Tibbiy-pedagogik nazorat o`tkazishda qo`llaniladigan uslublar

1. Tibbiy-pedagogik nazorat o`tkazishda qo`llaniladigan uslublar.

   
   

2. Tibbiy pedagogik nazorat o`tkazishda qo`llaniladigan funktsional sinamalar.

   
   

3. Sportga tanlash va saralashning tibbiy muammolari.

   
   

4. Turli yoshdagi jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ullanuvchi shaxslarda TPN.

   
   

5. Jismoniy tarbiya va sportda o`z-o`zini nazorat qilish.

   
   

6. Bolalar organizmi jismoniy rivojlanishining asosiy kuchlari.

   
   

7. Onglilik va faollik tamoyillari.

   
   

Tibbiy-pedagogik nazorat o`tkazishda qo`llaniladigan uslublar

TPN da turli tadqiqot usullar qo`llanilishi mumkin. Bir necha sistemalarning funktsional holatlari o`zgarishlarini aniqlashning imkoniyatini beruvchi uslublar qo`llangandagina TPN katta ahamiyatga ega bo`ladi. Bunday o`zgarishlarning darajasi va xarakteri yuklamalarning ta`sirini baholashda va tiklanish davomiyligini baholashda ishonchli mezon bo`la oladi.

Trenirovka jarayonini boshqarishda bioximik tadqiqot usullarining ahamiyati kattadir. Sportchi holatini kompleks baholashda faqatgina bioximik tadqiqot bo`yicha kompleks vrach nazoratini o`tkazish katta xatoga olib keladi.

Trenirovka ta`sirida organizm holatining o`zgarishi va trenirovka jarayonini nisbatan aniqroq boshqarishda TPN kompleks usuliga etarli va to`la baho berishga imqon beradi.

Savol-javob (anamnez) va tashqi ko`rik (somatoskopiya)

shug’ullanuvchilarda charchash alomatlarini kuzatish vrach va trener uchun sportchi organizmi holatini, uning jismoniy mashq bajarishdagi zo`riqish, toliqish, darajasini aniqlash va xulosa chiqarishga yordam beradi.

Shug’ullanuvchidan mashg’ulot oldidan va mashg’ulot vaqtida o`zini his qilishi, toliqishi, shug’ullanishga bo`lgan hohishi, ba`zi mashqlarni bajarishdagi qiyinligini so`rash lozim. Shikoyatlarning yo`kligi, o`zini yaxshi sezishi organizmning yuklamalarga yaxshi moslashishidan doim dalolat bermaydi. Chunki ba`zi bir kasalliklarda, masalan, yurakning o`ta zo`riqishini faqat maxsus usullar yordamida aniqlanadi. Agar shug’ullanuvchida mashq bajarish paytida va mashg’ulotdan keyin ba`zi shikoyatlari bo`lsa bu yuklamalarning shug’ullanuvchi tayyorgarligiga mos emasligi, salomatligi yomonlashganidan dalolat beradi.

Tashqi ko`rik asosida charchashning darajasini aniqlash mumkin (teri rangi, terlash darajasi, nafas olishi, harakat turg’unligi, diqqati).

Yuz terisining o`zgarmasligi yoki biroz qizarishi, ozgina terlashi, nafas olishning tezlanishi, harakat koordinatsiyadagi o`zgarishlarning yo`qligi, yugurish va yugurishda tetikligi, shug’ullanuvchining uncha katta bo`lmagan toliqish darajasida ekanligiga guvohlik beradi.

O`rtacha toliqish darajasi yuzning qizarishi, o`ta terlash, chuqur va tez nafas olishi, harakat koordinatsiyasining o`zgarishi (mashq bajarishda va yurishda qadamning o`zgarishi, yon tomonga tebranishi), diqqatining pasayishi bilan belgilanadi.

O`ta toliqish darajasida esa yuzning birdaniga qizarishi, terlaganda maykada tuzning paydo bo`lishi, nafas olishning tezlanishi, ba`zan tartibsiz ravishda nafas olishi, hansirab qolishi , harakat koordinatsiyasining anchagina buzilishi (yonga chayqalib ba`zan yiqilishi, texnikasining buzilishi) diqqatini yo`qligi bilan xarakterlanadi.

