Tilshunoslik sintaksis bo'limi haqida umumiy ma'lumot reja

TILSHUNOSLIK SINTAKSIS BO'LIMI HAQIDA UMUMIY MA'LUMOT
REJA
1. Sintaksis haqida tushuncha.
2. Gap va uning belgilari.

Sintaksis yunoncha “Sintaksis” so’zidan olingan bo’lib, ”Tuzish” degan ma’noni anglatadi. Sintaksis grammitikaning bir bo’limi bo’lib, bunda so’zlarning va gaplarning o’zaro aloqasini, so’z birikmalari va gaplarning turlarini, birikish usullarini o’rganadi.

Bu jihatdan sintaksis morfologiyadan farqlanadi. Chunki morfologiya so’zlarning tuzilishi, yasalishi, turlanishi, tuslanishi kabilarni tekshiradi. Sintaksis esa, ana shu formalarning dinamikasini, ularning funksiyasini ma’lum bir fikrni ifodalashdagi rolini o’rganadi.
Morfologiya va sintaksis bir-birini to’ldiruvchi, o’zaro munosabatda bo’lgan sohalardir. Gap-turlari – darak, so’roq, buyruq, undov gaplarning bir-biridan farqlanishi, asosan kesimlarning qanday so’z turkumi orqali ifodalanishiga bog’liq.
Masalan:
1. Nosir bu ertakni buvisidan eshitdi.-Darak gap.
2. Ekskursiyaga kim qatnashmadi? – So’roq gap.
So’z birikmalari ham boshqaruvchi, ya’ni bosh so’zning qanday so’z turkumi ekanligiga qarab, tasnif qilinadi. Sintaksisda esa, ergash gaplar bosh gap tarkibidagi ayrim belgi xususiyatlariga ko’ra ega, kesim, to’ldiruvchi, aniqlovchi ergash gaplarga ajratiladi.
Demak, har bir sintaksisning kategoriyasi morfologiya bilan bog’langan holda tahlil qilinadi va belgilanadi. Ba’zan esa bu ikki sohani, ya’ni morfologiya va sintaksisni bir-biridan ajratish ham qiyin bo’ladi.
Masalan: Kelishiklar morfologiyada ham, sintaksisda ham o’rganiladi. Ammo morfologiyada, asosan kelishik yolg’iz formal jihatdan, ya’ni kelishikning formasi, qanday so’z turkumiga qo’shilishi tekshirilsa, sintaksisda esa kelishikning vazifasi, qanday so’zlar bilan, bo’laklar bilan bog’lanishi o’rganiladi. Ammo kelishikning vazifasi ham hisobga olinadi.
Shuningdek, sintaksis kategoriyalari morfologik kategoriyalarga teng emas. Masalan: Bizning oila - to`q oila.
Bu jumladan, morfologik jihatdan to’rt so’z, uch xil so’z turkumi bor. (olmosh, ot, va sifat, ot). Sintaktik jihatdan esa faqat bitta bo’lak –ega va kesim mavjud xolos.
Demak, sintaksisda so’zlar kengroq aspektda, ularning ma’nosi va vazifasi hisobga olingan holda tekshiriladi.
Kishilar bir-birlari bilan fikr almashadilar. Bu fikr almashuv gap orqali bo’ladi. Gap uning grammatik xususiyatlari, so’zlarning o’zaro bog’lanish yo’llari sintaksisda o’rganiladi. Sintaksisning asosiy o’rganish ob’yekti gapdir.
Voqelikni va unga bo’lgan munosabatni ifoda qilish uchun grammatik jihatdan shakllangan intonatsion hamda mazmun jihatdan nisbatan mustaqillikka ega bo’lgan so’zlar bog’lanmasi yoki yakka so’z gap deyiladi. Gap fikrni ifoda qiluvchi nutq birligidir. Gapning asosiy belgilari quyidagilar:
1. Fikr turli gap tiplari orqali ifodalanadi, fikr sodda yoki qo’shma gaplar orqali, darak, so’roq, undov gaplar orqali, ikki sostavli yoki bir sostavli gaplar orqali, to’liq yoki to’liqsiz gaplar orqali ifodalanishi mumkin. Bu hol fikrning xarakteriga, ma’lum maqsad yoki niyatga qarab belgilanadi.
2. Gapning asosiy belgilari, uning so’z yoki so’z birikmalaridan farqi nimada? Gapning asosiy belgilari, unda nisbiy fikr tugalligi predikativlikning mavjud bo’lishi, grammatik jihatdan ma’lum qonun va qoidalar asosida shakillanishi, tashqi tomondan o’ziga xos intonatsiyaga ega bo’lishi shart. Gapning bu xususiyatlari ko’pchilik tillar uchun umumiydir. Ammo bu belgilarning turli tillarda nomoyon bo’lishi va ularning ahamiyati, o’rni turlichadir har bir gapda ma’lum maqsad yoki xis-hayajon ifodalanadi. Aks holda u so’z birikmasi bo’lib qoladi.
Masalan: Nodira o’qidi va Nodiraning daftari.
Bu misolda birinchisi gap, ikkinchisi esa so’z birikmasidir. Avvalgisida ma’lum fikr almashyapti. Keyingisida esa tushuncha aks etgan.
Bu maqsad yoki xis-hayajon sodda yoki qo’shma gap shaklida ifodalanishi ham mumkin.
Qo’shma gaplarda komponentlar birikkandagina ma’lum maqsad anglashiladi.
Masalan: Ko’z qo’rqoq-qo’l botir – gapida qo’rqoqligi bilan qolning botirligi haqidagi fikrlar ifodalangan. Shuning uchun ham qo’shma gapga ikkita sodda gapning mexanik tarzda birikuvi holda emas, balki gap strukturasinig o’ziga xos alohida bir tipi sifatida qaraladi. Ammo qo’shma gaplarda fikr, maqsad bitta bo’sa ham, hukm birdan ortiq bo’ladi. (yuqoridagi keltirilgan misolda ikkita hukm ifodalangan, ko’zning qo’roqligi, qo’lning botirligi) o’zbek adabiy tilida birdan ortiq hukm bir sodda gap orqali ifodalanishi ham mumkin.
Masalan: Kitob olganiga xursand bo’ladi. Har bir brigada ekishga tayyor bo’lib turishi zarurligini qayta-qayta uqtirdi.
Bu sodda gaplarning har birida ikki xul ifodalangan.
Gapning asosiy belgilaridan yana biri predikativlikdir. Predikativlik gap mazmunining borliqqa munosabatini ifodalashdir. Gap orqali so’zlovlovchi biror voqea-hodisa yoki xususiyatning mavjudligi yoki biror zamonda ro’y berishi, realligi yoki norealligi, xohish yoki norozilik kabi munosabatni ham ifodalaydi. Bu munosbatni ham ifodalaydi. Bu munosabat, ya’ni prediktivlik, modallik va zamon, shaxs-son kategoriyalari orqali ro’yobga chiqadi, bu kategoriyalar turli morfologik, sintaktik, intonatsiya va boshqa yo’llar bilan ifodalanadi.
Gapning o’ziga xos belgilaridan yana biri unda maxsus intonatsiyaning bo’lishidir.
Har bir gap intonatsion jihatdan ham shakillangan bo’ladi gapning boshlanishi va tugallanishi uning intonatsiyasidan sezilib turadi. Gap oxirida intonatsiya ham tugallanadi.
O’zbek tilida gapning asosiy belgisi:
1. Gapda ma’lum bir fikr, maqsadning tugalligi.
2. Predikativlik.
3. Grammatik struktura.
4. Intonatsion tugallik.
3. Gap grammatik strukturasiga ko’ra o’ziga xos bir konstruksiyani tashkil etadi. Ikki sostavli gaplar konstruksiyasining asosini bosh bo’laklar – ega va kesim tashkil etadi. Ikki sostavli gapga, masalan: Ishonchsiz hamroh, zaharli ilondan xavfli bo’ladi. Ega gapda u to’g’rida gap borgan, bosh kelishikdagi mutloq bo’lakdir.
Ammo har qanday bosh kelishik formasidagi so’z ega bo’la olmaydi. Bosh kelishikdagi so’z kesim, ikkinchi darajali bo’lak, undalma bo’lib kelishi ham mumkin. Ega uchun avvalo, uning ma’nosi va gapdagi vazifasi asosdir.
Kesim ega haqidagi gapning hukm, tasdiq va inkordir. Kesim shaklan turlicha bo’ladi. Masalan: Sovg’a menga.
Odatda, ega bilan kesim bir-biri bilan shaxs va sonda moslashadi.
Masalan: Karim sizni so’radi. O’quvchilar ekskursiyaga chiqdilar. Ammo bu xususiyat o’zbek tili uchun asos bo’la olmaydi. Chunki ega bilan kesim sonda moslashmasligi ham mumkin.
Masalan: Magazinlar ochildi. Qushlar sayraydi kabi…
5. Gaplar strukturasiga ko’ra uch xil bo’ladi:
a) Sodda; b) Murakkab; v) Qo’shma gaplar.
Sodda gap ma’lum bir fikr, maqsadni ifodalovchi, bir sintaktik strukturadan iborat bo’lgan gap hisoblanadi. Sodda gap tuzilishiga ko’ra yig`iq va yoyiq bo’lishi mumkin. Bosh bo’laklardan tashkil topgan gaplar sodda gap, bosh bo’laklardan tashqari, ikkinchi darajali bo’laklar ham ishtirok etgan gap sanaladi.
Murakkab gap tarkibida asosiy gap bo’laklaridan tashqari ajratilgan bo’laklar (undalmalar), kirish bo’lak va kirish birikmalar ham qatnashadi. Qo’shma gap va o’ndan ortiq sodda gapning mazmun va ohang jihatdan o’zaro birikuvi asosida shakllangan gapdir.

Sintaksis (yunon tilidan. tizim, tartib), an'anaviy ma'noda so'zdan ko'ra kengaytirilgan birliklarni qurish bilan bog'liq tilning grammatik qoidalari to'plami: ibora va jumla. Semiotikaning terminologik an'analariga qaytadigan sintaksisni yanada kengroq tushunish bor. Ulardan birinchisiga muvofiq, sintaksis tushunchasi sodda bo'lganlardan har qanday murakkab lingvistik birliklarni qurish qoidalarini o'z ichiga oladi; bu holda intraord sintaksis yoki matn sintaksis haqida gapirish mumkin bo'ladi. Keyinchalik keng ma'noda sintaksis nafaqat og'zaki (og'zaki) til emas, balki har qanday ishora tizimining ifodalarini tuzish qoidalari sifatida tushuniladi. Sintaksis predmetiga oid barcha mavjud tushunchalar bilan sintaktik birliklar va qoidalarni o'rganish bilan bog'liq tegishli nazariyaning (tilshunoslik, semiotika) bo'limi ham sintaksis deyiladi.

Sintaksis, izchil nutqning tuzilishini o'rganadigan grammatika bo'limi sifatida ikkita asosiy qismni o'z ichiga oladi:
• 1) va ibora haqidagi ta'limot
• 2) taklif doktrinasi.
Umuman grammatika singari, sintaksis "mavzu", "belgi", "savol", "inkor" va boshqalar kabi ba'zi keng tarqalgan ma'nolarning tilda ifodalanishi va bu ma'nolarning sintaksisda ifodalanishi bilan shug'ullanadi. ierarxik ravishda tashkil etilgan konstruktsiyalardir.
Sintaksis va morfologiya chegaralarini har doim etarlicha ishonch bilan ajratib bo'lmaydi: so'z (morfologiya predmeti), xuddi jumla kabi, ma'lum bir ierarxik tuzilishga ega va morfologik kategoriyalar, sintaktik kabi, eng tez-tez uchraydigan ma'nolarning ifodasi bilan bog'liq. Bu "morfosintaks" umumlashtiruvchi atamaning paydo bo'lishini tushuntiradi. Biroq, so'zning tuzilishi to'g'ri ma'noda sintaktik birliklarning tuzilishiga qaraganda ancha sodda. Bundan tashqari, jumla nazariy jihatdan cheksiz murakkablashishga qodir: qoida tariqasida uning tarkibiga ma'lum miqdordagi birliklar kiritilishi mumkin va jumla grammatik to'g'riligini yo'qotmaydi, potentsial cheksiz murakkablashuvga qodir so'zlar esa kamdan-kam uchraydi. barcha tillar.
Sintaksisning o'ziga xos xususiyati shundaki, nutq jarayonida ma'ruzachi doimiy ravishda yangi jumlalar yaratadi, ammo juda kamdan-kam hollarda yangi so'zlarni yaratadi. Shunday qilib, sintaksis tilning ijodiy tomonini aniq namoyon etadi va shuning uchun sintaksis ko'pincha nutqning avlodini o'rganadigan grammatikaning bo'limi - so'zlarning cheklangan to'plamidan nazariy jihatdan cheklanmagan jumla va matnlar to'plamini shakllantirish sifatida belgilanadi.
Sintaksisni o'rganish ikkita katta muammo guruhini o'z ichiga oladi: tavsiflovchi va nazariy. Sintaktik tavsifning maqsadi ma'lum bir tilning to'g'ri tuzilgan jumlalarini noto'g'ri bo'lganlardan ajratib turadigan qoidalarni eng katta to'liqlik va aniqlik bilan shakllantirishdir. Nazariy sintaksis grammatika umumiy nazariyasining bir qismidir; uning vazifasi universalni ta'kidlashdir, ya'ni. barcha tillarga xos bo'lgan sintaktik qoidalarning tarkibiy qismi va sintaksis sohasida tillar ko'rsatadigan xilma-xillik chegaralarini belgilaydi.
Ta'riflovchi sintaksis, gapni grammatik tuzilishi bilan bog'laydigan, shuningdek, ma'lum bir tilning grammatik jihatdan to'g'ri jumlalarini noto'g'ri bo'lganlardan farqlashi mumkin bo'lgan qoidalarni, tahlil qilish texnikasi va usullarini o'z ichiga oladi. Ushbu qoidalar kamsituvchi bo'lishi mumkin, ya'ni. ba'zi bir o'zboshimchalik bilan berilgan ifoda berilgan tilning to'g'ri yoki noto'g'ri ifodasi yoki generativ, ya'ni savolga javob berishga imkon beradi. elementar birliklar va ularning bog'lanish qoidalari asosida ma'lum bir tilning to'g'ri jumlalarini sintez qilish.
1. Sintaksis til haqidagi fan bo'limi sifatida.
Sintaksis- bu grammatikaning mazmunli bayonlarni tuzish qonunlari va qoidalarini, izchil nutqni qurish qonunlarini o'rganadigan bo'limi.
Olimlar: Lomonosov, Vostokov, Ovsyanniko-Kulikovskiy, Potebnya, Fortunatov, Buslaev, Peshkovskiy, Shaxmatov. Zamonaviy: Salganik, Valgina, Rozental, Lekant, Sirotinina, Zolotova, Ilyenko
Sintaksis maqsadlari:
1) so'zlarning turli xil birikmalaridagi aloqalari va munosabatlarini o'rganish, mazmunli gaplarni shakllantirish;
2) takliflarni ularning tarkibiy yaxlitligi va sifatli o'ziga xosligi bo'yicha o'rganish.
Sintaksis bo'limlari:
1) ibora sintaksisi; 2) sodda gapning sintaksisini; 3) murakkab jumla sintaksisini; 4) murakkab jumla sintaksisini; 5) matn sintaksisini.
Gap sintaksis asosida 4 asosiy jihat bo'yicha o'rganiladi:
1) uning mohiyati nuqtai nazaridan tovushning, so'zlarning, morfemalarning, iboralardan farq qiluvchi tilning maxsus birligi sifatida, ya'ni. jumla tarkibiy yaxlitligi va semantik jihatdan o'rganiladi
o'ziga xoslik; 2) uning ichki tuzilishi nuqtai nazaridan, ya'ni. gapda amalga oshirilgan sintaktik aloqalar va munosabatlar ochib beriladi va so'z birikmasi deb ataladigan so'zlarning minimal juft bog'lanishlari hisoblab chiqiladi; 3) tizimlashtirish nuqtai nazaridan, ya'ni. taklif qaysi tasniflash toifalariga kiritilganligi aniq bo'ladi; 4) aloqa o'zgaruvchan sharoitda taklifni amalga oshiradigan transformatsiyalar nuqtai nazaridan, masalan, joriy bo'linishga muvofiq transformatsiyalar.
Asosiy sintaksis tushunchalari
Sintaktik birliklar bu ibora, sodda gap, murakkab jumla, murakkab sintaktik butunlik, matn.
Sintaktik birliklarning bir qismi sifatida o'zgaruvchan so'zlar ularning shakllaridan birida ishlatiladi ( so'z shakllari), ular birgalikda so'zning morfologik paradigmasini hosil qiladi.
Masalan, ichida taklif Biz yangi mashinada Ivanovaning uyiga bordik5 ta so'z shakli uchun 7 ta so'z, chunki predlog - bu shakl elementi so'zlar va gapning a'zosi hisoblanadi.
So'z shakli yoki so'z birikmasi tarkibida sintaktik vazifada paydo bo'ladi va tarkibiy va semantik tarkibiy qism hisoblanadi
sintaktik birlik - sintaksislar.
Sintaksis- (so'zning morfologik shakli, ba'zida xizmat so'zi bilan) - ma'lum sintaktik semantikaga ega birlik.
Masalan, daryo bo'yidagi bog'da- joylashish semantikasi; tanib bo'lmaydigan darajada, toliqishgacha- daraja va ta'sirning ahamiyati.