Tilshunoslik fanidan ma’ruzalar matni

Panini grammatikasi
Qadimgi hindlarning eng mashhur tilshunosi eramizgacha bo‘lgan IV asrda yashab ijod etgan Paninidir. Panini o‘zigacha bo‘lgan davr tilshunoslarining qo‘lga kiritgan yutuqlarini umumlashtirib, ulardan foydalangan holda klassik sanskritning (qadimgi hind adabiy tilining) eng mashhur grammatikasini yaratdi. Uning ushbu asari «Ashtadxyan» nomi bilan ataladi. Panini grammatikasi to‘rt mingga yaqin (3996 ta) qisqa va lo‘nda she’riy usulda yozilgan, osonlik bilan esda qoladigan qoidalarni (sutr) o‘z ichiga oladi.
Panini grammatikasi sof empirik va tasviriy xarakterga ega bo‘lib, unda sanskrit (qisman Veda) tilining fonetikasiga, morfologiyasiga, so‘z yasalishi va sintaksisiga oid fikrlar jamlangan.
Ushbu tadqiqot tili – undagi qoidalar nihoyatda ixcham va qisqa bo‘lganligi, asar tili o‘ziga xos terminologiyaga egaligi sababli Panini tadqiqoti uzoq vaqtgacha ovrupolik olimlarga tushunarli bo‘lmadi. Birinchi bo‘lib, asar mazmunini, undagi g‘oyani rus tilshunos olimi Otto Byotling izohlab berdi.
Panini o‘z davridayoq tilni sistema sifatida tushundi, so‘z turkumlarini farqladi, so‘z tarkibini o‘rgandi, o‘zak, qo‘shimcha, urg‘u, intonatsiya va boshqa hodisalar haqida mahlumot berdi.
Paninining sakkiz bo‘limdan iborat klassik sanskrit masalalariga oid grammatikasi Hindistonda deyarli ikki ming yil davomida eng asosiy va eng muhim qo‘llanma bo‘lib xizmat qildi. Eramizning XIII asrlaridagina sanskritning hind olimi Vopadeva tuzgan yangi grammatikasi maydonga keldi.
Yaski (eramizdan avvalgi V asr)
Yaski (Yaska) Hindistonning mashhur tilshunosidir. U so‘z hamda so‘zning morfologik tarkibi, ma’nosi, vazifasi haqida fikrlarini yozib qoldirgan. Yaski so‘zning predmetni bevosita aks ettirmasligini, so‘z bilan, ya’ni uning tovush tomoni bilan predmet o‘rtasida ma’noning mavjudligini to‘g‘ri tahkidlaydi. So‘z ma’no tufayli predmetni nomlash imkoniyatiga egaligini qayd etadi.
Tilshunos Vedalar tilini keng izohlab, tushuntirib beruvchi asar yaratadi va bunda o‘zigacha bo‘lgan tadqiqotchilar ishlarini, umumlashtiradi.
Xullas, qadimgi Hindistonning tilshunoslik sohasidagi yutuqlari ulkan bo‘lib, ular o‘z muvaffaqiyatlari bilan jahon tilshunosligi faniga katta hissa qo‘shdilar. Ularning ta’limotlari, g‘oyalari yunon va arab tilshunosligiga jiddiy ta’sir qildi. Hind tilshunosligi Yevropaga XVIII asrning o‘rtalarida yetib keldi.
O‘rta Osiyoda esa hind tilshunoslarining ta’limotlari ancha ilgari ma’lum bo‘lgan. Jumladan, buyuk bobokalonimiz xorazimlik Abu Rayhon Beruniy (X-XI asr) sanskritni yaxshi bilgan, Hindistonga maxsus bag‘ishlangan «Hindiston» nomli asar ham yaratgan.
Eng muhimi shundaki, hind tilshunoslarining jahon tilshunosligiga qo‘shgan beqiyos hissasi sanskrit bilan belgilanadi. Tilshunos olimlarning sanskrit bilan yaqindan tanishuvi jahon fanida qiyosiy-tarixiy tilshunoslikning yuzaga kelishiga sabab bo‘ldi.