Tólew balansı Tiykarǵı bólim

Reje:

1. 
   Kirisiw
   

Tólew balansı

2. 
   Tiykarǵı bólim
   

Aǵımdaǵı operaciyalar balansı

3. 
   Juwmaqlaw
   
4. 
   Paydalanılǵan ádebiyatlar
   

Tólew balansı — málim dáwir dawamında mámleket rezidentlari hám sırtqı dúnya o 'rta sid a bolatuǵın pitimler statistikalıq belgilengen hújjet bolıp tabıladı. Ol mámlekettiń ekonomikalıq baylanısların anıq-qısqasha ańlatpalap, pulkredit, valyuta, byudjet-salıq, xalıq aralıq sawda siyasatın hám de mámleket qarızın basqarıw baǵdarların tańlaw ushın indikator wazıypasın atqaradı. Mámlekettiń málim waqıttaǵı barlıq xalıq aralıq ekonomikalıq iskerligi, sonday-aq, sırtqı sawda, kapital hám jumısshı kúshi migratsiyasi da tólew balansında o 'z hákisin tabadı. Hár qanday sırtqı ekonomikalıq pitim valyuta ayırbaslaw hám valyuta operatsiyaları arqalı ámelge asıriladı. Sonday eken, mámlekettiń jáhán bazarındaǵı iskerligi nátiyjeleri sońıında shet el valyuta tushumlari hám ǵárejetlerinde ańlatıladı. Sol sebepli da tólew balansın, bir tárepden, shetten keletuǵın barlıq tushumlar, ekinshi tárepden bolsa, shetke shıǵarilatuǵın etip barlıq tólewler kórsetilgen hújjet retinde qaraw múmkin. Tushum tek kirip járdeminde dane 'minlanishi múmkin. Kerisinshe, shet el tovarlardı hám xızmetlami satıp alıw (import ) ushın tólewler hám shet el valyuta x a ra ja tla r i menen b o g 'liq b o 'la d i. Bunda tap v ar degende basma-bas almasıwlanatuǵın hár qanday zat túsiniledi, yaǵnıy, ol materiallıq naǵıymet, xızmet, jumısshı kúshi, kapital hám valyuta bolıwı múmkin. Tólew balansında barlıq ekonomikalıq pitimler eki úlken gruppaǵa bólinedi: ámeldegi operatsiyalar hám kapital háreketi menen baylanıslı operatsiyalar (10 -keste). Soǵan kóre tólew balansı struktarasi da eki bólekten ibarat :

1. Ámeldegi operatsiyalar esabı ;
2. Kapital háreketi esabı.
Ámeldegi operatsiyalar esabında ónimler hám xızmetler kiripi «plyus», import bolsa «minus» belgileri menen belgilenedi. Yaǵnıy, ámeldegi o p e ratsiyalar esabında ishki ónimler kiripi kredit retinde, kerisinshe, mámleketke ónimler alıp keliw - import bolsa depet retinde kórsetiledi. Sebebi, ónimler kiripi shet el valyuta islep tawıp, mámleket valyuta rezervin boyitsa, import mámleketten valyuta shıǵıp ketiwine alıp keledi. Bul o 'z gezeginde mámleket valyuta rezervin azaytadı. Ámeldegi operatsiyalardıń tiykarǵı statyası tavariar kiripi hám importı esaplanadı. Ulaming parqı bolsa sırtqı sawda balansınıń qaldıg'i dep júritiledi. Mısalımızda bul balans unamsız bolıp tabıladı, yaǵnıy, mámleket tavarlami shetke alıp shıǵıwdan kóre kóbirekalıp keledi (-75).
Ámeldegi operatsiyalardıń keyingi statyası - bul xızmetler (transport, qamsızlandırıw, sayaxatshılıq xızmetlerin hám basqalar ) kiripi hám importı bolıp tabıladı. Mısalımızda tavariar menen
bo' Igan operatsiyalardaǵı sıyaqlı xızmetler menen bolǵan operatsiyalarda da mámleket shet el xızmetlami kóbirek aladı, yaǵnıy, mısalı, shetten mámleketke keletuǵın sayaxatshılarǵa salıstırǵanda mámlekette jasawshılar shet elge kóbirek baradılar. Sonıń menen birge, mámleket degi isbilermenlerge shet el transport hám qamsızlandırıw xızmetlerin kórsetiw kólemi shet el isbilermenlerge mámlekette trasport hám qamsızlandırıw kompaniyaları kórsetetuǵın xızmetler kólemine qaraǵanda joqarılaw hám h. o. Bul operatsiyalar boyınsha da balans unamsız qaldıqqa iye (-12). Investitsiyalardan keletuǵın dáramatlar procentler hám dividendlar boyınsha tólewlerdi óz ishine aladı. Eger shet elge qoyılǵan milliy kapital ushın shet tólewleri boyınsha tushumlar mámleket ekonomikasına qosılǵan shet el kapital ushın tolıqnatuǵın tólewler muǵdarınan kóp bolsa, ol jaǵdayda sap dáramat musbal boladı (+8).
Transfert kórinisinde pul ótkeriwler sol mámleketlaming shet elde jasap atırǵan puqaralarına to'Ianidagan pensiyalardı, emigrantlaming shet el degi óz aǵayınlarına pul ótkermalari, túrli kórinistegi húkimet járdemlerin óz ishine aladı. Kesteden kórinip turıptı, olda, shet elge jo'natilayotgan pul ótkeriwler muǵdarı olinayotganiga salıstırǵanda joqarı, yaǵnıy, operatsiyalar mámleket degi shet el valyuta rezervlarini azaytadı (-8).
Ámeldegi esaplar boyınsha barlıq operatsiyalar jıyındısı ámeldegi operatsiyalar balansın quraydı. Biziń mısalda ol unamsız (-87). Bul bolsa mámlekette import operatsiyaları nátiyjesinde shet el valyutaǵa bolǵan talap onıń kirip operatsiyaları támiyinleytuǵın usınıstan artıq bolıwın ańlatadı. Basqasha aytqanda, bul halda mámlekettiń tólew balansı ámeldegi operatsiyalar boyınsha kemislikke iye. Makroekonomikalıq modellerde ámeldegi operatsiyalar balansı qaldıg'i tómendegishe
beriledi:
X - M = Xn = Y-(C+1+G);
Bu yerda:
X - eksport;
M - import;
Xn - sof eksport;
С + I + G –YalM
Dıń bir bólegi (absorbsiya).
Ámeldegi operatsiyalar balansında kemislik bolǵan sharayatta mámlekettińkiripden alǵan dáramatları importqa etken ǵárejetlerinen kem boladı jáne onı sırtdan qarız alıw esabına yamasa ámeldegi aktivlaming bir bólegin shet el investorlarga satıw arqalı orawı múmkin. Bul operatsiyalar sap shet el aktivlaming azayıwına alıp keledi.
Sap shet el aktivler (NFA) - bul milliy rezidentlar tárepinen iyelep turılǵan shet el aktivleri hám shet ellikler iyelik etken mámleket aktivleri ortasındaǵı farqni ańlatadı. Ámeldegi operatsiyalar balansında kemtarlıq bo' Imagan sharayatta bolsa mámleket shet el valyutalami sarp etiw etiwge salıstırǵanda kóbirek alıp keledi.
