Tálim bilimlendiriw sistemasında kompyuter texnologiyalarınan paydalanıw

5.3. Tiykarǵı protokollardıń analizi 
 
ISO/OSI modeliniń barlıq basqıshlarınıń islewin payda etiwge juwapker 
protokol steklar esaplanadı. Protokol steklarınıń isletiliwiniń paydalı tárepi sonnan 
ibarat bolıp, steke kiriwshi barlıq protokollar bir islep shıǵarıwshı tárepten 
jaratılǵan, sonıń ushın olar joqarı tezlikte hám nátiyjeli islew imkaniyatına iye. 
Tarmaqlar jaratılǵan waqıttan berli bir neshe túrdegi protokol stekleri jaratılǵan, 
olar ishinde eń kóp qollanılatuǵınları: TCP/IP, IPX/SPX, NetBIOS/SMB, Novell 
Ware, DECnet hám basqalar. 
Protokollar stek quramında bolıp, ISO/OSI modeliniń túrli basqıshlarında 
isleydi. Biraq ádette úsh protokol túri óz aldına aytıladı: transportlı, tarmaqlı hám 
ámeliy. 
Protokol steklerinen paydalanıwdıń unamlı tárepi sonnan ibarat bolıp, onda 
tómengi basqıshda isleytuǵın protokollar kóp waqıttan beri isleytuǵın hám belgili 
Ethernet, FDDI hám basqa tarmaq protokolları esaplanadı. Bul protokollardıń 
apparat qurılmalar járdeminde orınlanıwı ornına bir qıylı qurılmalard túrli 

---

97 
tarmaqlarda isletiw imkanı bar boladı. Sol sebepli qurılmalardıń sáykesleniw 
imkaniyatı payda boladı. 
Joqarı basqısh protokolları tiykarında bolsa hár bir stek óz abzallıqlarına hám 
kemshiliklerine iye, «bir protokolǵa-bir basqısh» túsinigindey anıq baylanısı joq 
esaplanadı, yaǵnıy bir protokol birden eki-úsh basqıshlarda da islewi múmkin. 
Baylanısıw. 
Tarmaq qurılmalarınıń jumıs aktivligi tiykarǵı jaǵday 
protokollardı baylanıstıradı, tiykarınan tarmaq adapteri ushın. Ámeliyatta bir 
tarmaq adapterine xızmet kórsetiwde protokollarınıń túrli steklerinen paydalanıw 
imkaniyatın beredi. Máselen, bir waqıttıń ózinde TCP/ IP hám IPX/SPX steklerden 
paydalanıw múmkin boladı, eger de birinshi stek járdeminde adressat penen 
baylanıs ornatıwǵa urınıwda qátelik júz berse, avtomat túrde keyingi stek 
protokolınan paydalanıwǵa ótiw júz beredi. Bul jaǵdayda tiykarǵı jaǵday 
baylanısıw náwbeti esaplanadı, sebebi ol yáki basqa protokoldı túrli steklerden 
paydalanıwǵa álbette tásir etedi. 
Kompyuterge qansha tarmaq adapteri ornatılıwınan qaramastan, baylanısıw 
bolsa birden bir neshe adapterge bir protokol stekti baylanıstırıw múmkin hám 
kerisinshe bir neshe steklerdi bir adapterge baylanıstırıw múmkin.
TCP/ IP
protokol stekleri (Transmission Control Protocol/ Internet Protocol) 
búgingi kúnde eń kóp tarqalǵan hám fundamental esaplanadı. Ol hár qanday 
ólshemdegi aymaqlıq tarmaqlarda isleydi. Onnan tısqarı protokollardan Internet 
global tarmaǵında islew imkaniyatın beriwshi jalǵız protokol esaplanadı. 
TCP/ IP protokollar stekinde túrli basqıshlarda islewshi kóp protokollar 
kiredi, biraq óz atamasın ol eki TCP hám IP prokollar atınan alǵan. 
TCP (Transmission Control Protocol) – transport protokolı, TCP/ IP 
protokollar stekinen paydalanıp tarmaqda maǵlıwmatlardı uzatıwdı basqarıw ushın 
xızmet etedi. 
IP (Internet Protocol) – tarmaq basqısh protokolı, túrli tarmaqdan ibarat 
bolǵan tarmaqlarda maǵlıwmatlardı jetkeriw ushın transport protokollarınıń 
birewinen paydalanıladı, máselen, TCP yáki UDP. 

---

98 
TCP/IP 
stektiń 
tómengi 
basqıshı 
maǵlıwmat uzatıwdıń standart 
protokollarınan paydalanǵanı ushın onı hár qanday tarmaq texnologiyası 
qollanǵanda hám hár qanday operacion sistemalı kompyuterlerde isletiw múmkin 
boladı. 
Ázelden TCP/IP protokolı global tarmaqlarda paydalanıw ushın 
rejelestirilgen, tap sonıń ushın ol maksimal túrde sáykesleniwsheń esaplanadı. 
Tiykarınan paketlerdi bóleklerge ajıratıw imkaniyatı bolǵanlıǵı ushın da baylanıs 
kanalınıń sıpatı itibarǵa alınbasa da, maǵlıwmat álbette óz adressine jetkeriledi. IP 
– protokolınıń bar bolǵanı ushın da túrli segmentli tarmaqlar ortasında da 
maǵlıwmat uzatıw múmkin boladı. 
TCP/IP – protokolınıń kemshiligi sonnan ibarat bolıp, onda tarmaqta basqarıw 
quramalasadı. 
IPX/SPS
(Internetwork Packet Exchange/Seguenced Packet Exchange) 
protokollar steki Novell kompaniyasınıń rejesi hám múlki esaplanadı. Ol Novell 
Net Ware operacion sisteması ushın arnap jaratılǵan, ol sistema jaqın kúnge 
shekem server operacion sistemaları ortasında jetekshi orınlardan biri edi. 
IPX/SPS protokolları ISO/OSI modeliniń tarmaq hám transport basqıshlarında 
isleydi, sonıń ushın ayrıqsha dárejede bir-biriniń kemshiligin toltıradı. 
Átteń IPX/SPS protokolı stekleri ázelden onsha úlken bolmaǵan tarmaqlarda 
xızmet kórsetiw ushın arnalǵan, sol sebepli onı úlken tarmaqlarda isletiw kem 
nátiyje beredi.