Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

395 
ADABIYOTSHUNOSLIKNING DOLZARB 
MASALALARI 
 
“ÖTƏN GÜNLƏR”İ 
NƏ ÜÇÜN YENİDƏN XATIRLADIQ?! 
“Ötən günlər” romanının 100 illiyinə!
 
Almaz Ülvi BİNNƏTOVA 
Filologiya elmləri doktoru, professor 
AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun
“Azərbaycan-Türkmənistan-Özbəkistan ədəbi əlaqələri”
şöbəsinin müdiri 
[e-mail]
 
(Ozarbayjon) 
Hər ötən günü yenidən, xüsusən zaman fövqündə baş verən unudulmaz 
hadisələri xatırlamaqla sabahı daha aydın, daha parlaq görmək mümkündür. 
“Dünənini bilməyən sabahını görə bilməz” – el misalı da bu zərurətdən yaranıb. 
“Keçmişimizi öyrənək ki, gələcəyimizi qura bilək” – misalı kimi. Deməli, dünən 
həm də sabahımızın özülü, bünövrəsidir.
“Ötən günlər”! Abdulla Qədiri, özbək nəsrinin ilk nümunəsi hesab olunan 
romanının adını, heç şübhəsiz elə bu kontekstdə düşünərək “Ötən günlər” 
qoymuşdur. İki, hətta üç gəncin taleyi ata-anaların cahil baxışlarının, arzularının qur-
banı olması faktını realistcəsinə əks etdirməklə, cəmiyyətin bu hadisələrdən bir 
nəticə çıxarmasını qarşısına məqsəd qoymuşdu. Abdulla Qədiri əsərin girişində qeyd 
edir ki, 
“deyirlər ki, nəyi isə yeni başlayırsansa, keçmişinə nəzər sal, onda uğur qa-
zanmaq mümkündür. Ona görə də mən keçmişdən, yenicə ötən günlərimizdən, 
axırıncı xanlıq dövrünün – tariximizin çirkin və qara günlərindən yazmağa 
başladım”.
“Ötən günlər” romanında insan qanına susayan nadanlıq, cahillik torunda 
çözələnən mal-pul hərisləri, vəzifə taxtında əyləşən mənəviyyatsızlıq, zalım tiplərin 
törətdiyi faciəvi, dramatik hadisələr baş alıb gedir. Əlbəttə bu acı dolu həyatlar 
oxucunu ağrıdır. Bu qədər ağır notların baş alıb getdiyi əsər niyə 100 ildir ki, sevə-
sevə oxunur, təkrar-təkrar nəşr olunur, həm də dünyanın bir çox dillərinə tərcümə 
olunaraq ?! 
“Ötən günlər”in sadə və axıcı dillə yazılması, personajların xarakterlərinin 
təfərrüatında ilıq bir təbəssüm görünməsi, eşqin saflığı, məsumluğu, ucalığı, ailə - el 
adət-ənənəsinin təqdimi və nəhayət təbiət lövhələrindən yazılı etüdlər əsərə rəng qa-

---

396 
tır. Sanki göy qurşağı rənginə bələnmiş gözəllik faciə və tale ağrılarını öz sehrində 
gizlətməyə çalışır.
“Bahar mövsümü idi. Dağlar, təpələr, çəmənlər ağ, qırmızı, sarı rəngli 
çiçəklərə bürünmüş, günəş qışdan güclə qurtulan kainata yeni həyatlar, yeni ümidlər 
verməkdə idi. Bütün qış daş və ağac qabıqları arasında üşümüş quşlar ötüşür, təbiə-
tin yer üzünü örtdüyü gözəl xalçalar üzərində qaçırdılar. Hüdudsuz səhraların 
sonsuz gözəllikləri ilə rəngarəng çiçəklərin ruhu oxşayan qoxularına qarşı biganə 
qalmaq mümkün deyildi. Təbiətin gözəlliyi bu çöllərin, səhraların bəzəkli döşü ilə 
fikirli halda getməkdə olan Atabəyin də diqqətini çəkmişdi”. 
Ağır fikirlər altında 
əzilən, dərin düşüncələr qoynunda az qala qeyb olan Atabəy də təbiətin bu gözəl-
liyinə biganə qala bilmir. Onu min fikir-xəyaldan qoparıb özünə valeh edir. Cə-
miyyətdə baş alıb gedən faciələrə, Atabəyin az qala sıyrılıb çıxa bilməyəcək 
gücsüzlüyünə təbiət öz naxışları ilə güc qatır, sığal çəkir. Gözəlliklər gözündə onu 
mat edir. Öz dərdi ilə təbiət möcüzələri arasında uyumluq, oxşarlıq, eyni naxış ara-
yır: 
“Qaranquşlar dümdüz, ox kimi uçub gedir. Uçarkən da vıcır-vıcır oxuyur, 
qəmsiz, qüssəsiz, qayğısız, ancaq tələsə-tələsə uçur. Bəlkə də sevgilisinin yanına 
tezliklə çatmaq üçün tələsir. O gülür, çünki sevgilisini görəcək. Bəxtəvər qaranquş! 
Sevdiyinin yanına acı bir xəbər aparmır. Ata-anasının arzu və həvəslərinə qurban 
olmur, həyatın mənasız və düyünlü qanunlarına da bağlı deyil, öz istədikləri ilə 
birləşir, dağlarda, təpələrdə, çöllərdə, göylərdə şadlıqla uçub gedir. Ah! Nə olaydı, 
mən də uça biləydim, mən də oxuya biləydim, mən də gülə biləydim...”. 
Amma 
yazıçı öz qəhrəmanını taleyinə boyun əydirmir. Ona zaman fürsəti, səbr verir. Səbr 
çox dərdlərin dərmanıdır, - deyiblər. Atabəy də səbrinin sonunda “dərmanı”nı tapdı. 
Ona zalım olanları məhv etdi. Təkcə qılıncının – qəməltisinin gücünə yox! Eşqi 
qolunun gücü idisə, silahının iti ucu, kəsən tiyəsi ilə həyatına yazılan böhtanları 
doğrayıb tökdü. Taleyini qırım-büküm edən sıx toxunuşlu toru corab söküyü kimi 
parçalayıb atdı. Gümüşbibinin hüzuruna eşqinə sadiq aşiq kimi çıxdı. Yazıçı hadisə-
lərin hər ağır məqamında qəhrəmanını yenə də təbiət gözəlliyi ilə qarşılaşdırır: 
“
Günəş istisini, yavaş-yavaş əsən külək uzaqdan gətirdiyi qoxuları yaymaqda, Salar 
çayı üzərində uçuşan qaranquşlar civildəməkdə idi. Ucsuz-bucaqsız çöllərin aşağı 
və yuxarısındakı zümrüdü yaşıllıqlar, dağların dumanı, quşların ahəngdar 
nəğmələri əsrarəngiz musiqi idi. Atabəy təbiətin bu gözəl və zərif mənzərəsinə aşiq 
olaraq bir az yatdıqdan sonra qəlbinin ta dərinliyindən bir ah çəkdi, “kaş ki, o da 
burada olaydı!” 
“Ötən günlər”i birnəfəsə oxunan əsərdir. Romandakı paralelllik – xeyirlə şərin, 
yaxşılıqla yamanlığın, nadanlıqla mərdliyin, mənəviyyatsızlıqla uca mənəviyyatın, 
təbiət gözəlliyi ilə cəmiyyət eybəcərliklərinin yanbayan təqdimi oxucunu yormur, 
hadisələri sanki səmadan görünən rəngli naxışlar kimi təsvir edir. Bəli, romantik 
çalarlar qoynunda real hadisələr izlənir. Bəlkə də bütün bunlar əsas verir ki, “Ötən 

