Termiz davlat universiteti
Yüklə 1,46 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nazorat savollari
- 4-Mavzu. Iqtisodiy xavfsizlikka ta’sir etuvchi ichki va tashqi tahdidlar
|
Qisqacha xulosalar Mamlakatning iqtisodiy xavfsizligi holati mezon va ko’rsatkichlar tizimi orqali baholanadi. Mana shu mezon va ko’rsatkichlar asosida iqtisodiy tizimning amal qilishidagi tahlikali chegaralar belgilanadi. Mamlakatda iqtisodiy xavfsizlik holatining sustlashishiga ma’lum bir chegara doirasida yo’l qo’yilishi mumkin. Iqtisodiy xavfsizlik uchun ko’rsatkichlarning o’zi emas, ularning chegaraviy miqdori muhim ahamiyatga ega. SHu chegaralarga rioya qilmaslik takror ishlab chiqarishning turli elementlarini barqaror taraqqiy etishiga to’sqinlik qiladi. Nazorat savollari 1. Iqtisodiy xavfsizlikning indikatorlari deganda nimani tushunasiz? 2. Iqtisodiy xavfsizlikning darajalariga ta’rif bering. 3.Iqtisodiy xafsizlikning asosiy ko’rsatkichlarini aytib bering. 4.Iqtisodiy xavfsizlikning chegara ko’rsatkichlari deganda nimani tushunasiz? 5.Iqtisodiy xavfsizlikning chegara ko’rsatkichlari nechta guruhga bo’lib o’rganiladi? 6.Nima uchun iqtisodiy xavfsizlik ko’rsatkichlari tahlil qilinadi va baholanadi? 7.Iqtisodiy xavfsizlik ko’rsatkichlarini guruhlarga ajrating. Asosiy adabiyotlar 1. Karimov I.A. Asosiy vazifamiz – vatanimiz taraqqiyoti va halqimiz farovonligini yuksaltirishdir. –T: O’zbekiston, 2010 yil. 2. Karimov I.A. Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish ustuvor maqsadimizdir. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi 19 qonunchilik palatasi va Senatining qo’shma majlisidagi ma’ruza. – T.: O’zbekiston, 2010 3. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni barataf etishning yo’llari va choralari. –T.: “O’zbekiston” , 2009 4. Karimov I.A. O’zbekiston XX1 asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. – T.: O’zbekiston, 1997 5. Abulqosimov X.P. Iqtisodiy xavfsizlik. –T.: Akademiya, 2006 6. Abdusamedov N. Iqtisodiy xavfsizlik. Toshkent, 2008. 7. Abalkin L. ekonomicheskaya bezopasnost Rossii: ugrozы i ix otrajenie.// Voprosы ekonomiki. 1994, №12, s. 45, 44-48s. 8. Isaxodjaev A., Rasulev A. Xufiyona iqtisodiyot va iqtisodiy xavfsizlik. –T.: O’zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi, 2004. 9. ekonomicheskaya bezopasnost: ucheb. posobie dlya studentov ekonomicheskix vuzov, obuchayuщixsya po spetsialnostyam ekonomiki i upravleniya. V.A.Bogomolov i dr. / Pod red. V.A.Bogomolova. M. YUNITI DANA, 2009. 10. ekonomicheskaya i natsionalnaya bezopasnost. Uchebnik / pod red. d.e.n., prof. L.P.Goncharenko. M.: ZAO «Izdatelstvo «Ekonomika», 2008. 11. Vechkanov G.S. ekonomicheskaya bezopasnost: Uchebnik dlya vuzov. – SPb. Piter, 2007. 12. ekonomicheskaya bezopasnost Rossii. Uchebnik. / Pod obщ. red. akad. Senchagova V.K. M.: DELO, 2005. 13. ekonomicheskaya bezopasnost. Proizvodtsvo, finansы, banki. M.: ZAO «Fintsatinform», 1998. 