The kuleli case in the ottoman turkish empire

Journal of Social Research in Uzbekistan 
 
ISSN: 2181-2721 
https://topjournals.uz/index.php/jsru
 
20 
etsa va unga qaytmasa, o‘lim jazosini nazarda tutadi. Ushbu qonun ustuvorligi yillar davomida 
xalqlarning ajralishiga yordam berdi. Chunki musulmon bo‘lmagan kishi bilan turmush qurgan 
taqdirda ikki tarafdan biri dinini o‘zgartirishga majbur bo‘lib, musulmon kishi o‘limga hukm 
qilingan. Musulmon bo‘lmaganlar bu qonun ustuvorligidan juda noqulay edi. Islohot Farmoni esa 
murtadga beriladigan jazo haqida bayonot bermay, “Hech kim mazhabga kirishga majbur qilinmasa, 
hech kim oʻzgartirishga majbur boʻlmaydi” degan bayonot bilan oʻtgan. Musulmon bo‘lmaganlar va 
musulmonlar o‘rtasidagi kelishmovchiliklar uchun yangi tartibga solinishi bildirilgan farmon, 
musulmon bo‘lmaganlarning o‘z sudlarida sudlanishiga yo‘l ochdi. Bu holat jamoatchilikda katta 
xayolparastliklarni keltirib chiqardi, ammo bundan tashqari, davlatda huquqiy tizimning ikkiga 
bo‘linishi oldindan aytib bo‘lmaydigan hodisalarning boshlanishini anglatadi. Usmonli 
musulmonlarining bu farmonga nisbatan qattiq munosabati farmondan keyingi voqealarga olib keldi, 
chunki musulmonlar farmondan qariganliklarini his qilishgan. Jevdet Posho bu borada quyidagi 
ta’riflar berdi: “Ko‘p qismimiz ota- bobolarimiz qonlari bilan g‘alaba qozongan muqaddas milliy 
qonunimizni yo‘qotdik. , shunday muqaddas huquqdan mahrum boʻldi.Islom ahli bu kun yigʻlamoq 
va motam tutadigan kun, deb ayta boshladilar. Jevdet Posho yangilik bilan birga islohotchi vazirlarni 
ham tanqid qildi. Aksincha, ko‘p odamlar Ali va Fuat Poshsholarga katta bosim o‘tkazdilar va 
shiddatli reaksiyalar ko‘rsatdilar. Jevdet Posho Mustafo Reshit Poshoga ishora qilib, hech 
bo‘lmaganda asta- sekin yangilik qilganini, islohotchi davlat arboblarining xalqning nozikliklariga 
e'tibor bermay, xalqning nafratini qozonganini tushuntirdi. Qrim urushi Usmonli imperiyasining 
moliyaviy ahvoliga juda yomon ta'sir qildi. Qolaversa, Tanzimat davridagi amaliyotlar natijasida 
yuzaga kelgan g‘ayrioddiy o‘zgarishlar bilan Usmonli jamiyatini tashkil etuvchi muhim unsurlar 
bo‘lib, norozilikni boshdan kechirdi. Usmonli imperiyasidagi modernizatsiya jarayonidagi voqealar 
doimo ko‘p qirrali, murakkab va o‘zaro bog‘liq bo‘lgan. Davlat byudjeti qattiq larzaga kelgan bir 
paytda byurokratiyada qarshilikka o‘rin yo‘q edi, islohotchi vazirlar esa xalqning, harbiylar va davlat 
xizmatchilarining himoya kafolati bilan birin- ketin innovatsiyalarni amalga oshirayotgan bir paytda 
o‘zlari xohlagan mansab va lavozimlarga erisha olmay, davlat boshqaruvini isloh qilish g‘oyasiga 
yoqmay qoldilar. Usmonli jamiyatidan tortib siyosatigacha, saroyidan diniy va siyosiy 
aktyorlarigacha har jihatdan zilzilalar markazida. Kuleli voqeasi barcha bu murakkab jarayonlar bir- 
biriga bog‘langan muhitda sodir bo‘ldi. Kuleli ishining tarixiy ildizlari hali ham noaniq va voqea 
tarixchilar tomonidan to‘liq izchil ilmiy dalillarga asoslanmagan. O‘sha paytda, 1859 yil boshida 
Usmonli byurokratiyasi tarkibida yashirin jamiyat tashkil etilgan edi. Bu jamiyatning Kuleli ishida 
yashirin vazifasi borligi taxmin qilinadi. Ya'ni, Kuleli ishida ishtirok etgan ayblanuvchilarning 
so‘zlaridan, hodisaning sababi Sulton Abdulmejidning ortiqcha sarf- xarajatlarining oldini olish 
bo‘lgan degan xulosaga keldi. Boshqa tomondan, bu boshqaruvni yoqtirmaydigan askarlar va ulamo 
a'zolarini umumiy isloh qilishga qaratilgan ongli inqilob urinishi sifatida ham ko‘riladi. “Kuleli 

---