Mısalimizga, kerisinshe, mámlekettiń ámeldegi operatsiyalar boyınsha balansı unamlı qaldıqqa iye boladı. Bunda mámlekette sırt el degi kóshpelis mulkni satıp alıw yamasa basqa mámleketlerge qarızǵa beriwge jóneltiriliwi múmkin bolǵan artıqsha shet el valyuta júzege keledi. Investitsiyalaw hám kreditlash menen bogMiq operatsiyalar tólew balansınıń keyingi boMimida, yaǵnıy, kapitallar háreketi esabında sáwlelendiriledi. Mámlekette málim bir waqıtta materiallıq hám finanslıq aktivlerin satıp alıw hám satıw menen bogMiq operatsiyalar kapital háreketi esabı dep ataladı. Kapital háreketi esabı balansında kárxanalar, jer, turaq-jaylar, qımbat bahalı qaǵazlar, aksiyalar, ǵáziyne minnetlemeleri hám basqa aktivlami alıw -satıw menen bogMiq kapitallar aǵımı hákis ettiriledi. Bul aktivler sotilsa yamasa kirip etilse, shet el valyuta mámleketke kiritiledi, yaǵnıy valyuta tushumi kópayadi (+150). Biraq kapitaldı alıp keliw menen bir waqıtta onı alıp shıǵıw menen bogMiq operatsiyalar da ámelge asıriladı. Bunda mámlekettiń isbilermenleri shet elden aksiyalar satıp aladı, shet elliklerge kreditler beredi hám sol tiykarda olar shet el valyuta rezervlarini sarplaydı. Bul operatsiyalar depet kórinisinde sáwlelendiriledi (-87). Kapital háreketi balansınıń qaldıgM - bul onı alıp keliw hám alıp shıǵıw ortasındaǵı farq bolıp tabıladı (+63).
Kapital ǵárejetleri esabında aktivler boyınsha barlıq xalıq aralıq operatsiyalar kórsetiledi. Kapital háreketi balnsi = Aktivlami satıwdan túsetuǵın barlıq tushumlar — Shet el aktivlnrni satıp alıwǵa etilgen ǵárejetler. Shet elge aktivlami satıw valyuta rezervin kópaytirsa, satıp alıw bolsa onı azaytadı. Sol sebepli kapital háreketi balansı barlıq operatsiyalardan keletuǵın sap valyuta tushumlarini kórsetedi. Kapital háreketi esabınıń unamlı qaldıg'i mámlekette kapital kóbeyiwin bildirse. onıń unamsız qaldıg'i mámlekette kapital azayıwın ańlatadı.
Aldın aytıp ótilgeni sıyaqlı, ámeldegi operatsiyalar boyınsha balans hám kapital háreketi balansı óz-ara bekkem baylanıslı. Biziń mısalda birinshi kemtarlıqtıń (-87)úlken bólegi (+63) kapitaldıń sap aǵıp keliwi esabına finanslashtiriladi. Kerisinshe, eger tólew balansı ámeldegi operatsiyalar boyınsha oń qaldıqqa iye bolsa, kapital háreketi esabında balans boyınsha teris qaldıqqa jol qoyılǵan boladı.
Sonday etip, balanstıń bul eki bólimi bir-biri menen teńlesip baradı Tólew balansı qaldıgM = Ámeldegi operatsiyalar + Kapital háreketi balansı Biraq, ámelde tólew balansınıń bul bóleginde de kóbinese kemislik yamasa artıqshalıq júzege keledi. Barlıq mámleketlaming Oraylıq bankleri rásmiy rezervlar dep atalıwshı shet el valyuta rezervlariga iye bolıp, bul rezervlar ámeldegi operatsiyalar boyınsha balans hám kapital háreketi boyınsha balans nomutanosibligini saplastırıwda qollanıladı. Biziń mısalda bul uyqaspawshılıqni yamasa qaldıqtı (- 24) quraydı hám rásmiy rezervlardan tushumlar esabına tártiplestiriledi. Rásmiy rezervlaming qısqarıwı (+) kemislik muǵdarın ańlatadı, rásmiy rezervlaming ósiwi (-) bolsa tólew balansınıń oń qaldıg'i muǵdarın kórsetedi. Nátiyjede onıń barlıq úsh bólimi summası «0»ni qurawı kerek. Bul bolsa shet el valyuta usınıs menen mámlekette oǵan bolǵan talaptıń teńligin ańlatadı. Ámeldegi operatsiyalar esabı menen kapital háreketi esabınıń óz-ara baylanısların ulıwmalastırsak, onıń makroekonomikalıq kórinisi tómendegishe boladı :
Y = С + I +G + Xn;
4
Y - C - G = C + I + G + Xn - (C + G);
I
Sn = I + Xn
i
(1 - S) + Xn = 0
(mayısqaq valyuta stul rejiminde, oraylıq bank qospaǵan sharayatta ).
Bul jerde:
Sn - milliy jiynaw ;
(1-S) - muǵdarı ishki investitsiyalardıń ishki fondlarınan artıqmashlıǵın kórsetedi hám kapital háreketi esabı qaldıg'ini ańlatadı. Tiykarǵı makroekonomikalıq teńlikke kóre ámeldegi operatsiyalar hám kapital háreketi esapları bir-birine teńlesedi: