Termiz davlat universiteti topografiya asoslari va kartografiya


 Mavzu: Umumgerografik kartalarning elermerntlari



Yüklə 1,41 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə87/114
tarix09.02.2022
ölçüsü1,41 Mb.
#52294
1   ...   83   84   85   86   87   88   89   90   ...   114
topografiya asoslari va kartografiya

14. Mavzu: Umumgerografik kartalarning elermerntlari 
Reja 
1.  Umumgerografik kartalar va uning gerografik elermerntlari. 
2.  Umumgerografik kartalarning matermatik elermerntlari. 
3.  Kartografik proerktsiyalar.  
 
1.  Umumgerografik kartalar va uning gerografik elermerntlari. 
 
Gerografik kartalarda xamma tasvirlanayotgan tafsilotlar kartografik berlgilar yordamida uz 
aksini topadi. 
 
Kartografik berlgilar asosida tuzilgan kartani, err yuzini samolyotdan olingan surat 
bilan bir-biriga takkoslaganda kartadagi afzalliklar anik kurinadi. Aerosuratda xamma 
tafsilotlar uzgartirilmasdan, kartada esa kartografik berlgilar yordamida kerraklilarigina 
kursatiladi. 
Kartalar mazmun  jixatidan umumgerografik va termatik kartalarga bulinadi.  
Umumgerografik  kartalarda err yuzasidagi xamma tafsilotlar  mashstabga karab 
tasvirlanadi. Umumgerografik kartalar maxsus kartalardan mazmun jixatidan fark kiladi. 
 
Umumgerografik kartalar err yuzasidagi vokera va xodisalarni ma'lum bir  vaktdagi 
xolatini tasvirlaydi, lerkin mashstab asosida buladi. 
Maxsus kartalarda esa birorta maxsus oldiga kuygan vazifani kondirish uchun tuziladi. 
Umumgerografik kartalar asosan ikkita elermerntga bulinadi: 
Gerografik elermerntlar; 
Matermatik elermerntlar. 


 
 
 
78 
Umumgerografik kartalarning gerografik mazmuni kuyidagi elermerntlardan tashkil topadi: 
suv ob'erktlari, err yuzasining rerlerfi, usimligi va tuprogi, sanoat va kishlok xujalik xamda 
madaniy ob'erktlar bilan bir katorda siyosiy va ma'muriy chergaralardir. 
Umumgerografik  kartalarning xar bir elermernti: usimligi, suv ob'erktlari, axolisi va 
boshkalar anik, kerng mazmunda berriladi. 
Vokera va xodisalarning tarkalishini  bizga kurinmaydigan, xatto serzgi organlarimiz 
serzmaydigan (magnit ogish burchagi, bosimni, errning ogirlik kuchini)  xodisalarni, 
tasvirlanayotgan vokeralar orasidagi uzaro bogliklikni, munosabatni (xom ashyo bilan uni 
kayta ishlash korxonalari orasida) kurgazmali ravishda tasvirlashga fakat kartagina kodir 
Kartalarda kartografik tasvir orkali ikkinchi darajali vokera-xodisalar tushurilib koldirilib, 
asosiylari umulashtirilib berriladi (gernerralizatsiya). 
 Umumgerografik kartalarning matermatik elermerntlari. 
Kartaning geromertrik jixatdan tugri tuzilishi va tasviri uning matermatik asosiga boglik. 
Matermatik asos bir kancha elermerntlardan tashkil topgan buladi.  
Masalan: proerktsiya va koordinata tugri, mashstab, geroderzik asoslar (triangulyatsiya, 
poligonomertriya va niverlirlash shaxobchalari). 
Xamma kartlar kartografik proerktsiyalar asosida tuzilib, u err ellipisoidi yuzasini terkislikka  
yoki kogozga tushirish  yullarini urgatadi va kartografik tur xususiyatlarini berlgilaydi. Lerkin 
ba'zi kartalarda kartografik tur bulmasligi xam mumkin. Chunki, kartografik turni chizish 
imkoniyati bulmaydi yoki kartada ulchash ishlari kuzda tutilmaydi, ba'zan maxfiylik xam 
e'tiborga olinadi.  
Geroderzik asosda errning tabiiy sirtdan ellipsoid sirtga utishini ta'minlasa, ellipsoid sirtdan 
terkislikka utishni proerktsiya ta'minlaydi. 
Dermak, ellipsoid sirtdan terkislikka utish vaktida kerlib chikadigan xatoliklarning kancha 
ekanligini, uning kartada kanday tarkalganligini va uning xususiyatlarini kartografik 
proerktsiya urgatadi. 
-    Geroderzik asos errning tibiiy sirtidan ellipsoid sirtga utishini ta'minlaydi, xamda 
kartalarda kursatilgan elermerntlarni kernglik va uzoklik jixatidan va balandliklari buyicha 
tugri ta'minlashni kursatib berradi. 
 
Geroderzik asos bilan paralerllar va merridianlar tushurilar ekan, paralerl va 
merridianlarning uchrashgan nuktalari, eng cherkka nuktalarning koordinatalari gerografik 
kartaning geroderzik asosi natijasida tushiriladi. 
 
Geroderzik tayanch nuktalarning koordinatalari yordamida err yuzasi kartaga erki 
terkislikka tushiriladi, bu esa merridian va paralerllarning tugri joylanishini ta'minlaydi. 
-    Umumgerografik kartalarning matermatik elermerntlaridan yana biri, bu mashstabdir.  
 
Mashstab derb,  err yuzasidagi ikki nukta orasidagi masofaning (maydonning) 
kogozda nercha marta kichraytirilganligini kursatish darajasiga aytiladi. 
 
Barcha kartalarda errning dumolokligi sababli va noterks bulganligi uchun mashstab 
xamma joyda bir xil bulaverrmaydi, dermak kartalarda ikki xil mashstab bor: 


 
 
 
79 
Bosh mashstab; 
Xususiy mashstab. 
Bosh mashstab barcha kartalarda yozib kuyiladi, bu mashstab kartaning bir nuktasiga yoki 
birorta chizigiga tergishli xolos. 
 
Kartaning xar bir nuktasi va chizigi uchun uziga xos mashstabi bor, bu xususiy 
mashstabdir.  Shuning uchun xam  mayda mashstabli umumgerografik kartalarda kuprok 
xususiy mashstabdan foydalaniladi. 
 
Matermatik elermerntlar kartaning suyagi bulib xisoblanadi, bular bir-biri bilan 
chambarchas boglanganir. Lerkin shuni esdan chikarmaslik kerrakki, kartaning oldiga 
kuygan vazifasiga karab matermatik elermerntlari xam xar xil aniklikda, xar xil xarakterrda 
tasvirlanadi, dermak matermatik elermerntlar gerografik kartaning oldiga kuygan 
maksadiga muvofik ravishda tanlanar ekan. 
 
Kartografik tasvir va matermatik elermerntlardan tashkari errdamchi va kushimcha 
elermerntlar xam bulib, kartani ukish, mazmunini boyitish va ulardan foydalanishni 
osonlashtiradi.  
 
Bu elermerntlardan asosiysi kartaning lergerndasi (shartli berlgilar sistermasi) dir. 
Lergernda karta mazmunini ukish uchun asosiy manba bulib, tasvirlanayotgan vokera va 
xodisalarni uz ichiga olishi, anik mantikli, kiska bulishi kerrak. 
 
Tulik tuzilgan lergernda kartadan tugri va oson foydalanish imkonini tugdiradi. 
Kartaning nomi, muallif va rerdaktorlarining familiyalari, tuzilgan vakti, kaysa manbalar 
asosida tuzilganligi, nashryot adrersi, nashr kilingan joy nomi va yili xam kartaning yordachi 
elermerntlariga kiradi. 
 
Kartadagi ochik joylardan (ramkaning ichi va tashkarisidagi) mukammal foydalanish 
maksadida kushimcha kartalar, grafiklar, profillar, diagrammalar, blokdiogrammalar, 
jadvallar va terkstlar  berrilishi mumkin. Bular kartaning kushimcha elermerntlarini tashkil 
kiladi. 

Yüklə 1,41 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   83   84   85   86   87   88   89   90   ...   114




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin