Toksikologiya asoslari doc

  O’simlikdan zaharlanish belgilari va alomatlari.   

 1.  O’simlik  zahari  ovqat  hazm  qilish  yo’lining  shilliq    pardasini  qattiq 

zararlantiradi.  O’simlik  zahari  bilan  zaharlanganlik  alomatlari  1-2    soatdan  so’ng 

ko’rinadi. 

2.Ko’ngil ayniydi, qayt qilish, ich ketishi boshlanadi. 

3.Kuchli suvsizlanish umumiy madorsizlanishni keltirib chiqaradi. 

4.Mingdevona bilan zaharlanganda bosh aylanib, kuzga har xil narsa ko’rina boshlaydi.  

  O’simliklar bilan zaharlanganda birinchi yordam ko’rsatish.   

1.Og`iz orqali zaharlanishdagi kabi ko’rsatmalarga amal qilish. 

2.Jabrlanuvchiga absorbent, masalan, qotgan non berish mumkin. 

3.Jabrlanuvchini o’rniga yotqizish. 

4.Tez yordam chaqirish. 

10-BOB 

HAYVON ZAHARLARI BILAN ZAHARLANISH 

 

Dunyoda  zaharli  hayvonlarning  5000dan  ortiq  turi  mavjud.  Har  yili  dunyoda 

10  milliondan  ortiq  kishini  hayvonlar  chaqadi,  ularda  yarim  millioni  zaharli  ilonlar 

tufayli a`ziyat chekadi, o’lim bilan tugash hollari 30 mingdan 50 minggacha. 

Turli  baliq  toksik  zaharlanish  holatlar  20  ming  kishida  uchrab,  tahminan  200 

holatda inson o’limi bilan tugaydi. Zootoksilarning kimyoviy tarkibi xilma xil bo’lib, 

ular  o’ta  zaharli  va  og`ir  patologik  sindromlarni  chaqiradi.  Zootoksiklar 

hayvonlarning  turli  sinflarida  ,sodda  hayvonlardan  sut  emizuvchilar  sinfiga  qadar 

bo’ladi. 

Ko’pchilik  zaharli  hayvonlar  suvda  yashashadi.  O’rgimchaklar  amfibiyalar, 

reptiliya vakillarining ko’pchiligi zaharlidir.  

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

 

62 

 

Zahar  dushman  organizmiga  asosan  nishlar  (asalari,  arilar,  o’rgimchaklar), 

zaharli  tishlar  (ilonlar)  yoki  suzgichlar  (baliqlarda)  yordamida  yuboriladi.  Bazi  bir 

a`zolar  va  to’qimalarda  yig`ilgan  zootoksinlar  tufayli,  bu  mahsulotlar  ovqatga 

ishlatilganda  o’tkir  zaharlanishga  sababchi  bo’ladi.  Hayvon  zaharlarining  asosiy 

tarkibiy qismi proteinlardan  iborat bo’lib, ular  ferment va polipeptidlardir. Toksinlar 

murakkab  kimyoviy  tuzilishga  ega  bo’lib,  har-  xil  turdagi  zaharli  hayvonlarda  turli 

birikmalar ko’rinishida uchraydi. 

Eng  zaharli  bo’lgan  hayvon  toksini-  tetrodoksindindir  (fugu  balig`ida).  Bu 

zahar periferik nerv tizimining o’tkir shikastlanishiga sababchi bo’ladi.  

Ko’pchilik  hayvon  zaharlari  tarkibida  fermentlar  bo’ladi.  Fosfolipaza  A

2

 

letsitinni  faollashtiradi.  Letsitin  gemolitik  va tsitolitik  xususiyatlarga ega bo’lib, ilon 

chaqqanda qon va to’qimalarni shikastlaydi. 

L-aminooksidaza  aminokislotalarni  ketonga  aylantiradi,  keton  to’qima 

peptidazasini faollashtiradi, oqibatda to’qimalar destruktsiyasi kuchayadi. 