20 4-Mavzu. Iqtisodiy xavfsizlikka ta’sir etuvchi ichki va tashqi tahdidlar Tahdid jamiyat, davlat va ularning sub’yektlari, alohida shaxsning normal hayot faoliyatiga, ular manfaatlarini ro’yobga chiqarishga to’sqinlik qiladigan, ziyon- zahmat keltiradigan, xavf-xatar tug’diradigan omillar va shart-sharoitlarni anglatadi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimovning «O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» asarida mamlakatimiz, millatimiz, jamiyatimiz va har bir fuqaroning xavfsizligiga, yangilanish va taraqqiyot yo’liga, jahon hamjamiyatiga qo’shilish yo’liga solinayotgan tahdidlar guruhlarga ajratilib, tahlil qilingan 18 . 1-jadval Tahdidlarning turlanishi* Tahdidlarning turlari Ularning tavsifi Manbalariga ko’ra ichki, tashqi Faoliyat sohalari bo’yicha siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, huquqiy, harbiy, ekologik, demografik, ilmiy-texnikaviy, texnologik, intellektual, informatsion Inson faoliyatiga nisbatan ob’yektiv, sub’yektiv Amalga oshish ehtimoli bo’yicha inqiroz, qayta qurish, isloh etish, qarama-qarshilik, sherikchilik tufayli Oqibatiga ko’ra umumiy, lokal, xususiy Jadval quyidagi manba asosida tuzildi: Abulqosimov X.P. Iqtisodiy xavfsizlik. – T.: Akademiya, 2006, 56 b. Iqtisodiy xavfsizlikka bo’ladigan tahdidlar – mamlakatdagi iqtisodiy holatga salbiy ta’sir ko’rsatadigan, shaxs, jamiyat, davlatning iqtisodiy manfaatlarini cheklab qo’yadigan, milliy qadriyatlar va hayot tarziga xavf soladigan hodisa va jarayonlardir 19 . Odatda iqtisodiy tahdidlar umumlashtirilgan holda ichki va tashqi tahdidlarga ajratilib o’rganiladi. Iqtisodiy tahdidlar mamlakat iqtisodiyoti rivojiga, jamiyat, davlat, xo’jalik yurituvchi sub’yektlar, fuqarolarning iqtisodiy manfaatlariga bevosita xavf tug’diradi. Bu tahdidlar ijtimoiy takror ishlab chiqarishni izdan chiqarib, aholining turmush darajasini pasayib ketishiga olib keladi, jamiyat hayotida tanglik holatlarini keltirib chiqaradi, ijtimoiy barqarorlikka putur yetkazadi. Ichki tahdidlar jumlasiga mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishga qodir emasligi, taraqqiyotda innovatsion asoslarning zaifligi, qarama-qarshiliklar va ijtimoiy ziddiyatlarni hal etishda manfaatlar balansiga erisha olmaslik kabilar kiritiladi. Jahon narxlari va tashqi savdodagi o’zgarishlar, kirib kelayotgan kapital (xorijiy investitsiyalar) hajmidan mamlakatdan chiqib ketayotgan kapital hajmining 18 Karimov I.A. O’zbеkiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. – T.: O’zbеkiston, 1997, 15 b. 19 Вечканов Г.С. Экономическая безопасность: Учебник для вузов. – СПб. Питер 2007, с.67 21 ortib ketishi, tashqi qarz miqdorining kattalashib ketishi, importga bog’lanib qolish, eksport tarkibida xom ashyo mahsulotlari ulushining oshib ketishi tashqi tahdidlar qatoriga kiradi. Agar mamlakat ichidagi tahdidlarni oldi olinmasa, ular bartaraf etilmasa, ichki tahdidlar iqtisodiyotni tashqi tahdidlarga sezuvchan qilib qo’yadi. Ichki tahdidlar davlatni iqtisodiy va moliyaviy jihatdan zaiflashtirib, harbiy sohada tahdidlarni kuchayishiga olib keladi. Davlatning iqtisodiy jihatdan zaif bo’lishi millatni xalqaro moliyaviy tashkilotlarga qaram bo’lib qolishiga olib keladi. Bunda davlatning byudjet mablag’lari ijtimoiy majburiyatlarni bajarishga, masalan, byudjet sohasi xodimlariga ish haqi to’lash, pensiya, nafaqalar berishga ham yetmay qolishi mumkin. Ichki tahdidlar milliy tovar ishlab chiqaruvchilar tomonidan ichki talabni qondira olmaslik natijasida iqtisodiyotni importga, tashqi bozor kon’yunkturasiga bog’liqligini kuchaytirib qo’yadi. Davlatning ichki tahdidlarga qarshi turish qobiliyatining sust bo’lishligi uni samarali tashqi siyosat olib borishdan mahrum qilib qo’yadi, u milliy tovar ishlab chiqaruvchilarni qo’llab-quvvatlay olmaydi, raqobatbardosh mahsulotlar eksportini rag’batlantirib, yangi tovar bozorlarini egallay olmaydi. Adabiyotlarda iqtisodiy xavfsizlikka ichki tahdidlar sifatida quyidagilar keltiriladi 20 : - mamlakat iqtisodiyotining biryoqlama rivojlanganligi va tarkibiy deformatsiyaning kuchayishi; - milliy iqtisodiyot raqobatbardoshligining pastligi; - iqtisodiyotning yuqori darajada monopollashuvi; - yuqori darajadagi inflyatsiya; - mineral – xom ashyo bazalarining kam o’rganilganligi; - mamlakat ilmiy-texnika salohiyatining yomonlashuvi, fan-texnika rivojlanishining ayrim yo’nalishlarida ilg’or o’rinlarning boy berilishi, boshqa faoliyat sohalarida intellektual mehnat nufuzi va obro’- e’tiborining tushib ketishi; - infratuzilmaning rivojlanmaganligi; - ichki bozorlardan milliy tovarlarning chet el tovarlari tomonidan siqib chiqarilishi; - hududiy separatizm va lobbizmning yuqoriligi; - investitsion faollikning pasayishi; - ijtimoiy ziddiyatlar kelib chiqish xavfining mavjudligi; - qonunchilikning rivojlanmaganligi, huquqiy intizomning sustligi; - moliyaviy va shartnomaviy intizomning pastligi; - iqtisodiyotning kriminallashuvi, boshqaruvda korrupsiyaning kuchayishi; - daromadlarni yashirish, soliq to’lashdan qochish hollarining ko’payishi; - moliyaviy mablag’larning chet ellarga noqonuniy tarzda o’tkazilishi. 20 Abulqosimov X.P. Iqtisodiy xavfsizlik. – T.: Akadеmiya, 2006, 57-58 –b. 22 Tashqi tahdidlar jumlasiga esa quyidagilar kiritiladi: - eksport tarkibida xom ashyo mahsulotlarining ustuvorligi; - mamlakatning import mahsulotlariga qaramligi, bog’liqligi; - import tarkibining ratsional emasligi; - tashqi qarzlarning o’sib borishi; - eksport va valyuta nazoratining yaxshi yo’lga qo’yilmaganligi; - bojxona chegaralarining yetarli darajada belgilanmaganligi; - eksport-import operatsiyalariga xizmat ko’rsatuvchi transport infratuzilmalarining rivojlanmaganligi. YUqorida keltirilgan ichki tahdidlar orasida iqtisodiyot tarkibining deformatsiyalashuvining kuchayishi iqtisodiyotga sezilarli ta’sir ko’rsatadigan tahdidlardan bo’lib hisoblanadi. Mamlakatda iqtisodiy o’sishni ta’minlash uchun birinchi navbatda tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish kerak bo’ladi. Bunday o’zgarishlarning mazmuni ishlab chiqarish bilan talab tarkibi o’rtasidagi mutanosiblikni ta’minlashda ifodalanadi. SHuni hisobga olgan holda O’zbekistonda olib borilgan islohotlar davomida iqtisodiyotda chuqur tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirishga alohida e’tibor berildi. Ayniqsa, iqtisodiyotning bazaviy tarmoqlarini rivojlantirish, real sektor korxonalarini qo’llab-quvvatlash, iqtisodiyotni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash kabi masalalar birinchi