Terlash darajasiga baho berishda yuklamaning shiddati, kun harorati, shamolning bor yoki yo`qligi va ichimlik ist`emol qilganligini hisobga olish kerak. Kuchli terlash sodir bo`lganda shug’ullanuvchida buning sababini aniqlash lozim.

Tana vaznini va undagi o`zgarishlarni aniqlash – oddiy, lekin jismoniy yuklama ta`sirini baholashda muhim usullardan biridir. Vaznni o`lchash maqsadga muvofiqdir. Yuklamadan keyin sportchining vazni o`rtacha 300-500 gr, endi shug’ullanishni boshlaganlarda 700-1000 gr pasayishi kerak. Katta tezlikdagi va uzoq muddatli yuklamadan (uzoq masofaga yugurish, chang’i va velosiped poygasidan) keyin 2-6 kg vazn pasayishi kerak. Yillik trenirovka tsiklining tayergarlik davrida boshqa davrlarga qaraganda vaznning pasayishi faollashadi.

YUqori sport formasiga erishganda sportchining vazni normallashadi.

Jismoniy mashqga bo`lgan organizmning reaktsiyasini baholashda, yurakqon tomir sistemasi faoliyatini aniqlash katta ahamiyatga ega. Mashg’ulot oldidan, razminkadan keyin, mashg’u-lotning asosiy qismida, ba`zi mashg’ulotlarni bajargandan keyin, dam olgandan keyin yoki yuklama shiddatining pasayishi davrida pul’s va qon bosimi o`lchanadi.

Yuklama shiddati va xarakteriga ko`ra, pul’sning o`zgarishi va tez tiklanishi organizm funktsional holati darajasini aniqlash imkonini beradi. Masalan, agar 400 metrga 70 sekund davomida yugurishda sportchi pul’si 160 ursa va 2 min dan keyin 120 gacha tiklansa, shu bilan birga, navbatdagi xuddi shunday yuklamadan keyin 150 ursa va 3 min dan keyin tiklansa, bu hol YuQT sistemasini funktsional holatining yomonlashishini ko`rsatadi.

Organizmning funktsional holatining muhim ko`rsatkichi- bu pul’s tiklanishining tezligi. Yaxshi moslashgan sportchilar-ning pul’si tinch holatda minutiga 60-80 ta, jismoniy yuklama-dan keyin 2 minutdan keyin 180 urishdan 120 urishgacha pasayadi.

Arterial qon bosimning o`zgarishlari organizmni jismo-niy mashqga chidamliligini aniqlashga imkoniyat beradi. AQB ning o`zgarishlarini baholashda maksimal, minimal va pul’s bosimlarini solishtirilishi katta ahamiyatga ega.

Organizmni yaxshi moslashishida maksimal va minimal AQB larning o`zgarishlari proportsional bo`lishi kerak, pul’s tez bo`lsa, maksimal qon bosim ham baland bo`ladi. Organizmning chiniqish qobiliyati yomonlashganida maksimal qon bosimni o`zgarishi kamayadi, pul’sni tezlanishi esa saqlanadi. Funktsional holat yomonlashishining eng oxirgi chegarasi – bu gipotonik reaktsiyadir. Bunday reaktsiya o`ta chidamlilikni oshirish uchun o`tkazilgan mashqlardan so`ng o`ta charchash holatida bo`lishi mumkin.

Tezkor kuch sifatli mashqlarda maksimal qon bosimning haddan oshishi ro`y berishi mumkin: gipertonik reaktsiya (220-240 mm.sim./ust.). Jismoniy mashqqa bo`lgan minimal qon bosimning normal javob reaktsiyasi uning pasayishi bilan namoyon bo`ladi. Ammo ba`zida minimal qon bosim o`zgarmaydi yoki oshadi. Bunday hol organizmning mashqqa moslanish qobiliyati pasayishining belgisidir.

Shunday kilib, sportchining tayyorgarligi bajarilgan mashqga to`g’ri kelganda pul’s tezlashadi, maksimal qon bosim oshadi, minimal qon bosim pasayadi. Mashqdan keyin bo`lgan pul’s bosimning pasayishi YuQT sistemasini o`ta charchashini ifoda-laydi, yuklamadagi yomon moslanishini ko`rsatadi.

