Tibbiyot institutlari talabalari uchun

Asosoiy klinik sindromlar
Nafas tizimi kasalliklarida quyidagi sindromlar ajratiladi.

• 
  o’pka to’qimasini qattiqlashish (zichlashish) sindromi
  
• 
  plevral sindrom
  
• 
  o’pkada bo’shliq (kavak) sindromi
  
• 
  bronh o’tkazuvchanligini bizilish (bronhoobstruktiv) sindrom
  
• 
  o’pka to’qimasida havo ko’payib ketish sindromi
  
• 
  nafas yetishmovchiligi sindromi
  

yuqorida qayd qilingan har bir sindrom asosiy tekshirish usullarida (ko’zdan kechirish, paypaslash, tukillatish, eshitish) va qo’shimcha tekshirish usullarida aniqlangan simptomlar yig’indisidan shakillanadi.
O’pka to’qimasini qattiqlashishi sindromi.
Bu vaqtda o’pka to’qimasi havosiz bo’lib qoladi. O’pkaning bir bo’lagi yoki bir nechta bo’laklari zichlashadi. Bu nafas tizimining eng ko’p tez-tez uchraydigan sindromlaridan biridir. Qattiqlashish pnevmoniyada, sil kasalligida, o’pka infarktida, atelektazi (opturasiya va kompressiyali), o’pka o’smasida, qon dimlanishida kuzatiladi. Qattiqlashish o’choq har hil joyda bo’lishi mumkin va u qisqa vaqt ichida paydo bo’lishi (o’tkir pnevmoniya, o’pka infarkti) yoki asta sekin (o’sma) rivojlanadi.
Zichlashish sindiromining asosiy belgilari bo’lib harsillash, og’riq, ko’krak qafasining nafas olishdagi harakatining asimmetriyasi. Zichlashish o’chog’ida tovush titrashining kuchayishi, tukillatishda o’pka tovushining bo’g’iqroq yoki bo’g’iq bo’lishi, eshitishda bronhial nafas eshitilishi, bronhofoniyaning kuchayishi hisoblanadi.
O’pkada bo’shliq sindromi.
Bu sindrom o’pkada qalin silliq devorli, atrofi infiltrat yoki fibroz to’qima bilan o’ralgan bo’shliq borligini bildiradi (ko’krak qafas, pufak). Uning belgilari har bir holatda ko’p sharoitlarga bog’liq bo’ladi. Bo’shliq o’lchamiga, joylashish chuqurligiga: (havo, suyuqlik va h.k.), unig nafas yo’llari bilan tutashganligi (bronh) ga bo’g’liq.
Agar bo’shliq katta bo’lib yuzaki joylashgan bo’lsa tovush titrashi susayadi. Bo’shliq bronh bilan tutashgan bo’lib unda havo bo’lsa tukullatishda timpanik tovush eshitiladi; agar suyuqlik bo’lsa u holda bo’g’iqroq yoki bo’g’iq tovush eshitiladi. Eshitishda alohida havoli bo’shliq ustida nafas sekinlashadi. Agar bronh bilan tutashgan bo’lsa bronhial nafas eshitiladi, u metal tovushga o’hshash, yoki amforik bo’lishi mumkin. Qisman suyuqligi bor bo’shliq ustida jarangli: nam hirillashglar eshitiladi.
O’pkadagi bo’shliq rentgenda yaqqol ko’rinadi. Kompyuter tomografiyasida pufaklar ko’rinadi.
Bronhial o’tkazuvchanliginin buzilish sindromi (bronhoobstruktiv sindrom).
Buning sababi bo’lib mayda bronhlarninga yallig’lanishi va shilliq qavatning shishishi (surunkali bronhit, allergik reaksiyalar), bronhlar qisilishi uning shilliq qavatini shishishi bilan (bronhial astma), hamda bronhlarning mehanik ezilishi hisoblanadi.
Bu vaqtda bemorlar yo’talga harsillashga (inspirator) shikoyat qiladi. Eshitishda dag’al vezikulyar nafas (nafas chiqarish cho’zilishi bilan), hirillashlar. Nafas olish bilan nafas chiqarish uyg’unligini buzilishi, yani dag’al cho’zilgan nafas chiqarish bronh o’tkazuvchanligi buzilishini muhim belgisi hisoblanadi. Bunda tashqi nafas faoliyati Tiffno indeksi pasaygan (60% dan kam), tez nafas chiqarish hajmi va pnevmotahometr ko’rsatgichlari pasaygan.