navbatda hal etiladigan vazifalar qatoridan o’rin oldi. Mamlakatda investitsion va innovatsion faollikning susayishi ham jiddiy tahdidlardan bo’lib hisoblanadi. Respublikada iqtisodiyotga bo’ladigan bunday tahdidni oldini olish maqsadida faol investitsiya siyosati olib borildi. Iqtisodiyotni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash, uning raqobatdoshligini keskin oshirish, eksport salohiyatini yuksaltirishga qaratilgan muhim ustuvor loyihalarni amalga oshirish bo’yicha Dastur ishlab chiqildi. Bu loyihalar yoqilg’i-energetika, kimyo, neft-gazni qayta ishlash, metallurgiya tarmoqlariga, yengil va to’qimachilik sanoati, qurilish materiallari sanoati, mashinasozlik va boshqa sohalarga tegishlidir. Loyihalashtirish va qurilish ishlari boshlanayotgan inshootlarni: kompaniya va korxonalarning o’z mablag’lari – umumiy hisobda 8,2 milliard dollar, O’zbekiston Respublikasi Tiklanish va taraqqiyot fondi kreditlari (2,5 milliard dollar), xorijiy investitsiya va kreditlar (13,5 milliard dollar) hisobidan amalga oshirish mo’ljallangan 21 . Aholining mulkiy jihatdan tabaqalashuvi ham iqtisodiy xavfsizlikka jiddiy tahdidlar soladi. Mana shunday tahdidlarni oldini olish maqsadida respublikada kuchli ijtimoiy siyosat amalga oshirilmoqda. Ish haqi, pensiya, nafaqalar miqdori muntazam ravishda oshirib borilmoqda. Daromadlarni oshirishning ishonchli manbai sifatida aholini ish bilan bandligini ta’minlashga qaratilgan chora- tadbirlar ishlab chiqilmoqda va amalga oshirilmoqda. Natijada mamlakatda ijtimoiy va iqtisodiy barqarorlikni va iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlashga erishilmoqda. Qisqacha xulosalar 21 I.Karimov «Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbеkiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari». Toshkеnt, «O’zbеkiston», 2009. 38 bet. 23 Tahdid jamiyat, davlat va ularning sub’yektlari, alohida shaxsning normal hayot faoliyatiga, ular manfaatlarini ro’yobga chiqarishga to’sqinlik qiladigan, ziyon- zahmat keltiradigan, xavf- xatar tug’diradigan omillar va shart-sharoitlarni anglatadi. Iqtisodiy tahdidlar mamlakat iqtisodiyoti rivojiga, jamiyat, davlat, xo’jalik yurituvchi sub’yektlar, fuqarolarning iqtisodiy manfaatlariga bevosita xavf tug’diradi. Bu tahdidlar ijtimoiy takror ishlab chiqarishni izdan chiqarib, aholining turmush darajasini pasayib ketishiga olib keladi, jamiyat hayotida tanglik holatlarini keltirib chiqaradi, ijtimoiy barqarorlikka putur yetkazadi. Nazorat savollari 1.Tahdid deganda nimani tushunasiz? 2.Tahdidlarning qanday turlari mavjud? 3. Ichki va tashqi tahdidlar iqtisodiy xavfsizlikka qanday ta’sir ko’rsatadi? 4.O’zbekistonda iqtisodiy xavfsizlikka bo’ladigan tahdidlarning oldini olish borasida qanday chora-tadbirlar amalga oshirildi? Foydalaniladigan adabiyotlar 1. Karimov I.A. YUksak ma’naviyat – yengilmas kuch. T.: “Ma’naviyat”, 2009 2. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni barataf etishning yo’llari va choralari. T.: “O’zbekiston” , 2009 3. Vechkanov G.S. ekonomicheskaya bezopasnost: Uchebnik dlya vuzov. – SPb. Piter 2007. 