Texnologiyalari kafedrasi «hayot faoliyati xavfsizligi»

 
 
Nazorat savollari. 
1. Shovqin va titrash haqida umumiy ma`lumotlar. 
2. Shovqin va titrashga qarshi kurash usullari. 
3. Shovqindan himoyalanish usullari va vositalari. 
4. Titrashdan himoyalanish usullari va vositalari. 
5. Jamoa va shaxsiy himoya vositalari. 
 
12-Ma`ruza. Ishlab chiqarishda zararli nurlanishlar, ularning hususiyatlari 
va inson organizmiga ta’siri 
Reja. 
1. Ionlashuvchi (radioaktiv) nurlanishlar, ularning turlari va asosiy xossalari. 
2. Ionlashuvchi nurlanishlarning inson organizmiga biologik ta`siri. 
3. Ionlashuvchi nurlanishlarni me`yorlash (normalash) 
4. Ionlashuvchi nurlanishlardan muhofazalanish chora-tadbirlari.
 
 
1. Ionlashuvchi (radioaktiv) nurlanishlar, ularning turlari va asosiy ossalari 

---

88 
Bir qancha ilmiy tekshirish muassasalarida va sanoat korxonalarida har xil 
maqsadlar uchun radioaktiv moddalardan foydalaniladi. 
Masalan, mashinasozlik sanoatida radioaktiv moddalardan quyma 
detallardagi kamchiliklarni va payvand qilingan joylarning va detallarning 
sifatini aniqlashda keng qo‘llaniladi.
Kristallsimon moddalarning tarkibini tahlil qilish, ishlab chiqarish 
jarayonlarini nazorat qilish va avtomatlashtirishda ham radioaktivnurlar yaxshi 
natija beradi. 
Ionlashgan nurlar inson organizmiga zararli ta`sir ko‘rsatib, og‘ir 
kasalliklarning kelib chiqishiga sababchi bo‘lishi mumkin. Uning ta`sirida inson 
og‘ir kasallik hisoblanadigan nur, oq qon kasalligi va har xil xavfli shishlar, teri 
kasalliklariga duchor bo‘lishi mumkin. SHuningdek ionlashgan nurlar ta`sirida 
genetik ta`sirlanish, ya`ni keyingi avlodlarga ham ta`sir ko‘rsatuvchi nasliy 
kasalliklar kelib chiqishi mumkin. 
Radioaktivnurlarning eng xavfli joyi shundaki, inson organizmida bu 
kasallik yaqqol namoyon bulguncha hech qanday belgiga ega bo‘lmaydi. 
Aniqlangandan keyingi holat esa nihoyatda og‘ir bo‘lishi va ko‘pincha o‘lim 
bilan tugashi mumkin. 
Radioaktivmoddalar bilan ishlaganda ishni to‘g‘ri tashkil qilish va muhofaza 
chora-tadbirlar qo‘llash xavfsizlikni ta`minlaydi. 
Radiaktivlik-atom yadrolarining ion nurlanishlari chiqarishi natijasida 
boshqa bir atom yadrolarining hosil qilishidir.
Radioaktiv nurlanishlar ionlovchi nurlanishlar deb ataladi, chunki bu nurlar 
ta`sir etgan moddalar atom va molekulalarida ionlar hosil buladi. Bunday 
ionlovchi nurlanishlarga rentgen nurlari, radio va gamma nurlari, al’fa va beta 
nurlari, shuningdek neytron oqimlari kiradi.
Al’fa nurlari katta ionlashtirish xususiyatiga ega bulgan, harakat doirasi 
katta bulmagan geliy atom yadrosining musbat zaryadlangan zarrachalari 
hisoblanadi. Harakat doirasi katta bulmaganligi sababli inson teri qavatigagina 
ta`sir qilib, terini yorib kira olmaydi, shuning uchun ham uncha zararli emas.
Beta nurlari radioaktivmoddalarning atom yadrolari tarqaladigan elektron 
yoki pozitron oqimidir. Bu nurlarning harakat doirasi ancha keng va yorib kirish 
qobiliyatiga ega. SHuning uchun ham inson uchun xavflidir. 
Gamma nurlarining ionlash qobiliyati katta bulmasada katta yorib kirish 
kuchiga ega bo‘lib, yadro reaktsialari va radioaktiv parchalanish natijasida 
vujudga keladigan yuqori chastotadagi elektromagnit nurlari hisoblanadi.
Rentgen nurlari moddalarni elektron oqimlari bilan bombardimon qilganda 
ajralib chiqadigan eletromagnit nurlaridir. 
Har xil radioaktiv nurlarning tirik organizmga ta`siri ularning ionlovchi va 
kirib boruvchi xususiyatiga bog‘liq. Har xil nurlar bir xil dozada yutilganda 
biologik ta`siri bir-biridan farq qiladi. Shuning uchun radiatsiya xavfini aniqlash 
maqsadida doza ekvivalenti birligi ber kiritilgan (radaning biologik ekvivalenti). 
1 ber-har qanday ion nurlanishlarining biologik hujayralarda rentgen va gamma 
nurlanishlarining 1 rad ga teng keladigan biologik ta`siridir.

---

89