin` rolin bahalawg`a ja`rdem beredi. Didaktikaliq ma`selelerdi islep shig`iwda pedagogika biliw teoriyasina suyenedi, a`dep-ikramliq teoriya ma`selelerin uyreniwde pedagogika etikanin` a`dep-ikram haqqindag`i ta`liymatina, estetik ta`rbiya maqsetin, jollarin, metodlarin belgilewde etika pa`ninen tiykarlanadi. Etika a`dep-ikramdi teoriyaliq ta`repten tiykarlap, jas a`wladti, onin` a`dep-ikramliq ta`rbiyasi problemalarin, insan shaxsinin` qa`liplesiwinde a`dep-ikramliq ideyalar rolin tusiniwdi teren`lestiredi.

Estetika insannin` waqiyag`a, san`atqa estetikaliq katnaslari rawajlaniwinin` uliwma nizimliliqlarin uyrenedi,estetik ta`rbiyanin` ilimiy tiykari bolip xizmet qiladi.

Pedagogika basqa pa`nlerden biologiya, psixologiya, jas psixologiyasi menen ha`r qiyli katnaslar ornatadi.

Pedagogika insandi biologiyaliq evolyutsiya predmeti sipatinda uyreniwshi fiziologiya menen tig`iz baylanisli.

Fiziologiya pedagogikanin` ta`biiy-ilimiy bazasi bolip, ol birinshi na`wbette insan joqari nerv iskerliginin` rawajlaniwi, nerv sistemasinin` tipologiyaliq o`zgeshelikleri, sezgi organlari, tayansh ha`reket apparati, jurek-tamir ha`m dem aliw sistemalari, ishkisekretsiya bezleri h.t.b. rawajlaniwi haqqinda mag`liwmatlarg`a tayanadi. Pedagogika usi mag`liwmatlar negizinde ta`lim-ta`rbiya protsessinin` na`tiyjeliligin asiriw ma`selelerin jetiskenlik penen sheshe aladi, psixikaliq waqiyalar ha`m protsesslerdin` ayirim nizamliliqlarin teren`irek uyreniw imkaniyatina iye boladi. Ha`zirgi zaman fiziologiyasi en` za`rur pedagogikaliq problemmalardi duris sheshiwde balanin` rawajlaniwina, onin` qa`biletlerinin` qa`liplesiwine ortaliq, na`sillik ha`m ta`rbiyanin` ta`siri ha`m usi siyaqlilardi belgilewde pedagogikaga ja`rdem beredi.

Osip baratirg`an organizm duzilisinin` ha`m ha`reket qiliw nizamliliqlarinin` tiykarg`i printsiplerin aship beriwshi jas fiziologiya ta`lim ha`m ta`rbiya beriw ma`selelerin islep shig`iw ushin ayniqsa ulken a`hmiyetke iye. Bul o`zgesheliklerdi bilmey turip, ta`rbiyalaniwshilardin` jasina say ta`rbiya kurallarin ha`m metodlarin, ol yamasa bul shinig`iwlardi yamasi ta`rbiyaliq ta`dbirlerdi o`tkiziwdin` sho`lkemlestiriwshilik formalarin duris belgilep bolmaydi. Fiziologiyanin` joqari nerv iskerligi, nerv sistemasinin` tipologik o`zgeshelikleri haqqindag`i juwmaqlarg`a pedagogikaga oqiw-ta`rbiya protsessi metodikasin islep shig`iwda, balalar iskerligi ushin jaqsirak shart-sharayat jaratiwg`a ja`rdem beredi.

Uliwma psixologiyani insannin` rawajlaniwi, ta`rbiyalaniwi ha`m do`gerek-a`tirap penen o`z-ara qatnaslari protsessinde qa`liplesetug`in sezimlerdi uyrenedi. Ol pedagogikani o`sip baratirg`an insan shazsin turli sezim ha`m o`zgeshelikleri qa`liplesiwinin` ishki protsessleri qanday keshiwi sha`rt-sharayatlari ha`m mexanizmlerin uyreniw menen kurallantiradi. Pedagogika olardan paydalanip, ta`rbiyanin` mazmuni ha`m metodlarin islep shig`adi.

Jas psixologiya pedagogikaga turli jastag`i balalardin` biliw imkaniyatlari,ol yamasa bul ta`rbiyaliq ta`sirdi olar qanday qabil qiliwin aiqlawda ja`rdem beredi.