4. Mejdunarodnыe strategii ekonomicheskogo razvitiya: Ucheb.posobie / Pod red. YU.V.Mokogona. – K.: Znannya, 2007 5. Ivanov YU. O globalnom mejdunarodnom sopostavlenii VVP po 146 stranam mira. // Voprosы ekonomiki, №5, 2008, s. 29-35 6. Mejdunarodnaya ekonomika: teoriya i praktika: Uchebnik dlya vuzov:- SPb. Piter. 2008. s.18 7. YUdaeva K., YAsin ye. Strategiya–2050: Spravitsya li Rossiya s vыzovami globalizatsii? // Voprosы ekonomiki. №5, 2008. s. 4-21 8. Feygin G.F.. Razvitie natsionalnыx ekonomik v usloviyax globalizatsii: istoriko-ekonomicheskiy aspekt./Izvestiya Sankt-Peterburgskogo universiteta. №2, 2009, s.14-23 5-mavzu. Globallashuv jarayonlarining mamlakatlar iqtisodiy xavfsizligiga ta’siri XX asrning oxirgi choragida jahon hamjamiyatining iqtisodiy, siyosiy va madaniy sohalardagi rivojlanishi globallashuv jarayonlari ta’sirida amalga oshdi. Globallashuvning iqtisodiy mazmuni va mohiyati birinchi navbatda xo’jalik taraqqiyotining manbalari, omillari va shakllari bilan bog’liqdir. Bu yerda gap sarmoyalar, texnologiyalar, ishchi kuchi, intellektual va moliyaviy resurslar, 24 boshqaruv va boshqalar to’g’risida ketmoqda. Ushbu jarayonlar xalqaro savdo va investitsiya hajmlarining o’sishi, jahon moliya bozorlari va ishchi kuchi bozorlarining misli ko’rilmagan tarzdagi diversifikatsiyasi, jahon xo’jalik aloqalarida transmilliy korporatsiyalar rolining oshishi, global raqobatning keskinlashuvida namoyon bo’lmoqda. Globallashuv iqtisodiy taraqqiyotning industrial bosqichidan postindustrial bosqichiga o’tish davrining mahsuli bo’lib hisoblanadi. Demak, globallashuv jahon hamjamiyatining bugungi kundagi taraqqiyoti bosqichini ifodalovchi jarayondir. Jahon banki ma’lumotlariga ko’ra, 1995-yildayoq dunyo aholisining 90 foizi globallashuv jarayonlariga tortilgan. “Globallashuv” iborasi birinchi marta 1983-yilda T. Levitt tomonidan qo’llangan. U “ko’pmillatli yirik korporatsiyalar tomonidan ishlab chiqarilgan alohida mahsulotlar bozorlarining qo’shilib ketish hodisasini” globallashuv iborasi bilan ifodalagan 22 . Globallashuv – baynalmilallashuvning eng yangi bosqichi bo’lib, unda dunyo xo’jaligi yagona iqtisodiy organizmga aylana boshladi. Mamlakatlararo tovar va xizmatlar, kapital va axborot oqimlarining, xalqaro miqyosda mehnat resurslari harakatchanligining keskin o’sib borishi globallashuvning xarakterli xususiyatlaridan biridir. Keyingi davrlarda ishlab chiqarishning milliy bozorlarga emas, ko’proq dunyo bozorlariga yo’naltirilganligi dunyo iqtisodiyoti globallashuvining hozirgi bosqichini harakatlantiruvchi kuchi bo’lib hisoblanadi 23 . Globallashuv jarayonlarining mamlakatlar iqtisodiy xavfsizligiga ta’siri masalalarini o’rganishda “iqtisodiy globallashuv” muammosiga ko’proq ahamiyat berish kerak bo’ladi. Transmilliy korporatsiyalarning o’sib borishi, ya’ni ishlab chiqarishning integratsiyalashuvi, xalqaro miqyoslarda pul ko’rinishidagi kapitalning turli shakllarda harakat qilishi “iqtisodiy globallashuv” tushunchasiga sifat jihatdan yangi mazmun baxsh etdi. 2 – jadval Globallashuv jarayonlarining asosiy xususiyatlari Rivojlangan mamlakatlar Rivojlanayotgan va o’tish iqtisodiyoti mamlakatlari Barcha mamlakatlar 1990- 1995 2000- 2005 1990- 1995 2000- 2005 1990- 2000 2000- 2011 Tovarlar savdosi (YAIMga nisbatan %da) 30,1 38,4 35,7 49,9 30,9 40,5 Xizmatlar savdosi (YAIMga nisbatan %da) 7,6 9,5 8,4 9,4 7,7 9,5 To’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar (YAIMga 0,8 2,1 1,8 2,7 0,9 2,3 22 Г.