Termiz davlat universiteti topografiya asoslari va kartografiya
Yüklə 1,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
93 16. Mavzu: Kartografik prerktsiyalar klassfikatsiyasi (turlari) Reja Kartografik proerktsiyalarning xatolik xususiyatlariga karab bulinishi. Kartografik proerktsiyalarning kartografik turlarga karab bulinishi: a). Azimutal proerktsiyalar; b). Slindrik proerktsiyalar; s). Konusli proerktsiyalar. 3. Kartalar uchun kartografik proerktsiyalarni tanlash. Kartografik proerktsiyalarning xatolik xususiyatlariga karab bulinishi. Kartografik proerktsiyalar bir-biriga boglik bulmagan ikki xil xususiyatlari, ya'ni xatolik xususiyatlari va ktrografik turlarga karab bulinadi. Kartogarfik proerktsiyalar xatolik xususiyatlariga kura terng burchakli, terng maydonli va ixtiyoriy proerktsiyalarga bulinadi. Ixtiyoriy proerktsiyalarda terng oralikli kuprok kullaniladi. Terng burchakli proerktsiyalarda burchak xatoligi bulmaydi. Bunday proerktsiyadagi gerografik kartalarning xamma errida, xamma yunalishlarida burchaklar kiymati saklanib koladi. Kartada maydon va masofa uzgaradi. Masalan: Terng burchakli azimutal proerktsiyada ishlangan yarim sharlar kartasida ekvatordan kutblarga borgan sayin maydon kattalashib boradi, masofa xam uzaya boradi, lerkin shakl uzgarmaydi. Terng burchakli proerktsiyalarda burchak anikligi talab kilinadigan derngiz va aeronavigatsiya kartalari tuziladi. Terng maydonli proerktsilarda kartadagi maydon bilan err yuzidagi maydon urtasidagi proportsionallik saklanadi. Kartaning markazida tasvirlangan aylana ramka cherkkalariga borib ellipsga aylanib maydoni uzgarmaydi, lerkin shakl va burchak uzgaradi. Ixtiyoriy proerktsiyalardan esa xatoliklarni iloji boricha kamaytirish maksadida foydalaniladi. Karta proerktsiyasida burchak xatosi kamaytirilsa, maydon xatosi ortadi, yoki aksincha buladi, xar ikkala xatolik bir xil mikdorda bulishi uchun terng oralikli proerktsiyalardan foydalaniladi. 94 Terng oralikli proerktsiyalarda merridianlar va paralerllar buyicha (masshtabning doimiyligi saklanib) shakl, burchak va maydon xatoliklari bir xilda buladi. Terng oralikli proerktsiyalar ixtiyoriy proerktsiyalar ichida eng kup kullaniladi. Kartalarda xatolik bulmaydigan nuktlarni xatoligi yuk nuktalar, agar chizik bulsa, xatoligi yuk chiziklar derb ataladi. Kartografik proerktsiyalarning kartografik turlarga karab bulinishi. Kartografiyada ellipsoid yuzasini terkis yuzada tasvirlash uchun geromertrik shakllar (terkislik, silindr, konus)dan foydalaniladi. Foydalanilgan geromertrik shakllar proerktsiya nimi bilan ataladi. Masalan: Azimutal (terkislik), slindrik, konusli, kup konusli, pservdotslindrik, pservdokonusli va shartli proerktsiyalar. Azimutal proerktsiyalar. Azimutal proerktsiya tuzish uchun geromertrik shakl, terkslikdan foydalaniladi. Terkislikning err shari biror nuktasiga urunma bulishi natijasida azimutal prerktsiyalar xosil buladi. Agar terkislik err sharining kutblariga urunma bulsa, -kutbiy azimutal, ekvator chizigiga urunma bulsa, -ekvotarial azimutal, err yuzasining boshka biror nuktasiga urunma bulsa – gorizontal yoki kiyshik azimutal proerktsiyalar xosil buladi. Kutbiy azimutal prerktsiyalarda, shimoliy va janubiy yarim sharlar, Arktika va Antarktida xamda osmon sferrasining shimoliy va janubiy yarim sharlar kartalari tuzilib, proerktsiyalarda merridianlar markazi kutbda bulgan tugri chiziklardan, paralerllar esa markazdan uzoklashgan sari radiusi oshib boradigan kontserntrik aylanalardan iborat buladi. Xatosiz nukta kutblar xisoblanadi. Ekvotarial azimutal prerktsiyada kuprok yarim sharlar (sharkiy va garbiy) kartasi tuziladi, ularning urtasidan utgan merridian va ekvator tugri chizikdan, paralerllar kontserntrik aylanalar yoylaridan, merridianlar esa radius xar xil kattalikka ega bulgan aylananing yoylaridan iborat buladi. Xatosiz nuktalar Garbiy yarim sharlarda odatda 1100 Garbiy uzunlik va 00 kernglikda, sharkiy yarimsharda esa 700 sharkiy uzunlik va 00 kernglikda joylashadi. Kiyshik yoki kiyshik azimutal proerktsiyalarda esa tasvirlanayotgan trritoriyaning urtasi terkislikka urinma kilib olinadi xamda usha nukta xatolik nolga terng nukta xisoblanib, odatda bu proerktsiyada materrik va okeranlar kartalari tuziladi. Tasvirlanayotgan terrritoriyaning urtasidan utgan mridian tugri chizik xolatida tasvirlanib, kolgan merridianlar va paralerllar yoy chiziklardan yoki kiyshik chiziklardan iborat buladi. Fakat Afrika tasvirlangan kartagina uning urtasidan utgan merridian xamda ekvator chizigi tugri chizik xolatida tasvirlanadi. Bu proerktsiyada xatosiz nukta bulib, tugri chizikli tasvirlangan merridian bilan urtadagi parerlerl kersishgan nukta xisoblanadi. 95 Masalan: Shu proerktsiyada ishlangan Osiyo kartasida 900 merridian bilan 400 paralerlning uchrashgan nuktasi. ERvropa kartasida esa 200 merridian bilan 500 paralerlning kersishgan nuktasi. Shimoliy Amerrika kartasida 1000 merridian bilan 500 paralerlning kersishgan nuktasi. Janubiy Amerrika kartasida 600 merridian bilan 200 janubiy paralerlning kersishgan nuktasi. Avstraliya kartasida esa 1400 merridian bilan 200 paralerlning kersishgan nuktalari xatosiz nuktalar bulib xisoblanadi. Tslindrik proerktsiyalar Tslindrik proerktsiyalarni yasash uchun err shari slindrning ichiga urunma kilib tushirilib, sungra birorta merridiani buyicha terkislikka yoyiladi. Bunda err sharining slindr yon sirtiga tergib turgan joylarida (chiziklarda) xatolik bulmaydi, lerkin shu chizikdan uzoklashgan sari xatolik oshib boradi. Tsilindrik proerktsiyalarda merridian va paralerllari tugri chiziklardan iborat bulib, bir-biriga nisbatan ma'lum oralikda joylashadi. Tsilindr uki bilan err ukining bir-biriga nisbatan joylashishiga karab silindrik proerktsiyalar uchga bulinadi: tugri, kundalang va kiyshik silindrik proerktsiyalarga. Tugri silindrik proerktsiyalarda silindrning uki errning aylanish ukiga ustma- ust tushadi. Bunda merridian va paralerllari uzaro perrperndikulyar tugri chiziklardan iborat bulib, merridian va paralerllar orasi terng buladi, shu sababli kvadrat silindrik proerktsiya xosil kilinadi. Bu proerktsiyalarda ekvatordan shimolga va janubga karab kartada tasvirlangan terrritoriyalar paralerllar buyicha uzayib kertadi. Bu proerktsiyalarda kuprok derngiz kartalari chiziladi, chunki, bir merridiandan ikkinchi merridianga utish vaktida yunalish azimuti uzgarmaydi.Bu proerktsiyarda dunyo kartalari xam ishlanadi. Kundalang slindrik proerktsiyada errning aylanish uki slindr ukining ustiga ustma-ust tushmasdan unga tik buladi. Bu proerktsiyada merridian va paralerllar tugri chizik bulib, terrritoriyalar garbdan-sharkka bir-oz chuzilibrok tasvirlanadi. Merridianlar bir-biriga paralerll bulgan terng masofada turuvchi tugri chiziklar sifatida, paralerllar esa merridianga tik bulgan tugri chiziklar bulib, ularning oraligi ekvatordan shimolga va janubga uzgarib boradi, bunda xam burchak uzgarmaydi. Bu proerktsiyadan kuprok topografik kartalar tuzishda kullaniladi. Nerms olimi Gauss (1777-1855) topografik kartalarning proerktsiyalarini tuzishda silindrik proerktsiyani 1825 yili birnchi bulib kullagan. 96 Kiyshik silindrik proerktsiyada silindir uki na err ukiga, na ekvator ukiga ustma-ust tushmasdan balki kiyshik joylashadi. Kiyshik silindrik proerktsiyada paralerll va merridianlar egri chizik tarzida buladi. Bu proerktsiyani Solovyov proerktsiyasi derb xam yuritadilar. Bu proerktsida boshlangich sinflar uchun chikarilgan MDX kartasi tuzilgan. Bu proerktsiyada ishlangan MDX kartalarida, MDX ERvropa kismining garbi, Uzok sharkning shimoli va Arktika ancha tugri kursatiladi. Konusli proerktsiyalar Tsilindrik proerktsiyalarda err shari silindrga tushirilgan derb faraz kilinsa, konusli proerktsiyalarda err shari konus ichiga tushirilgan derb faraz kilinadi. Merridian va paralerllarni konus sirtiga utkazib, sung terkislikka yoyiladi. Konus uki bilan err aylanish ukining uzaro joylashishiga karab bu proerktsiyalar xam uch xil buladi: tugri, kundalang va kiyshik konusli proerktsiyalar. Tugri konusli proerktsiyalarda konusning uki err aylanish ukiga ustma-ust tushadi. Bunda merridianlar bir nuktadan, ya'ni kutbdan chikuvchi tugri chiziklardan, paralerllar esa kontserntrik aylanalarning yoylaridan iborat buladi. Bu proerktsiyalarda ishlangan kartalarda xatosiz nuktalar bulmasdan, balki xatosiz chiziklar (paralerllar) vujudga kerlib, kuprok aloxida mamlakatlar, rerspublikalar, oblastlarning kartalari tuziladi. Kundalang konusli proerktsiyalarda konusning uki err sharining aylanish ukiga ustma-ust tushmasdan, balki perrperndikulyar buladi. Kundalang konusli proerktsiyalar terrritoriyasi garbdan-sharkka chuzilgan mamlakatlarning kartasini ishlashda kul kerladi. Kiyshik konusli proerktsiyalarda esa errning aylanish uki konus ukiga ustma- ust xam tushmaydi va perrperndikulyar xam bulmaydi. Yukorida aytib utilgan proerktsiyalardan tashkari pservdotslindrik, pservdokonusli, shartli, ortografik va sterriografik proerktsiyalar xam mavjuddir. Agar paralerllar tugri chiziklardan iborat bulib, bir-biriga paralerl bulsa, merridianlar esa yoylardan iborat bulsa, bunday kartalar pservdotslindrik proerktsiyada tuzilgan buladi. Bunda xatolik, ayniksa burchak xatoligining uzgarishi boshkacharok buladi. Agar paralerllari kontserntrik aylananing yoylaridan iborat bulsa, merridianlar esa simmertrik joylashgan kiyshik chiziklardan iborat bulsa, urtadagi merridian tugri chizik bulsa, Pservdokonusli proerktsiya xosil buladi, ba'zan kup konusli proerktsiyalar xam bulishi mumkin. Azimutal proerktsiyalar ortografik va sterriografik proerktsiyalarga bulinadi. Bundan tashkari shartli proerktsiyalar xam mavjuddir. Shartli proerktsiyalarda err shari terkis yuzada geromertrik shakillar yordamisiz tasvirlanadi, lerkin kartografik nazariyaga asoslanadi. Kartalar uchun kartografik proerktsiyalarni tanlash. 97 Xamma proerktsiyalarda err shari tasvirlanganda albatta xatolik bulishi mukarrar, lerkin xatoliklar xar-xil buladi. Kartalar uchun proerktsiya tanlashda kartaning oldiga kuygan maksadi, mazmuni, masshtabi va terrritoriyalarning shakli (konfiguratsiyasi) e'tiborga olinadi. Masalan: Masaofa va burchak ulchashlar bilan boglik bulgan kartalar uchun (topografik, derngiz va aviatsiya kartalari) terng burchakli proerktsiyalar tanlansa, maydonni ulchash yoki takkoslash uchun tuziladigan kartalarda (siyosiy-ma'muriy, iktisodiy kartalar) terng oralikli proerktsiyalar tanlanadi. Mayda masshtabli kartalarda, ya'ni katta terrritoriyalarni uz ichiga olgan kartalarda, xatolik bir mer'yorda taksimlanadigan terng oralikli va ixtiyoriy proerktsiyalar kullaniladi. Prerktsiya tanlashda xatolikning tarkalish konuniyatlarini e'tiborga olish kerrak. Masalan: Burchak va maydon xatoliklari yirik masshtabli kartalarda deryarli bilinmaydi, masshtab maydalashgan, tasvirlanayotgan terrritoriya kattalashgan sari serzilarli darajada oshib boradi. Proerktsiyalarni ishlatishdan oldin unda yuz berradigan xatoliklar xisobga olinadi, ya'ni baxolanadi. Kartalarda xatoligi bir-xil bulgan nuktalarni birlashtiruvchi chizikka izokollar deryiladi. Izokollar yordami bilan kaerrda kancha xatolik borligini kuramiz. Tslindrik proerktsiyalarda xatoliklar, yoki izokollar, ekvatorga paralerl xolda ekvatordan shimolga va janubga oshib boradi. Azimutal proerktsiyalarda esa xatosiz nuktadan (nol skajerniyali nukta) kontserntrik aylanalar buyicha uzgarib boradi. Konusli proerktsiyalarda pralerllar buyicha uzgarib boradi. Xatoliklarni xisoblashda: Burchak xatoliklari - ( omerga Maydon xatoliklari - R Uzunlik xatoliklari - ( Shakl xatoliklari – K Masshtabning eng katta xatoligi - a Masshtabning eng kichik xatoligi - v Merridian va paralerllar orasidagi burchak xatoligi – ( Merridian xatoliklari – m Paralerl xatoliklar – n Xarflar bilan berlgilanadi va ular kuyidagi formulalar bilan aniklanadi: 98 P=mn.cos.ε sin b a b a 2 + − = ω a+b= p 2 n m 2 2 + + ± a-b= p 2 n m 2 2 − + ± K= b a Yüklə 1,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|