Pedagogika fizikaliq rawajlaniw ma`selesin, bala organizminin` is qa`biletlerin asiriw, onin` iskerligin normallastiriw ma`selelerin uyreniwde uliwma ha`m sotsial gigiena, miynet gigienasi, mektep gigienasi, pediatriya ha`m basqa pa`nlerdin` erisken jetiskenlikleri juwmaqlarinan paydalanadi.

Mektepke shekemgi ta`rbiya pedagogikasi uliwma pedagogika menen ha`m baylanisli, sebebi uliwma pedagogika ta`rbiyanin` uliwma nizamliliqlari, ja`miyette jas a`wladti ha`r ta`repleme ta`rbiyalaw ha`mde ta`limnin` negizi ha`m nizamliliqlarin uyrenetug`in pa`n.

Mektepke shekemgi ta`rbiya pedagogikasi ayirim jeke metodika (ana tili, ta`biyattaniw metodikasi, fizikaliq ta`rbiya metodikasi, suwretlew metodikasi h t.b.) pa`nleri menen ha`m baylanisli, sebebi ta`rbiyanin` tiykarg`i maqset ha`m waziypalari balalarg`a ta`lim beriw protsessinde a`melge asiriladi.

Sonday qilip, basqa pa`nlerdin` juwmaqlari pedagogikaliq teoriya ha`m usinislardi islep shig`iw ushin za`rur.

4. Ilimiy izertlew isi ta`lim-ta`rbiya isinin` na`tiyjeligin asiriw menen baylanisli ha`lda juzege kelgen waziypalardi, haliq bilimlendiriwinin` ha`mme buwinlarindag`i oqiw-ta`rbiya islerin keleshekte ja`nede jaqsilaw jollarin tabiw ushin a`melge asiriladi.

Ilimiy izertlew jumislarinda alimlar, pedagogika ha`m psixologiya pa`ninin` wa`killeri, mektep oqitiwshilari, balalar baqshalarinin` ta`rbiyashilari ha`m sonday aq ta`rbiya beriwdin` a`meliyati menen baylanisli bolg`an insanlar qatnasadi. Pedagogikaliq waqiyalardi nizamliliqlarin aship beriw ha`r qiyli jollar menen a`melge a`melge asiriliwi mumkin.

Izertlewdin` empirik da`rejesinde ha`r qiyli faktik materiallar jiynaladi, olar toliq jazip bariladi, waqiyalar ortasindag`i toliq ob`ektiv baylanislar aniqlanadi, izertlenip atrig`an waqiya ha`r ta`repleme uyreniledi. Ilimiy izertlew isinin` empirik da`rejede alip bariliwi toliq ma`nistegi ilimiy izleniw bolip, ol pedagogikanin` tiykarg`i mazmunin sho`lkemlestiredi.

Izertlewdin` teoriyaliq da`rejesi uyrenilip atrig`an waqiyanin` negizin aniqlawda bag`darlang`an arnawli sistemalastiriw ha`m analizlew usili. Pedagogika ilimiy izleniwdin` teoriyaliq da`rejesine ko`terilgende ta`rbiya, ta`lim ha`m bilimlendiriwdin` printsipial jan`a ma`selelerin sheshiw imkaniyatina iye boladi.

Ilimiy izertlewdin` ha`r bir da`rejesi o`zine muwapiq keletug`in metod, kural, sharayatlardi talap etedi. Ha`r qanday da`rejedegi izertlewdi qollawda oni duris planlastira aliw ha`m sho`lkemlestirip biliw za`rur orin iyeleydi. Pedagogikaliq izertlew bir qansha basqishlardan sho`lkemlestiriledi.

I basqish. Izertlenetug`in ma`seleni, ondan kutken maqsetti aniqlap aliw ha`m usi tiykarda ma`selenin` tariyxi ha`m teoriyasin uyreniw. Pedagogikaliq ta`jiriybeni uyreniw arqali gipoteza - ilimiy gipoteza duziledi ha`m izertlewdin` waziypasi belgilenip alinadi.

Gipoteza - bul ilimiy boljah yuolip, ha`r bir basqishta istin` ilimiy izleniwge bag`darlanganlig`in aniqlawg`a ja`rdem beredi. Ol ilimiy izleniw protsessinde ha`m odan kutilgen juwmaqlardi aldindan ko`re biliw. ilimIy izleniwden aling`an na`tiyjeler ko`zlengen maqsetlerge, juwmaqlarg`a sa`ykesligi ilimiy da`rejenin` jaqsilig`idan derek beredi.