O’pka to’qimasida havo ko’payib ketish

Sindromi
Bu sindrom nafas chiqarish qiyinlashganda rivojlanadi. Bunday holat mayda bronhlar torayganda, yallig’lanishi yoki ekssudat bilan to’lishi, o’pka to’qimasining cho’ziluvchanligini kamayishi natijasida vujudga keladi. Natijada o’pkada havo ko’payadi, o’pka kengayadi, nafas ekskursiyasi kamayadi. Ko’zdan kechirgan ko’krak qafasinig shakli bo’chkasimon, qovurg’alari orasi kengaygan, epigastral burchak o’tmas, ko’krak qafasinig nafas harakati hajmi kamaygan. Paypaslaganda ko’krak qafasining rezistentligi oshgan, tovush titrashi susaygan.
Tukullatishda o’pka ustida qutisimon tovush, o’pkaning pastki qirrasi pastga siljigan, va pastki qirrasinig harakati va ekskursiyasi chegaralangan. Yurakning mutloq bo’g’iqlik tovush chegarasi kamaygan yoki aniqlanmaydi (o’pka bilan yopilgan).
Eshitganda susaygan vezikulyar nafas, ko’pincha hirillashlar bilan birga keladi.
Rentgenologik o’pka maydoni odatdagidan yorig’roq, diafragma pastga tushgan, uning nafas olishdagi harakati sust. O’pkaning kengayishi o’pka emfizemasi uchun hos bo’lib, u surunkali bronhitlarda, bronhial astma kasalliklarida vujudga keladi.

Plevral sindromlar

Plevral sindrom deb plevra varaqlarini shikastlanishi yoki uning bo'shlig'iga suyuqlik yoki gaz to'planishi natijasiga aytiladi. Plevra varoqlarining sindromi u shikastlanganda uning nerv ohirlari tasirlanishi natijasida kelib chiqadi. Uning shikastlanishi yallig'langanda (plevritlar), o'smada, plevra silida, suyuqlik to'planganda vujudga keladi. Masalan, quruq plevritda shikastlangan tomonda og’riq paydo bo’ladi, bemor majburiy holatda bo’lib og’riq tomoni bilan yotadi, agar suyuqlik to’plansa og’riq ketadi. Nafas olishda shikastlangan tomon orqada qoladi. Eshitishda dag’al plevra ishqalanish shovqini eshitiladi.
Plevra bo’shlig’ida suyuqlik yig’ilish sindromi.
To’plangan suyuqlik patalogik jarayonning harakteriga bog’liq.U transsudat, ekssudat, yiring (empiema), qon bo’lishi mumkin. Suyuqlik aralash holatda ham bo’lishi mumkin.
Sabablari:plevraning yallig’lanishi,ekssudat to’planishi bilan (bu infeksiya yoki immun mehanizm orqali kelib chiqadi, (revmatizm SKV va b.) Sil jarayonida nospesifik ekssudat reaksiya yoki plevra varaqligining sili bo’lishi mumkin.
Pleva o’smasi yoki metaztaz.
Yiringli jarayonlar. Ko’krak qafasi jarohati.
Suyuqlik o’pka to’qimasini ezib – harsillashni keltirib chiqaradi. Suyuqlik to’plangan tomon shishib chiqadi, qovirg’alar orasi silliqlanadi va nafas olishda orqada qoladi. Tovush titrashi keskin susayadi yoki o’tkazilmaydi. Suyuqlik ustida mutloq bo’g’iq tovush eshitiladi. Suyuqlikning yuqori chegarasida tukullatishda bo’g’iqrok – timpanik tovush eshitiladi. O’pka pastki qirrasining harakati ancha chegaralangan. Agar suyuqlik ekssudat bo’lsa uning yuqori chegarasi qiyshiq chiziq hosil qiladi ( Ellsa Damuazo Sokolov chizig’i ), uning cho’qqisi qo’ltiq osti chizig’i bo’ylab ko’tariladi. Trassudat uchun bo’g’iqroq chegara gorizontal joylashadi.
Bo’g’iq tovush ustida ko’pincha vezikulyar nafas eshitiladi.
Siqilgan o’pka to’qimasining umurtqa pog’onasiga yaqin joylashgan sohasida (gorlend uchburchagida) bronhial nafas eshitiladi. Ekssudatli plevritda sog’lom tomonning pastki qismida yana bir uchburchak – Rauxfus-grokko uchburchagi hosil bo’ladi va uning ustida vezikulyar nafas eshitilmaydi.
Plevra bo’shlig’iga havo to’planishi (Pnevmotoraks).
Visseral plevrani teshilishi (emfizema, sil absses).
Ko’krak qafasining jarohatidan kelib chiqadi.
Ko’krak qafasinin hastalangan yarmi bo’ladi, u nafas olishda orqada qoladi, qovurg’alar oralig’i tekislanadi, paypaslashda tovush titrashi aniqlanmaydi. Tukullatganda kuchli timpanik tovush kuzatiladi Eshitishda nafas shovqinlari bo’lmaydi.Bronhofaniya susaygan. Agar bronh va plevra bo’shlig’i orasida bog’lanish yo’llari bo’lsa, amforik nafas eshitilishi mumkin bu vaqtda bronhofoniya kuchayadi. Rentgenologik yorug’ o’pka maydoni aniqlanadi, ildiziga yaqin joyda havosiz ezilgan o’pka qora shaklda kuzatiladi.
Plevra bo’shlig’ida bir vaqtda ham suyuqlik, ham havo to’planish sindromi.
Bu vaqtda ko’pincha pnevmatoraksining asorati sifatida suyuqlik to’planadi. Agar suyuqlik seroz bo’lsa - gidropnevmatoraks, yiring bo’lsa - piopnevmotoraks, qon bo’lsa – gemopnevmatoraks deb ataladi.
Tekshirishda pastki shikastlangan ko’krak qafasi tomonining pastki qismida timpanik tovush eshitiladi. Eshitishda vezikulyar nafas keskin susaygan yoki eshitilmaydi. Ba’zan chayqalish yoki tomchi shovqini eshitiladi.
Rentgenda suyuqlikning gorizontal gomogen soyasi aniqlanadi.
Nafas etishmovchiligi sindromi .
Nafas etishmovchiligi – qonning gaz tarkibi buzilishidan kelib chiqadigan patologik holat. Nafas etishmovchiligi sindromi – eng muhim pulmonologik sindrom bo’lib, uning vujudga kelishi nafas a’zolarining asosiy vazifasi – gaz almashinishining buzilishidan dalolat betadi. Nafas etishmovchiligi turli sabablar natijasida kelib chiqadi. Nafas etishmovchiligining eng ko’p sababi o’pka va nafas yo’llarining patologik jarayoni hisoblanadi.
