Termiz davlat universiteti tojik filologiyasi va sharq tillari kafedrasi

Amaliy mashg‘ulot uchun topshiriqlar

23- mashq. Quyidagi gaplarni o‘qing va yozing.

اين مهندس در يزد است. آن زن درشيراز است. ما در يزد هستيم. شما در تهران هستيد. آنها در آبادان هستند. من در ايوان هستم. تو در ميدان هستی. آن مهندس در تهران است. شما در اين شهر هستيد. ما در ده هستيم. تو در راهرو نيستی. اين مهندس در تبريز است.

Ko’chirib yozing va yodlang.

دست شما درد نکند daste sho‘mo dard nako‘nad – Katta rahmat

واژه ها

olma	– sib	سيب		obodon	– obodon	آبادان
siz	– sho‘mo	شما		oson	– oson	آسمان
shahar	– shahr	شهر		ular	– onho	آنها
shiroz	– shiroz	شيراز		-mi (so‘r.yuk.)	– oyo	آيا
biz	– mo	ما		-dan (kel.qo‘sh)	– az	از
qalam	– medod	مداد		bugun	– emruz	امروز
ona	– modar	مادر		bu kecha	– emshab	امشب
мard, kishi	– mard	مرد		Eron	– Iron	ايران
zaharlangan	– masmum	مسموم		ga(kel.qo‘sh)	– be	به
mamnun, xursand	– mamnun	ممنون		to‘la	– po‘r	پر
oydin (tun)	– mahtob	مهتاب		yulduzli	– po‘rsetore	پرستاره
mehribon	– mehrabon	مهربان		tashna	– teshne	تشنه
muhandis	– mo‘handes	مهندس		tabriz(er,sha)	– tabriz	تبريز
maydon	– meydon	ميدان		tehron	– tehron	تهران
stol	– miz	ميز		uzun	– deroz	دراز
meva	– mive	ميوه		qo‘l	– dast	دست
yozuvchi	– nevisande	نويسنده		o‘n	– dah	ده
yo‘q	– na	نه		qishloq	– deh	ده
to‘qqiz	– no‘h	نه		dahliz	– rohro‘u	راهرو
sakkiz	– hasht	هشت		ravshan	– ro‘ushun	روشن
o‘sha	– hamon	همان		yershunos	– zaminshenos	زمينشناس
hamisha	– hamishe	هميشه		yulduz	– setore	ستاره
shu	– hamin	همين		sovuq	– sard	سرد
havo	– havo	هوا		uch	– se	سه
Uchun	– vose	واسه		qora	– siyoh	سياه

Sovollar:

1. 
   Ohang yordamida so’roq gaplar qanday yasaladi?
   
2. 
   Keva che so’roq olmoshlari yordamida so’roq gaplar tuzing.
   
3. 
   Oyo va magar so’roq yuklamalari yordamida so’roq gaplar yasang.
   
4. 
   So’roq gaplarning javabi qanday bo’ladi?
   
5. 
   So’roq gapning javobi tasdiq bo’lsda gap qanday tuziladi?
   
6. 
   So’roq gapning javobi inkor bo’lsda gap qanday tuziladi?
   

11-amaliy mashg’ulot

جJIM, چCHIM, حHE, خXE, HARFLARINING YOZILISHI VA TALAFFUZI

Reja:

1. 
   Jim harfining yozilishi va tlaffuzi.
   
2. 
   Chim harfining yozilishi va tilaffuzi.
   
3. 
   Hoye hutti harfining yozilishi va tilaffuzi.
   
4. 
   Xe harfining yozilishi va tilaffuzi.
   
5. 
   Jim shaklidagi harflarning bir-biridan farqi.
   

Tayanch so‘zlar:

Jim, chim, haoye hutti, xe, jarangli, jarangsiz, faqat arab so’larida qo’llaniladi, ajamiy harf,

جJim, چchim, حhe, خxe, harflarining yozilishi va talaffuzi

"Ch" va "J" tovushlari til oldi qorishiq tovushidir. Ch – jarangsiz, J – jarangli bo‘lib , o‘zbek tilidagi" Ch" va "J" harflari kabi talaffuz qilinadi. X – jarangsiz, sirg‘aluvchi chuqur til orqa tovushi. O‘zbek tilidagi "X" kabi talaffuz etiladi.

جJim, چchim, حhe, خxe, harflarining yozilishi

Bu to‘rt harf bir xil shaklda yoziladi. Faqat nuqtalarining o‘rni va miqdori bilan farqlanadi. Bosma va yozma shakllari o‘zidan oldingi harf bilan ulanishidan farq qiladi. Bosma (nasx)da yozilganda harflarning shakli o‘zgarmaydi. Bunda qalam qog‘ozdan uzib yoziladi. Yozmada(nastaliqda ) qalam qog‘ozdan uzilmasdan bir– biriga ulanib yoziladi

1. 
   Jim harfining yozilishi va tlaffuzi.
   

Jim harfi hozirgi tilimizdagi «j» portlovchi undosh tovushini ifodalaydi. Har ikki tomonidan keladigan harflarga qo‘shilib yoziladi. Shu sabab ikki xil yozilish shakliga ega. Jim harfining grafik shakli ikki unsurdan iborat bo‘lib, birinchi qismi satr chizig‘i ustida, ikkinchi shakli satr chizig‘idan pastga tushirib yoziladi. Jo‘ra, Jamol, javob, bajo kabi so‘zlarning yozilishida ishtirok etadi.