II basqish. Ilimiy

Metod- ta`rtipke keltirilgen iskerlikke, maqsetke erisiw usili. Ilimiy izertlew metodin ta`lim metodinan parq qila biliw kerek.

Ilimiy izertlew jumisin alip bariwda qollanilatug`in, pedagogika pa`ninin` rawajlaniwin ta`miyinleytug`in ilimiy izertlew metodlarina to`mendegiler kiredi.

Ha`r qandaa` pedagogikaliq problemani izertlew a`debiyatlardi uyreniwden baslanadi. A`debiyatlardi uyreniwde uliwma ilimiy metodlardan ekskursiya, shinig`iw, maqsetli seyiller arqali balalardi ulkenler miynetine jaqinlastiriw. Bunda baqlaw, kino ha`m diafil`m, diapozitiv, teleesittiriw, a`debiy a`debiyat, ko`rgen ha`m esitgeni haqqinda gurrin`, ta`rbiyashi ha`m balalardin` gurrin`leri, ta`rbiyashinin` gurrin`i ha`m tusindiriwi, didaktikaliq oyinlar siyaqli ha`r qiyli metodlardan paydalaniladi.

Ekinshi jol - shinig`iw ha`m shinig`iwdan tisqari waqitlarda ulkenler miynetin balalarga jaqinlastiriw. Gigienaliq ha`m pedagogikaliq ta`repten mumkin bolg`an islerdi (imaratti tazalaw, idis juwiw, juwilg`an kirlerdi utiklew, bayram kiyimlerin tigiw, balalar menen oyin, shinig`iw ushin kerekli materiallardi tayarlaw ha`m basqalar) balalar alding`a orinlaw. Baqlaw, ko`resetip tusindiriw, gurrin`, tarbiyashinin` so`ylep beriwi ha`m usig`an uxsas materiallardan paydalaniladi. Baqlawdan keyin balalar menen usig`an uxsas miynet turlerin sho`lkemlestiriw maqsetqe muwapiq bolar edi, kitapxanag`a barip kelgennen keyin jirtilg`an kitaplardi jamaw, modalar atel`esine barip kelgennen keyin kuwirshaqqa kiyim tigiw h.t.b.

Ushinshi jol - balalardin` ulkenler menen birgeliktegi miynetleri. Balalardin` ulkenler menen birgeliktegi miynetleri ha`r qiyli boliwi mumkin (xana o`simliklerin juwiw, imarattin ishin tazalaw h.t.b.).

Balalardin` ulkenler menen birgeliktegi miynetlerin sho`lkemlestiriw formalari ha`m is mazmunina qarap ha`r qiyli boladi.

1. Tiykarg`i isti ulkenler orinlaydi, balalar qollarinan kelgenshe ja`rdem beredi.

2. Ta`rbiyashi isti baslap beredi, qalgannin balalar o`zleri o`z betinshe dawam ettiredi.

3. Ulkenler baslap beredi, balalar dawam ettiredi, keyin bolsa balalar ha`m ulkenler birgelikte orinlaydi.

Balalar ulkenler menen bigelikte miynet etiwleri arqali minyet uqipliliqlari ha`m ko`nlikpelerin tez ha`m an`sat iyelep aladi, olardin` ulkenler miyneti haqqindag`i bilimleri bayiydi, bunday miynet balalarg`a quwanish bag`ishlaydi.

Balalardi ulkenler miyneti menen tanistiriwda ha`mme metod ha`m kurallardan ken` turde paydalaniladi.

Orta topar balalari menen asxanaga ekskursiya sho`lkemlestirib, ulkenler miyneti menen tanistiriladi (ulgili konspekt).


Tema. Aspazdin` miyneti.
Maqset. Balalardi aspazdin` miyneti menen tanistiriw, balalarg`a onin` miyneti mazmuni, na`tiyjesi, a`hmiyeti haqqinda bilim beriw, miynet protsessi, aspazdin` miynetin jen`illestiriwshi uskeneler menen tanistiriw.

Ekskursiyanin` barisi. Azang`a shaydan keyin ta`rbiyashi balalardi o`z a`tirapina toplap to`mendegi sorawlar boyinsha gurrin`lesedi.