Bu vaqtda o’pkaga kislorod tashilishi buziladi.
Nafas etishmovchiligiga qarshi kompensator mehanizm qo’shiladi, bundan tashqari nafas apparatinig zahira imkoniyatlari kamayadi. Jismoniy ish qilganda – taxipnoe, taxikardiya kuzatiladi, nafas olish va chiqarishda yordamvhi muskullar qatnashadi. Keyinchalik kompensator imkoniyatlari tugaydi, arterial gipoksiya va giperkapniya kuzatiladi, qonda oksidlanib ulgurmagan mahsulotlar to’planadi va asidoz rivojlanadi. Surunkali nafas etishmovchiligidan tashqari, o’tkir nafas etishmovchiligi ham bo’ladi, u tez rivojlanib hatto kompensator imkoniyatining maksimal kuchayishi ham qondagi gaz tarkibini ta’minlashga kuchi etadi.
Nafas etishmovchiligi obstruktiv, restriktiv va aralash turlarga bo’linadi.
Obstruktiv nafas etishmovchiligi aosida havo yo’llarining torayishi, bronh o’tkazuvchanligining buzilishi yotadi. Obstrukntiv turdagi nafas etishmovchiligiga olib keluvchi eng ko’p sabab surunkali obstruktiv bronhit va bronhial astma kasalligi hisoblanadi. Muhim klinik belgisi bo’lib cho’zilgan nafas chiqarish fonida quruq hirillashlar eshitilishi hisoblanadi.
Bronhlar torayishini tasdiqlash uchun Tiffno indeksini aniqlash va pnevmotaxometriya o'tkaziladi. Bularning ko'rsatgichlari kamaygan bo'ladi. Bronh kengaytiruvchi dorilar berganimizda bu ko'rsatgichlar oshadi.
Restriktiv turdagi nafas etishmovchiligi o'pkaning kengayish va torayish qobiliyati chegaralanganda kuzatiladi. (O'pkaning surunkali va o'tkir yallig'lanish kasalliklari, emfizema, pnevmoskleroz, gidro –va pnevmotoraks, sil, o'sma, ko'krak qafasi harakati keskin chegaralanganligi, semizlik (pikvik sindromi.) Bunda Tiffno va pnevmatohometriya ko'rsatgichlari o'zgarmaydi. O'pkaning tiriklik sig'imi va boshqa hajmlar kamayadi.
Aralash turdagi nafas etishmovchiligi yuqoridagi ikki turni birlashtiradi. U ko'pincha o'pka va yurakning surunkali kasalliklarida kuzatiladi. O'pka ventiliyasiyasi bilan to'qima metabolizmi o'rtasidagi nomunosiblik qonning gaz tarkibini o'zgarishiga olib keladi. Bemorlarda giperkapniya rivojlanadi – Pa CO2 kamayadi 75 mm. Sm.ust.(me'yorida 100 mm. sm.ust).
Shunday qilib nafas etishmovchiligining aralash turida, hemogipoksemiya kuzatiladi, bu holat miya va yurak to'qimasi uchun juda havfli, chunki u organik o'zgarishga olib kelib, ularning faoliyatini ancha chuqur buzilishiga olib keladi.(chuqur koma, yurak aritmiyasi).
Klinik ko'rinishida surunkali o'pka etishmovchiligining eng ko'p va erta boshlanadigan belgilaridan biri harsillash hisoblanadi. Bemor ozgina jismoniy zo'riqqanda holsizlik sezadi, nafas faolligi chegaralanadi, ish qobiliyati pasayadi. Asta – sekin hirillash kuchayib doimiy bo'lib qoladi va bemor tinch vaqtida han havo etishmovchiligi seziladi. Bosh og'rig'i, uyqusizlik ko'p terlash, ishtaha yoqolishi kuzatiladi. Tarqoq ko'karish aniqlanadi (burun, lab, quloq uchlari), ba'zan ko'karish barmoq uchlarida ham kuzatiladi. Barmoqlar nog'ora cho'piga o'hshab qoladi. Tukillatganda qutisimon tovush eshitiladi (emfizema bo'lsa). Eshitganda nafas susaygan, har hil hirillashlar aniqlanadi. Qonda eritrosit va gemoglobin oshadi. Nafas etishmovchiligining kechishi uzoq danom etadi.
Surunkali o'pka patalogiyasi bo'lganda diagnoz nafas etishmovchiligi darajasini ko'rsatish bilan yakunlanishi kerak. Nafas etishmovchiligi darajasini asosiy klinik belgilari rivojlanishiga qarab (harsillash, ko'karish va taxikardiya) belgilanadi. Nafas etishmovchiligining uchta darajasi farqlanadi:
I daraja – jismoniy zo'riqishda harsillash bo'lishi.
II daraja – juda kam jismoniy zo'riqishda harsillash paydo bo'ladi.
III daraja – tinch holatda hirillash bo'lishi.
Gipaksiya va giperkapniya sabablari va simptomlari.