Elektrokardiografiya. TPN ning hamma formalarida qo`llaniladi. EKG ko`rsatkichlarida sinus ritmini saqlanishi, bo`lmachalar-qorinchalararo va qorinchalararo o`tkazuvchanligini davomiyligining saqlanishi, yuklamalarga yaxshi reaktsiya deb hisoblanadi.

EKGda ekstrasistolalarning paydo bo`lishi, bo`lmachalar-qorinchalararo va o`tkazuvchanligining o`zgarishi, R tishining pasayishi, manfiy T tishining paydo bo`lishi yuklamalarning haddan tashqari shiddatliligini ko`rsatadi.

Tashqi nafas olish tizimi funktsiyalarni tekshirish TPN da katta ahamiyatga ega emas, chunki nafas olish rezervlari juda katta va hech qachon butunlay ishlatilmaydi. Ba`zi bir tashqi nafas olish tizimi funktsiyalarining nazorati jismoniy mashqlarning ta`sirini va tiklanish davrlarini baholashga imkoniyat beradi. Nafas olish chastotasini aniqlash eng oddiy va tarqalgan uslubdir. Nafas olish chastotasi tinch holatda aniqlanadi, mashqdan oldin, mashq davomida, mashqdan keyin. Jismoniy mashqdan so`ng nafas olish chastotasi 1 minut davomida 30-60 gacha etishi mumkin.

O`pkaning tiriklik sig’imi (O`TS) va o`pkaning maksimal ventilyatsiyasini (O`MV) mashq davomida, mashqdan oldin, mashqlar oralig’ida va mashqdan keyin aniqlanadi. Engil mashqlardan keyin bu ko`rsatkichlar ozgina oshadi yoki kamayadi (O`TS 100-200 ml ga, O`MV 2-4 litrga). Haddan tashqari katta mashqlardan keyin O`TS 300-500 ml ga O`MV 5-10 litrga kamayishi mumkin.

TPNda nerv muskul sistemalarini tekshirish muhim rol’ o`ynaydi. Nervmuskul sistemalarning kasalliklari va travma-lariga noto`g’ri uyushtirilgan trenirovkalar sabab bo`lishi mumkin. Shuning uchun TPN o`tkazganda iloji boricha keng darajada tekshirishlar o`tkazilishi lozim: oyoq, qo`llar haraka-tining tezligi, kuchi va muskullarning statik chidamliligi, harakatlarni muayyan bajarishi, Romberg sinamasini bajarishi, qo`l titrashining bor yo`qligini aniqlash zarur.

TPNda harakat reaktsiyalarining yashirin davrini elektromiografiya yordamida mushaklarning tarang bo`lish latent davrla-rini aniqlash va baholash mumkin, chunki bu ko`rsatkichlarning o`zgarishi charchash darajasini baholaydi.

Kliniko-bioximik metodlari hozirgi zamonda TPN da keng qo`llaniladi. Qondagi sut kislotasining miqdori trenirovkalarning yunalishini aniqlashga yordam beradi. Shuning uchun sut kislotasini aniqlash mashqlarni uyushtirishda muhim rol’ o`ynaydi.

Tekshirishlar o`tkazganda trenirovkadan 3 minutdan so`ng barmoqdan qon olinadi. Trenirovkadan keyin sut kislotasining miqdori 4 mol’/l dan kam bo`lsa, yuklamalar etarli emas. Chidamlik sifatini rivojlantiruvchi trenirovkalarda sut kislotasining miqdori 5-6 mol’/l da bo`lishi kerak, anaerob almashinuvni tejashga yullangan trenirovkalarda esa 8-11 mol’/l.

Qondagi mochevina miqdori organizmning yuklamalarga moslanishini aniqlashga yordam beradi. Qon mochevinasi oksil moddalarni parchalanish maxsulotidir. Sportchilarda ertalabki mochevinaning miqdori 3,5-7 mol’/l, 7 mol’/l dan oshsa – bu almashinuv protsesslarida muvozanat yo`qligining dalolati, 8 mol’/l dan oshsa – haddan katta yuklamaning oqibati.

Tezlik va tezkor sifatlarini rivojlantiruvchi mashqlarning effektivligini aniqlashda qonda anorganik fosfat miqdori aniqlanadi.

Kliniko-bioximik tekshirishlarda 11 oksikortikosteroidlar, glyukoza va boshqalar aniqlanadi.