1. Bugin bizler azanda ne jediq

2. Awqat mazali pisirilgenba

3. Bizlerge azang`a awqatta kim tayarlap berdi.

Balalardin` juwaplarinan keyin ta`rbiyashi balalarg`a so`ylep beredi. Azang`i awqat, tuski awqat, keshki awqatti baqshada aspaz tayarlaydi. Aspaz ha`mme awqatlar mazali, shirayli, o`z waqtinda tayar boliwi ushin ha`reket qiladi. Aspaz asxanada isleydi. Bizlerdin` baqshamiz asxanasinda eki aspaz isleydi Gulchehra Bahadirovna ha`m Sanobar Karimovna. Biz sizler menen asxanaga barip, aspazlarimiz qanday islep atirg`anin ko`remiz. Olardin` islerine kesent bermeslik ushin o`zlerin`izdi a`depli tutin` ha`m a`sten so`ylesin`. Asxanag`a barg`animizda aspazlarg`a G`Assalamu aleykumG` deysizler.

Balalar asxanag`a barip aspazlarg`a salam beredi. Aspazlar ha`m balalardin` salamina alik alip, ishkerige - asxanag`a mira`a`t etedi.

Ta`rbiyashi Gulchehra Bahadirovna, Sanobar Karimovna, sizler balalarimizg`a juda` mazali awqatlar pisiria beresizler, bunin` ushin sizlerge ulken rahmet. Olar sizler tayarlag`an awqatlardi ishteyi menen jep salamat ha`m bekkem bolip o`spekte. Olar sizlerdin` awqatlardi qanday tayarlaytug`inig`izdi ko`rmekshi.

Aspaz Gulchehra Bahadirovna balalarg`a asxanani, ol jerdegi ulken plitani, stollar, idislardi ko`rsetedi ha`m atin aytadi. Keyin bunday deydi, G`Plitanin` ustinde turgan ulken kastryulkalarda sizlerge suyiq awqatlarda tayarlaymiz. Bugun tuski awqatg`a mashaba pisiremizG`. Og`an ketetug`in zatlardi balalarg`a ko`rsetip, atin aytadi. Zatlardin` qaysisin qanday isletiwdi ko`rsetedi ha`m so`ylep beredi, kartoshkani tazalap, juwiladi, oni mine bunday formada kesiledi, piyazdin` sirtin tazalap , juwiladi ha`m mine bunday tuwraladi h.t.b. Keyin kartoshka tazalaytug`in mashinani isletip ko`rsetedi, balalar elektr go`sh maydalag`ishti ko`redi, keyin balalar aspazlardin` awqat tayarlawin ko`redi.

Juwmaqlawshi gurrin`. Ta`rbiyashi, aspazimiz ha`r bir awqat ushin kerekli zatlardi tan`lap aladi ha`m olarg`a islew beredi, tazalaydi, pishaq penen kesedi, qamir iyleydi, quwiradi, pisiredi. Aspaz ushin qanday aspablar kerek. (Balalardin` juwaplari).

Ta`rbiyashi. Demek, aspazg`a plia, stollar, idislar ha`m ha`rqiyli asbaplar kerek (ha`mmesinin` atin ta`kararlaydi). Aspazg`a qanday mashinalar ja`rdem beredi (Balalardin` juwaplari).

Ta`rbiyashi. Kartoshkani tazalaw juda` qiyin ha`m og`an ko`p waqit ketedi. Go`shti maydalaw ha`m qiyin, qamir iylew ha`m kush ha`m waqitti talap qiladi. Bul islerdi an`sat ha`m tez orinlawda aspazlarg`a mashinalar ja`rdem beredi (atin aytip shig`adi). Aspazlarimiz qanday isleydi. (Balalardin` juwaplari).

Ta`rbiyashi. Aspazlarimiz o`z-ara birgelikte bizlerge awqatlardi tez ha`m mazali etip tayarlap beredi. Asxanani ko`rin` ha`mme jaq taza, ha`mme idislar, kiyimleri ha`m taza.

Aqirinda aspazlar balalarg`a oyinshiq idislar sawg`a qiladi ha`m mine endi sizler awqatlardi qanday tayarlawdi bilip aldin`iz, quwirshaqlarin`izg`a mazali awqatlar tayarlap berersizler, dep aytadi.

Ta`rbiyashi ha`m balalar aspazlarg`a ha`mme xizmetleri, sawg`alari ushin minnetdarshiliq bildiredi ha`m xoshlasip shig`ip ketedi.

Sonday etip, ulkenler miyneti menen tanistiriw balalar miynet ha`m a`dep-ikramliliq ta`rbiyasinin` bo`legi esaplanadi.