Ayrim  hayvon  zaharlarida  glikozidlar  bo’lib,  avtonom  nerv  oxirlariga  ta`sir 

qiladi  va  bir  paytning  o’zida  nerv,  yurak-qon  tomir  tizimlari  va  ovqat  hazm  qilish 

tizimini shikastlanishi simptomlarini keltirib chiqaradi.  

Ko’pchilik  hasharotlar  chaqqan  paytda  kuchli  organik  kislotalar  ajratadi, 

oqibatda kimyoviy quyish tipidagi toksik dermatitni rivojlantiradi. 

Zaharli hayvonning jinsi va yoshi, uning oziqlanishi va rivojlanish sharoiti, yil 

fasllari  va  yashash  muhiti  zaharlanishning  toksikligiga  ta`sir  qiladi.  Hayvonlarning 

og`zi orqali ajraladigan zaharlar odatda xujum qilish uchun xizmat qiladi va og`riqqa 

sababchi  bo’ladi.  Bu  zahar  hayvonning  boshqa  qismlaridan  ajraladigan  zaharlarga 

qaraganda  kuchliroq bo’ladi. 

Hayvon 

zaharlarining 

tarkibi 

asosan 

oqsildan 

iboratligi, 

ularning 

neyrotoksikligi  –  markaziy  va  periferik  nerv  tizimini  shikastlashi,  yurak  ritmi  va 

o’tkazuvchanligini buzilishi, qon tizimi, shu jumladan, eritrotsit va trombotsitlarning 

ishdan chiqishi bilan kuzatiladi. 

Ilon  zaharining  odam  organizmiga  ta`siri  zaharli  hayvonlar  toksinining  tipik 

ta`siri  sifatida  ko’rib  chiqish  mumkin.  Markaziy  nerv  tizimining  shikastlanishi 

karaxtlik,  intoksikatsion  psixoz  simptomlari,  tomir  tortishi,  tutqanoq  sindromlari, 

periferik  parezlar  ko’rinishida  bo’ladi.  Og`ir  zaharlanish  nafas  olishning  buzilishi, 

xushdan ketish, gemodinamikani buzilishi (kollaps) va tana temperaturasining ortishi 

bilan  xarakterlanadi.  Toksikozning  asorati  trombogemorragik  sindrom  (teriga  qon 

quyilishi,  qon  ketish,  anemiya)  ko’rinishida  bo’ladi.  Ilgari  ilon  chaqqan  yoki 

zaharlanganlarda anafilaktik shok bo’lishi  mumkin.  Toksikozlar bolalarda juda og`ir 

kechadi. 

Zaharli hayvonlar chaqqan joyda to’qimalarning shishi, giperemiya, gematoma 

juda tez rivojlanib, oyoq-qo’l ishdan chiqadi va kuchli og`riq bo’ladi. 

Hayvon  zaharlari  bilan  zaharlanganda  kompleks  davo  choralari  qo’llaniladi 

(simptomatik,  detoksikatsion  va  spetsifik).  Asosiy  spetsifik  tez  yordam  spetsifik 

mono-  va polevalenili zardoblar yuborishdan iborat. 

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

 

63 

 

Ilon chaqqanda 500-1000  TBda  ilon zahariga  qarshi zardob  muskullar orasiga 

yuboriladi.  Og`ir  xollarda  esa  –  ikki  marta.  Eng  yaxshi    samara  zardob  ilon 

chaqqandan so’ng birinchi kuni yuborilganda kuzatiladi. 

Zaharli  xasharotlar  (qoraqurt,  chayon,  tarantul)  chaqqanda  qoraqurtga  va 

chayonga  qarshi  zardob  500-2500  TBda  yuboriladi.  Agar  bu  zardob  bo’lmasa,  ilon 

zahariga qarshi zardobni yuborish mumkin. 

Bundan  tashqari  ilon  chaqqanda  qoqsholga  qarshi  zardob  (profilaktika 

maqsadida)  va  (1000  TB/1  sutkada)  geparin  buyuriladi.  Detoksikatsion  samara 

venaga albumin eritmasi va gemodez yuborilganda yuqori darajada bo’ladi.