Termiz davlat universiteti metrologiya, standartlashtirish va sertifikatlashtirish asoslari
Xalqaro birliklar tizimi (SI) ning hosilaviy birliklari
Yüklə 3,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Xalqaro birliklar tizimi (SI) ning hosilaviy birliklari
SI ning hosilaviy birliklari SI ning kogerent hosilaviy birliklarini hosil qilish qoidalariga muvofiq keltirib chiqariladi. SI ning asosiy birliklaridan foydalanib keltirib chiqarilgan SI ning hosilaviy birliklarining namunalari 2- jadvalda keltirilgan. 2-jadval – Nomlari va belgilari asosiy birliklar nomlaridan va belgilaridan tashkil topgan SI ning hosilaviy birliklar namunalari. 171 Kattalik Birlik Nomi O‘lchamligi Nomi Belgisi Maydon L 2 metrning kvadrati m 2 hajm, sig‘diruvchanlik L 3 metrning kubi m 3 Tezlik LT -1 sekundiga metr m/s Tezlanish LT -2 metr taqsim sekundning kvadrati m/s 2 Zichlik L -3 M kilogramm taqsim metrning kubi kg/m 3 To‘lqin son L -1 metrning darajasi minus bir m -1 Solishtirma xajm L 3 M -1 metrning kubi taqsim kilogramm m 3 /kg Elektr tokining zichligi L -2 I amper taqsim metrning kvadrati A/m 2 Magnit maydonning kuchlanganligi L -1 I amper taqsimmetr A/m Komponentning molyar konsentratsiyasi L -3 N mol taqsimmetrning kubi mol/m 3 Ravshanlik L -2 J kandela taqsimmetrning kvadrati cd/m 2 SI ning maxsus nomiga va belgilanishiga ega bo‘lgan hosilaviy birliklari 3- jadvalda ko‘rsatilgan. SIning elektr va magnit kattaliklarining birliklarini elektromagnit maydonitenglamalariniratsionallashtirilganshakligamuvofiq hosil qilish lozim.Butenglamalargavakuumningmagnitdoimiyligiμ 0 kiradi. Unianiq qiymati 4π 10 -7 H/m yoki12,566 370 614...-10 -7 H/m (aniq). O‘lchovlar vatarozilar XVII Boshkonfernsiyasining- O‘TBK (1983 y.) qarorlariga muvofiq uzunlik birligi - metrni yangi ta’rifi bo‘yicha, tekis elektromagnit to‘lqinlarining vakuumda tarqalish tezligini qiymati s 0 - 299792458 m/s (aniq) ga teng deb qabul qilingan. Bu tenglamaga shuningdek qiymati 8,854187817 10 -12 F/m teng deb qabul qilingan vakuumning elektrik doimiyligi ε 0 kiradi. Elektr birliklari o‘lchamlarining anikligini Djozefson effekti va Xoll kvant effekti asosida oshirish maqsadida O‘lchovlar va tarozilar xalqaro komiteti (O‘TXK) tomonidan 1990 yil 1 yanvaridan boshlab Djozefson konstantasining shartli qiymati K j-90 = 4,83579 10 14 Hz/V (aniq) [O‘TXK 1 - tavsiyasi, 1988 y] va Klitsing konstantasini shartli qiymati R k-90 = 25812,807 Ω (aniq) [O‘TXK, 2- tavsiyasi, 1988 y] deb kiritildi. Izoh - O‘TXK ning 1 va 2 tavsiyalari elektr yurituvchi kuch birligi volt va elektr qarshilik birligi – Om ta’rifi Xalqaro birliklar tizimida qayta ko‘rib chiqilgan degan ma’noni bildirmaydi. 172 3-jadval – SI ning maxsus nom va belgilanishga ega bo‘lgan hosilaviy birliklari Kattalik Birlik Nomi O‘lchamligi Nomi Belgisi SI ning asosiy va hosilaviy birliklari orqali ifodalanishi Yassi burchak l Radian rad m m -1= l Fazoviy burchak l steradian sr m 2 m -2 =l Chastota T -1 gers Hz s -1 Kuch LMT -2 nyuton N m kg s -2 Bosim L -1 MT -2 paskal Pa m -1 kg s -2 Energiya, ish, is-siqlik miqdori L 2 MT -2 djoul J m 2 kg s -2 Quvvat L 2 MT -3 vatt W m 2 kg s -3 Elektr zaryadi, elektr miqdori TI kulon S s A Elektr kuchlanish, elektr potensial, elektr potensiallarayirmasi, elektr yurituvchi kuch L 2 MT -3 I -1 volt V m 2 kg s -3 -A -1 Elektr sig‘im L -2 M -1 T 4 I 2 farad F m -2 kg -1 s 4 A 2 Elektr qarshilik L 2 M -1 T 3 I 2 om Ω m 2 kg s -3 A 2 Elektr o‘tkazuvchanlik L -2 M 1 T -3 I -2 simens S m -2 kg -1 s 3 A -2 Magnit induksiyasining oqimi, magnit oqimi L 2 MT -2 I -1 veber Wb m 2 kg s -2 A -1 Magnit oqimining zichligi, magnit induksiyasi MT -2 I -1 tesla T kg s -2 A -1 Induktivlik, o‘zaro induktivlik L 2 MT -2 I -2 genri H m 2 kg s -2 A -2 Selsiy temperaturasi θ Selsiy gradusi 0 S K Yorug‘lik oqimi J lyumen lm cd sr Yoritilganlik L -2 J lyuks Ix m -2 cd sr Radioaktiv manbadagi nuklidlarningaktivligi(rad ionuklidning aktivligi) T -1 bekkerel Bq s -1 Ionlovchi nurlanishning yutilgan dozasi, kerma L 2 T -2 grey Gy m 2 s -2 Ionlovchi nurlanishning ekvivalent dozasi, ionlovchi nurlanishning effektiv dozasi L 2 T -2 zivert Sv m 2 s -2 Katalizator aktivligi NT -1 katal kat mol-s -1 Izohlar: 3 . 3-jadvalga yassi burchak birligi - radian va fazoviy burchak birligi – steradian kiritilgan. 173 4 . Xalqaro birliklar tizimini 1960 yili O‘lchovlar va tarozilar XI Bosh konferensiyasida qabul qilishda uchta birliklar sinfi kirar edi: asosiy, hosilaviy va qo‘shimcha (radian va steradian). O‘TBK radian va steradian birligini «qo‘shimcha» deb tasnifladi, uning asosiy yoki hosilaviy ekanligi tug‘risidagi masalani ochiq qoldirdi. Bu birliklarning ikkilanma tushunishni bartaraf qilish maqsadida O‘lchovlar va tarozilar xalqaro komiteti 1980 yil (1 - tavsiya) qo‘shimcha SI birliklari sinfini o‘lchamsiz hosilaviy birliklar sinfi deb tushunishni qaror qildi, O‘TBK hosilaviy SI birliklari uchun ifodalarda ularni qo‘llash yoki qo‘llanmaslikni ochiq qoldirdi. 1995 yil XX O‘TBK (8-qaror) SI dan qo‘shimcha birliklar sinfini olib tashlashga, boshqa hosilaviy SI birliklari uchun ifodalarda qo‘llanish yoki qo‘llanilmasligi mumkin bo‘lgan (zaruriyatga ko‘ra) radian va steradianni SI ning o‘lchamsiz hosilaviy birliklari deb atashga qaror qildi. Yüklə 3,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
|