Ф.Фейгин. Развитие национальных экономик в условиях глобализации: историко -экономический аспект. / Известия Санкт-Петербургского университета. №2, 2009, с.14 23 Международня экономика: теория и практика. Учебник для вузов. – СПб. Питер, 2008. с. 15 25 nisbatan %da) Mobil telefonlardan foydalanuvchilar (aholi sonidagi ulushi, %) 3,8 67,6 0,1 19,5 0,9 29,8 Internetdan foydalanuvchilar (aholi sonidagi ulushi, %) 0,7 41,0 0,01 4,9 0,1 9,1 Migrantlar tomonidan o’tkazilgan mablag’lar hajmi (YAIMga nisbatan %da) - - 118 165 - - Manba: K.YUdaeva, ye.YAsin. Strategiya–2050: Spravitsya li Rossiya s vыzovami globalizatsii? // Voprosы ekonomiki. №5, 2008. s.8. Ayni paytda “Jahon bozori, xalqaro xo’jalik munosabatlari va institutlari milliy xo’jalik tizimlarining oddiy davomi, ularning yig’indisi emas, balki ulardan tubdan farq qiluvchi tashkiliy tuzilma bo’lib hisoblanadi” 24 . Iqtisodiy globallashuv bir qator xususiyatlarga ega: birinchidan, keyingi yillarda dunyoda sodir bo’lgan siyosiy o’zgarishlar natijasida jahon xo’jaligining universallashuvi, bozor iqtisodiyoti tamoyillariga asoslangan iqtisodiy makonning kengayishi. Iqtisodiy globallashuvning ikkinchi hususiyati – kapital harakatining erkinlashuvi hamda moliya tizimlari va valyuta nazoratini tartibga solishning qiyinlashuvi. Ushbu jarayonlarning ta’siri natijasida xalqaro savdo hajmlari, mamlakatlar o’rtasida moliyaviy va sarmoya oqimlari bir necha barobar oshib bormoqda. Globallashuv jarayonining uchinchi xarakterli xususiyati – milliy xo’jaliklarning iqtisodiy jihatdan ochiqligining ortib borishi. Milliy iqtisodiyotlarning ochiqligini, masalan, tashqi savdo kvotasi bilan o’lchanadigan bo’lsa, XX asrning o’rtalarida bu ko’rsatkich o’rtacha 16 %ga teng bo’lgan bo’lsa, 2004- yilda 36 foizga yetdi, 2006- yilda esa 49 foizdan oshib ketdi 25 . Bunday holat dunyoda iste’mol qilinayotgan tovar va xizmatlarning o’rta hisobda deyarli yarmi to’la yoki qisman ular iste’mol qilinayotgan mamlakatlardan tashqarida ishlab chiqarilishini ko’rsatadi. Globallashuvning to’rtinchi hususiyati uning ishsizlikka va mamlakatlarning ish bilan bandlikning barqaror yuqori darajasini ta’minlash qobiliyatiga ta’siri bilan bog’liqdir. Hozirgi kunda ilm talab qiladigan va yuqori texnologiyali tarmoqlar yuqori malakali, lekin kam miqdorda ishchi kuchi talab etadi. Keyingi yillarda mehnat, material va energiya talab etadigan tarmoqlarda band bo’lgan past va o’rtacha malakaga ega bo’lgan xodimlar soni qisqarib bormoqda. Ularning bir qismi xizmat ko’rsatish sektorlariga o’tmoqda, lekin katta qismi ishsizlar qatoridan joy olmoqda. Beshinchi xususiyati – iqtisodiy jarayonlarning global muammolar, jumladan, resurslarning cheklanganligi, demografik vaziyatning va oziq-ovqat muammolarining 24 Богомолов О.Т. Анатомия глобальной экономики. –М.: 2004-с 25 Международная экономика: теория и практика: Учебник для вузов:- СПб. Питер. 2008,с.18 26 keskinlashuvi, rivojlangan mamlakatlar bilan qoloq mamlakatlar orasidagi texnologik va intellektual salohiyatdagi tafovutning chuqurlashuvi, daromadlar bo’yicha differensiatsiyaning kuchayishi, ekologik muammolarning keskinlashuvi bilan bog’liqligidir. Globallashuv tarafdorlari ushbu jarayonda ishtirok etadigan barcha mamlakatlar undan foyda ko’radi, degan fikrni bildiradilar. Lekin real hayotda global munosabatlarning ustunliklaridan asosan rivojlangan mamlakatlar manfaat ko’rmoqdalar, degan fikrlar ham mavjud. Globallashuv ma’lum ma’noda iqtisodiyotning qutblashuvini kuchaytiradi. Mashhur venger iqtisodchisi M.SHimaining hisob-kitoblariga ko’ra, 1995 yilda jahon YAIMning 80 foizi dunyo aholisining 14,5 foizi yashaydigan 24 mamlakat tomonidan, 15 foizi dunyo aholisining 31,5 foizi to’g’ri keladigan 63 mamlakat tomonidan o’zlashtirilgan. Jahon YAIMning bor yo’g’i 5 foizi dunyo aholisining yarmidan ko’pi, ya’ni 55,5 foizi istiqomat qiladigan 45 mamlakat tomonidan o’zlashtirilgan 26 . 2005-yilda dunyo bo’yicha olingan daromadning bor yo’g’i 39 foizi dunyo aholisining 84 foizi yashaydigan jon boshiga eng past va o’rtacha daromadli mamlakatlar ulushiga to’g’ri kelgan. MDH hissasiga jahon yalpi ichki mahsulotning bor-yo’g’i 4,1% to’g’ri keladi, yeI mamlakatlarining ulushi esa 24%ni tashkil etadi 27 . 3-jadval Butun dunyoda yaratilgan daromadning mamlakatlarning alohida guruhlari o’rtasida taqsimlanishi, %* Mamlakatlar guruhlari Dunyo daromadidagi ulushi Dunyo aholisi sonidagi ulushi Jon boshiga eng past daromadli mamlakatlar 7 36 Jon boshiga o’rtacha daromadli mamlakatlar 32 48 Jon boshiga eng yuqori daromadli mamlakatlar 61 16 *Manba: YU.Ivanov. O globalnom mejdunarodnom sopostavlenii VVP po 146 stranam mira. / Voprosы ekonomiki. №5, 2008, s.22. Globallashuv sharoitida mamlakatlar iqtisodiy xavfsizligi – ko’p qirrali tushuncha bo’lib, hozircha uning yagona talqini qabul qilinmagan. Taraqqiyotning hozirgi bosqichida ishlab chiqarish va tashqi iqtisodiy aloqalar jadallik bilan chuqurlashib, milliy iqtisodiyotlarning baynalmilallashuvi kuchayib bormoqda. Bunday sharoitda iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash nafaqat mamlakat darajasida, balki mintaqa darajasida ham eng muhim masalalardan biriga aylanib boradi. 26 Intеrnеt ma'lumotlari 27 Иванов Ю. О глобальном международном сопоставлении ВВП по 146 странам мира. / Вопрос ы экономики, №5, 2008, с. 29 27 Globallashuv dunyo hamjamiyati ishtirokchilari uchun yangi imkoniyatlar yaratish bilan bir vaqtda, milliy iqtisodiyotlar faoliyatiga salbiy ta’sir ko’rsatadigan xavf-xatar va tahdidlarni ham vujudga keltiradi. Globallashuv jarayonlari kuchayib borgan sari bunday tahdidlar miqyosi kengayib, ularni bashorat qilish va bartaraf etish qiyinlashib boradi. Bir paytning o’zida ham dunyo hamjamiyatiga, ham alohida olingan konkret mamlakatga tahdid soladigan yangi global xavf-xatarlar vujudga keladi. Globallashuv jarayoniga umumiy nuqtai nazardan qaraladigan bo’lsa, ushbu jarayon O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimovning iborasi bilan aytganda, “mutlaqo yangicha ma’no – mazmundagi xo’jalik, ijtimoiy-siyosiy, tabiiy-biologik global muhitning shakllanishini va shu bilan birga, mavjud milliy va mintaqaviy muammolarning jahon miqyosidagi muammolarga aylanib borishini ifoda etmoqda” 28 . SHuning uchun ham mamlakat iqtisodiy xavfsizligini keng xalqaro hamkorliksiz ta’minlash mumkin emas. CHunki yuzaga kelayotgan muammolarni faqat milliy vosita va mexanizmlar yordamida hal etib bo’lmaydi. SHu bois “milliy iqtisodiy xavfsizlik” va “xalqaro iqtisodiy xavfsizlik” kabi tushunchalar o’rtasida aloqadorlik kuchayib bormoqda. Xalqaro iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash milliy iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlashning muhim sharti sifatida qaraladi. Globallashuv mamlakatlar iqtisodiyotini tashqi omillar ta’siriga ochiq qilib qo’yadi. Masalan, XX asr 70– yillarining o’rtalarida OPEK a’zolarining xatti- harakatlari natijasida neft mahsulotlariga jahon narxlari oshib ketdi. Jahon miqyosida energiya iste’molining muntazam o’sib borganligi va energiya resurslarining cheklanganligi sharoitida ko’p mamlakatlar oldida energetika xavfsizligini ta’minlash muammosi dolzarb bo’lib qoldi. XX asr 70 – yillarining boshlarida Bretton – Vud xalqaro valyuta tizimining parokandalikka yuz tutganligi va 1976–yilda YAmayka kelishuvlari asosida “suzuvchi” valyuta kurslariga o’tilganligi, rivojlangan mamlakatlar tomonidan kapital harakatlari ustidan nazoratni sekin–asta susaytirilganligidan dalolat beradi. Keyinchalik o’tgan asrning 80 – 90 – yillarida Lotin Amerikasi va Janubi- sharqiy Osiyoning bir qator mamlakatlarida sodir bo’lgan va jahon moliya bozorlarida halokatga olib kelgan inqirozlar natijasida moliyaviy xavfsizlikni ta’minlash zaruriyati paydo bo’ldi. Yer yuzi aholisi sonining ko’payib borishi, buning natijasida xom ashyo va mahsulotlarga bo’lgan talabning oshishi va oqibatda chiqindilarning katta miqdorda to’planib borishi atrof-muhitga salbiy ta’sir ko’rsata boshladi. Bu jarayonlar global xarakterga ega bo’lganligi bois, dunyo miqyosida tahdidga aylanib, ekologik xavfsizlikni ta’minlash zaruriyatini keltirib chiqardi. 2008-yilda boshlangan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi dunyoning deyarli barcha mamlakatlari iqtisodiyotiga ta’sir etuvchi tahdidlarni keltirib chiqardi. Inqiroz AQSH ipotekali kreditlash tizimida ro’y bergan tanglik natijasida kelib chiqdi. Keyinchalik uning miqyosi kengayib, yirik banklar va moliyaviy tuzilmalarning to’lov qobiliyati zaiflashib qolganligi oqibatida moliyaviy inqirozga aylanib ketdi. 28 Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. Тошкент. “Маънавият”, 2009, 111-бет. 28 Inqiroz ta’sirida yirik kompaniyalar indekslari va aksiyalarining bozor qiymati halokatli darajada tushib ketdi. Bu esa dunyoning ko’plab mamlakatlarida ishlab chiqarish sur’atlarining pasayib ketishiga olib keldi. Natijada iqtisodiy o’sish sur’atlari sekinlashib, buning oqibatida ishsizlik miqyoslari osha boshladi. Jarayonlarning bunday kechishi mamlakatlarning milliy va uning tarkibiy qismi bo’lgan iqtisodiy xavfsizligiga o’z ta’sirini ko’rsatmasdan qolmaydi. Yüklə 1,46 Mb. Dostları ilə paylaş:
|