Tema: Túrli aj tuwri háreket etiw qaǵiydalari

5. Gidrologiyalıq qáwipli hádiyseler: suw biyikliginıń joqarıligi; suw biyikliginıń tòmentligi; suw háwizi hám daryada muz qatlaminıń payda bolıwı.
6. Tábiyǵıy òrtler: toǵay òrtleri; ǵálle òrtleri; torf òrtleri; janıwshı qazilmalardıń jer asti òrti.
7. Kosmslıq hám Quyash-kosmoslıq qáwipli hádiyseler: meteoritler túsiwi; jerdi úlken kosmoslıq sistemalar (astertiyisli, kometa hám basqalar) menen toknasiwi; quyash aktivliginıń òzgeriwi.
Qáwipli geologiyalıq ayırıqsha jaǵdaylar. Ministrler keńesinıń 455 qararına muwapıq tòmendegilerden ibarat: jer silkiniwi, jıljiw, tawdiń opiriliwi, jer betinıń shògiwi. Jer júzinde júz beretuǵınqáwipli geologic hádiyselertiykarinan jerdiń ishki hám sırtqı faktorları tásirinde boladı. Bunnan tısqarı geologic ortalıqqa insannıń xojalıq qurılıs hámde áskeriy jaǵdaylarda alıp barilatuǵın háreketleri de tásir etedi. Nátijede kòlemi úlken yzki adam bolǵan hár túrli apatlar júzege keledi.
Jer silkiniwler– eń qáwipli hám qiyratıwshi ayırıqsha jaǵday bolıp esaplanadı. Jer qiymildaǵanda átirapti orap turǵan keńislikte seysmikalıq soqqi baqlanadı, vulkanlar atılıwı, cunamilar payda bolıwı, taw qatlamlarıniń jıljiwi, qar hám muzlıqlardıń kòshiwi hám basqa hádiyseler payda bolıwı múmkin. Jer júzindegi jer qiymildawlar kúshli ball arqalı ipadalanadı, onıń ob`ektge tásirin bolsa jer qiymildawiniń intensivligi sıpatında qabıl etilgen. Jer qiymildaw kúshi 1 den 4 ballǵa shekem bolǵanda imaratlar hám jaylarǵa zıyan etpeydi, jer júzinde suwlar òzgerisler bolmaydi.
1 ballı jer silkiniwlerde jer tek arnawlı maslamalar arqalı aniqlanatuǵin sezilersiz silkinedi.
2 ballıq jer silkiniwlerde júdá tinish jaǵdayda turǵan adamlarǵa ǵana seziliwi múmkin.
3 ballı jer silkiniwlerde asilǵan zatlardıń júdá jeńil terbeliw arqalı diqqat penen turǵan adamlar sezedi.
4 ballı jer silkiniwlerin tınısh turǵan mashina hám asılǵan buyımlardıń jeńil silkiniwi arqalı seziw múmkin. 4 balli jer qiymildawda imarat ishinde otirǵan kòpshshilik adamlar sezedi.
Jer silkiniwleri 5 ball bolǵanda pollar hám aralıq tosıqlar shıyqıldaydı; aynalardıń ses shıǵarıwı, ashıq ayna hám esiklerdiń háreketleniwi, aqpaytuǵin suw júzindegi azlap tolqın payda bolıwı baqlanadı, átiraptaǵı buyımlardıń qıymıldawı sezilerli boladı.
6 balli jer silkiniwleri kòpshilik imaratlardı jeńil jaraqatlawı, bir qabatlı gerbishli, taslı hám paxsalı úylerde jeterlishe buzılıwlar baqlanadı. Iǵal jerlerde 1 sm keńliktegi jarıqlar payda boladı. Bòlmedegi asılǵan zatlar qozǵaladı, geyde kitap shkafindaǵı kitaplar, shkaflardagı ıdıslar qulaydı, jeńil mebeller ornınan jıljıydı, júrip atırǵan adamlardıń teń salmaqlıǵı buzıladı.