دوران بیر بیتنی یاد زیادآی نور تاراتدی ثابت آواز بیردی وادیدا تورت دریا بار ایردی نانوای اوتین یاریب نان یاپدی

2. 
   Chim harfining yozilishi va tilaffuzi.
   

Chim jim harfiga shakldosh harfdir. Faqat nuqtalarining uchta ekani bilan farq qiladi. Bu harf ham ikki xil shaklga ega. Chim yuqorida ko‘rib o‘tganlarimiz ژ پ harflari qatorida forslar tomonidan alifboga keyinchalik qo‘shilgan harflardan biridir. Bu tovush arablarda mavjud emas. Shu sabab u faqat o‘zbek va fors-tojik tilidagi so‘zlarda yoziladi

جابر جنوب وج جان جایز جواب جون جور رواج جزا جبرجبّار بُرجدرّاج جانزاد جای جانباز پنج زنجیر بجا تجارت

3. 
   Xe harfining yozilishi va tilaffuzi.
   

Xe harfi o‘zbek tilidagi qattiq «x» tovushini ifodalaydi. U chim va jim harflariga shaklan o‘xshash, faqat nuqtasining bitta ekani va harf ustiga qo‘yilishi bilan farqlanadi. Ikki xil shaklga ega. Har ikki tomondagi harflarga qo‘shilib yoziladi. Xalq, baxt, taxt, muxbir kabi so‘zlarning yozilishida ishtirok etadi. Harflarning o‘zaro ulanishi:

درخت تخت بخت جبار جناب خبر خاتون خروس خیر خرج خرد خندان خان خون خوناب اخبار

4. 
   Hoye hutti harfining yozilishi va tilaffuzi.
   

Hoyi hutti harfi yumshoq «h» tovushini ifodalaydi. Bu tovush o‘zbek tilida mavjud emas. Ammo yumshoq «h» harfi bilan yoziladigan hosil, haykal, hokim kabi arab tilidan o‘zlashgan so‘zlarda istifoda etiladi. Hoyi hutti tovushi halqumdan portlab chiqadi, shu sabab uni bo‘g‘iz tovushi, ya’ni ayn harfining jarangli jufti deb ham ataydilar.

Hoyi hutti harfining yozilish shakllari jim, chim, he harflarining yozilishi bilan bir xil, faqat nuqtalarning mavjud emasligi bilan farqlanadi. Harfning bog‘lanishiga diqqat qiling:

جفا جدّی جراحت اجاد جنّت تاج حیا حجّت حاجت حرارت احباب تینچ آچ حزین حیات حج روح . جابر حیرتی اجادیدان خبر بیردی . وژدانی بار راحتدادور.

Qo‘sh. Hol.	alohida	o‘qil.	nomi
ﺠ	ج	j	jim
ﭽ	چ	ch	chim
ﺤ	ح	h	he
ﺨ	خ	x	xe

Bosma shakliningulanishiga misollar حجاج hujjoj –haj qiluvchilar,حجم hajm – hajmچرخ charx – g‘ildirak, خرج xarj – sarf, xarajat.

حHoyihuttiharfiarabtilidankiribkelgan "h" tovushiniifodalaydi. Yuqoribug‘izundoshtovushibo‘lib ‘‘x’’ tovushidanyumshoqtalaffuzqilinadi.

M azkur harflarning yozilishiga jim harfi asos qilib olingan. Jim harfi qadimgi somoy tasviriy yozuvdagi qaml – tuya tasviridan yasalgan. Kirill yozuvida “Г” shu asosida shakllagan. Chim, haye hutti, xe harflari esa jim asosida paydo bo‘lgan.

Amaliy mashg‘ulot uchun topshiriqlar
24- mashq. Quyidagi so‘zlarni o‘qing va yozing.

آنجا، دانشجو، چاپ، اينجا، چَپ، چوپ، چتر، چشم، چه، چای، چی، دُختر، تَخته، جا، سُرخ، خَير، نَخير، پَنج، حِزب، جوان، چَهار، چرا، نَخ، يَخ، دانِش، پُخته. پنجره ی خانه ی من باز است. جانه ی من اينجاست. مادر او مهندس است؟ آره، مارد او مهندس است. پنجره ی خانه ما باز نيست. پدر او در تهران است. پسر شما تِشنه است؟ آره، پسر من تشنه است. دختر شما خانه نيست. پسرمازمينشناس است. آشنای آنها نويسنده است؟ نه، آشنای آنها نویسنده نیست، اُستاد است. . پيراهن من سبز است. ميز تو سياه است. دوستانما در تهران است؟ آره، دوستان من در تهران است. پتوی شما نُو است؟ نه، پتوی ما نو نیست. اُستاد آنها ايرانی است. مادرمن مهربان است. اين نويسنده در مشهد است. خانه ی ما بد نيست. اين چهار تا مداد شما سرخ است. پنج تا سيب شما آبدار است. چرا پسرشما خانه نيست؟ پسرم در تهران است.

25- mashq. Quyidagi so’zlarni fors yozuvida yozing.

Doneshju, onjo, jahon, do‘xtar, taxte, so‘rx, javon, chor, choy, chahor, xone, xub, ho‘joj, hezb, xarj, xeyr, chi, jo, jon, injo,Baxtiyor, barvaqt, charx, xabar, xarid, choryor, uchar, chin, burj, najjor, rivoj, choyxo‘r, xo‘roz, charx, jon, Andijon, xorij, xok, xovar, xayron. Chit, chok, uch, ovuch, chor, chap, choy, chiroy, chun, kuch.

Savollar:

1. 
   Jim shaklidagi harflar qanday yasaladi?
   
2. 
   Chim harfi arab tilida qo’llaniladimi?
   
3. 
   Hoye hutti faqat arabcha so’zlarda ishlatiladimi?
   
4. 
   Jim shkldagi harflarning o’xshash va farqi nimada?