---

397 
günlər” dünya (ingilis, alman, fransız, rus və hind romandan sonra) nəsrinin “altıncı 
özül daşı” adlandırılır.
2022-ci il “Ötən günlər” romanının 100 illik bayramıdır.
2023-cü ildə Abdulla Qədirinin “Molla Nəsrəddin”in təsiri ilə yaratdığı “Müş-
tüm”ün 100 illiyi qeyd olunacaq.
2024-cü ildə Abdulla Qədirinin (1894-19338) anadan olmasının 130 illiyi 
gəlir.
AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun “Azərbaycan-
Türkmənistan-Özbəkistan ədəbi əlaqələr” şöbəsinin dissertantı, gənc tədqiqatçı Şəb-
nəm Babayeva “Abdulla Qədiri və Azərbaycan ədəbiyyatı” mövzusunda dissertasiya 
üzərində xeyli vaxtdır ki, çalışır. Uğurlu araşdırmaları ilə gözəl nəticələr əldə etmək 
əzmindədir.
Şəbnəm Babayeva nüfuzlu elmi dərgilərdə xeyli sayda tədqiqat məqalələrini 
dərc etdirmişdir: Gənc tədqiqatçı “Abdulla Qədirinin “Mehrab əqrəbi” romanının 
poetikası”, “Azərbaycan maarifçiləri və özbək cədidçiləri İsmayıl bəy Qaspıralının 
ideyaları müstəvisində”, “Ötən günlər” romanında ümumtürk folklor ənənələri”, 
“Abdulla Qədirinin “Mehrab əqrəbi” romanında qadın problemi məsələləri”, “Те-
матика и образная система рассказов Абдуллы Кадири”, “Özbək satirik nəsrinin 
yaranmasında Abdulla Qədirinin rolu”, “Abdulla Qədiri romanlarına elmi-nəzəri 
baxış”, “Abdulla Qədiri həyatına dair faktlar”, “Cədid mətbuatı (“Müştüm” jurnalı 
əsasında)”, “Cədid ədəbiyyatı və “Müştüm” jurnalı”, “Cədid dramaturgiyasının 
təşəkkülü və Abdulla Qədirinin “Bəxtsiz kürəkən” pyesi”, “Abdulla Qədiri roman-
larının bədii dili”, “XX asr Turkiston adabiy muxiti” kimi elmi-tənqidi məqalələr 
müəllifidir. O, bu məqalələrini həm ədəbi əlaqələr, həm də elmi-nəzəri kontekstdə 
tədqiqat mövzusu kimi qələmə almışdır. Abdulla Qədirinin məşhur “Ötən günlər” 
romanını Xalid Səidin 1928-29-cu illər tərcümə və nəşri üzərindən yenidən çapa 
hazırlanmasını Şəbnəm Babayevanın bu işlərinin davamı kimi dəyərləndirə bilərik. 
Yazıçının ədəbi irsi və şəxsiyyəti, xüsusən onun “Ötən günlər” romanı bütün zaman-
larda tədqiqat mövzusu olmağa layiq, eyni zamanda XX əsr özbək klassik 
ədəbiyyatının parlaq səhifələrindəndir. Bu yubileylərin, Şəbnəm Babayevanın möv-
zu üzrə araşdırmalar kontekstində çalışdığı illərə təsadüf etməsi gənc tədqiqatçının 
uğurlarına daha bir şansdır.
“Ötən günlər”i 100 illiyi günlərində xatırlamağımızı tarixə yenidən nəzər 
salmaq kimi dəyərləndirə bilərik.