Jer silkiniwi 7 ball bolǵanda imaratlar sezilerli dárejede jaraqatlanadı, ayrım jaǵdaylarda olar buzıladı. Jollarda jarıqlar payda boladı, trubalar jalǵanǵan jerinen úziledi, taslar tosıqlar jaraqatlanadı. Qurǵaq jerde jińishke jariqlar payda boladı, jer shògiwleri hám kòshkiler payda bolıwı múmkin. Suwlardıń jańa derekleri payda bolıp eskiler joǵaladı. Bòlmedegi asılǵan buyımlar kúshli silkinedi, jeńil mebeller ornınan jıljıydi. Adamlar qosımsha tayanıshlardan paydalanbastan háreketlene almaydı. Bunda bòlmedegi hámme adamlar bòlmeden shıǵıp ketiwi kerek.
8 balli jer silkiniwlerde kòpshilik imaratlarda jeterlishe buzılıwlar payda bolıwı, ayırımları bolsa pútinley buzılıwı múmkin. Taw hám iǵal jerde kòplep jariqlar payda boladı; taw qatlamlarıniń kòshiwi baqlanadı. Suw háwizlerindegi suw ilaylanadı, qudiqlarda suw deregi hám biyikligi òzgeredi. Bòlmelerdegi mebeller ornınan qozǵaladı, geyde qulap túsedi, jeńil buyimlar ornınan sekirip turadı hám awnaydi. Adamlar qıyınshilıq penen ayaqta tik turadı. Hámme adamlar bòlmeden shiǵip ketiwi keleek.
9 balli jer silkiniwlerde temir jollardıń qiysayıwı, jollardıń ústingi qatlamina Jaraqatlanıw, tútin shıǵarıw trubaları hám bashnyalardıń buzılıwı payda boladı. Kòpshilik imaratlar qulap túsedi. Jerde keńligi 10 sm ge shekem bolǵan jariqlar payda boladı. Bòlmedegi mebeller qulaydi hám sinadı. Haywanlardıń tinishsizlanǵani baqlanadı.
10 balli jer silkiniwleri kòplep imaratlardıń qiyrawina, dambilardıń sezilerli Jaraqatlanıwına sebep boladı, jollar jariladı ketedi, tik turǵan minaralar hám basqa minaralar, estelikler, háykeller qulaydi. Jerde eni 1 m ge shekem bolǵan jariqlar payda boladı. Qıyalardı hám teńiz qirǵaqlarıniń qulawin, jańa kòllerdiń payda bolıwı hám basqa soǵan uqsas jaǵdaylar gúzetiledi. Haywanlardıń awizbirshiligi buzılıp, òz-ara agressivligi kúsheyedi.
11 balli silkiniwlerde imaratlardı ulıwma qıyrawına sebep boladı. Trubalar pútinley isten shiǵadı. Úlken aralıqtaǵı temir jol jaramsız jaǵdayǵa keledi. Jerdiń júzinde kòpsanlı jariqlar payda boladı, jerdiń bet qatlamında vertikal jıljiwlar júz beredi. Suw derekleriniń rejimlerinde kúshli òzgerisler payda boladı, suw háwizleriniń hám jer asti suwlarıniń biyikligi òzgeredi. Bòlmelerde, qurılıs qiyrawları astinda sezilerli dárejede adamlardıń òlimine hám haywanlardıń joq bolıwı júz beredi.
12 ballı jer silkiniwlerde imarat hám jaylar pútinley qıyraydı. Xalıqtıń sezilerli bòlegi kòshkilerden qırıladı. Jer qatlamında vertikal hám gorizontal jarıqlar hám jıljıwlar payda boladı. Kòller, sharsharalar payda boladı, dar`yalardıń aǵım baǵıtları òzgeredi. Tawlı rayonlarda haywanlar, òsimlikler kòshkilerden nabıt boladı.
Jer silkiniwde oqıwshılar háreketi

7- súwret. Silkiniwden keyin ne qılmaw kerek. Qorqpań, juwırmań, kewildi jámleń.