Топлу Азярбайъан Республикасы Президенти йанында
Yüklə 3,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- XOSHQEDEM HUSEYNZADE
- Агаверди Халилов МЕЖРЕЛИГИОЗНЫЕ ОТНОШЕНИЯ В ОГУЗСКОМ ОБЩЕСТВЕ СРЕДНИХ ВЕКОВ: ТЕНГРИАНСТВО И ИСЛАМ (НА МАТЕРИАЛЕ
- ОГУЗСКИХ ПИСЬМЕННЫХ ПАМЯТНИКОВ) Açar sözlər
- Filologiya məsələləri – №02, 2015
- Filologiya məsələləri – №02, 2016
- AĞAVERDİ XƏLİL ORTA ƏSRLƏR OĞUZ CƏMIYYƏTINDƏ DINLƏRARASI ƏLAQƏ:TANRIÇILIQ VƏ ISLAM (OĞUZ YAZILI ABIDƏLƏRI ƏSASINDA)
- H.CAVİDİN “XƏYYAM” FACİƏSİNDƏ ŞƏXSİYYƏT VƏ ZAMAN MÜNASİBƏTLƏRİ Açar sözlər
- Key words
|
ƏDƏBİYYAT 1. Şahtaxtı S. “Xaç əməliyyatı”, Bakı, Nurlan, 2003, 199 s. 2. Nağdəli Zamanov "Dilimizin dərin qatlarını zənginləşdirən ulu öndər"// "Səs" qəzeti, 2012-ci il 3. Heydər Əliyev. "Müstəqilliyimiz əbədidir". I cild, Bakı , "Azərnəşr", 1997, 608 səh. 4. Heydər Əliyev. "Müstəqilliyimiz əbədidir". IV cild, Bakı , "Azərnəşr", 1997, 528 səh. 5. Heydər Əliyev. "Müstəqilliyimiz əbədidir". V cild, Bakı , "Azərnəşr", 1998, 500 səh. 6. Adil Babayev. Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti. Bakı, 2011, 621 səh. 7. Abdullayev N., Məmmədov Z. "Nitq mədəniyyətinin əsasları". Bakı, 2010, 325 8. N.Cəfərov. Heydər Əliyev - liderlik fenomeni. Bakı, 2006, s. 41 9. J.Əliyeva. Heydər Əliyev və ana dilimiz. http://jurnal.meclis.gov.az/news РЕЗЮМЕ В статье говорится об Азербайджанском языке, о его месте и значении в нашей сегодняшней жизни, об отношении и оценке общенационального лидера Гейдара Алиева к процессу развития нашего языка. Тут приводятся примеры его указов и распоряжений, рассказывается о его внимании к процессам, происходящим в языке, ставится на первый план его отношение к красоте и беглости родного языка.
The article deals with the Azerbaijani language, its place and meaning in our today’s life, the attitude and evaluation of our national leader Heydar Aliyev to the development of our language. Examples of his decrees and orders, his attention to the development in the language have been given in this article. H. Aliyev’s attitude to the beauty and fluency of the native language key point of the article.
Filologiya məsələləri – №02, 2016
266 ƏDƏBİYYATŞÜNASLIQ Агаверди Халилов МЕЖРЕЛИГИОЗНЫЕ ОТНОШЕНИЯ В ОГУЗСКОМ ОБЩЕСТВЕ СРЕДНИХ ВЕКОВ: ТЕНГРИАНСТВО И ИСЛАМ (НА МАТЕРИАЛЕ ОГУЗСКИХ ПИСЬМЕННЫХ ПАМЯТНИКОВ) Açar sözlər: Oğuz, orta əsrlər, tanrıçılıq, islam, din, cəmiyyət. Key words: Oghuz, Middle Ages, Tengri, Islam, religion, society. Ключевые слова: огузы,средневековье, тенгрианство, ислам, религия, общество. В религиозных и мифологических системах древних тюрков тенгрианство носило монотеистический характер. По наблюдениям над материалами огузских письменных памятников средних веков видно, что идея Тенгри (Бога) у древних тюрков не сильно отличается от мусульманского Аллаха (Бога). Заслуживает особого внимания информация, содержащаяся в начальной фразе монументального памятника – о создателя эпоса Дэдэ Коркуда: «Ко време- нам святого Пророка (да будет ему слава) явился из края Баят муж, которого звали отец Коркуд и который был совершенным знатоком Огуза. Стало быть, Дэдэ Коркут жил несколько раньше пророка Мухаммеда показывает, что песен- ные сказы Дэдэ Коркуда воcходит к доисламской эпохе и культуре. «Книга Кор- кут» рассказывает в поэтической форме о легендарном прошлом огузского наро- да. Она представляет эпический цикл и состоит из вступления и двенадцати рассказов или песен. "Китаби деде Коркут" ("Книга мoero деда Коркута") отно- сится к Х-XI вв., появляется итогом длительного развития устной народной поэзии. По своему идейно-тематическому и художественному богатству, по языковым особенностям этот замечательный эпос выходит далеко за рамки культуры исламской эпохи. На памятниках «Огузнаме», Коркут-Ата (отец Коркуд), был сыном Кара Ходжа, который был родом из Баятских. Родился в промежутке 4-ого и 6-ого веков, пользовался уважением среди тюрков огузов, занимал должность наставника и советника у повелителей огузов того времени, об этом повествуют эпосы, дошедшие до наших дней. У Деде Коркута был сын Ургеч Деде. В тюркском народе рассказы Деде Коркута передавались из уст в уста, из поколения в поколение. В 11-ом веке, во времена правления Сельджуков рассказы были собраны в книге под названием «Деде Коркут Китабы» (Книга Деда Коркуда). А.Ю.Якубовский пишет, что в «Китаби-Деде Коркут» огузе-мусульмане, ведушее борьбу с «гяурами» (язычниками) (11). На наш взглядь Коркуд не личное имя, а религиозная должность. Слово Коркут означает буквально «хранитель счастья», или же широком смысле хранитель добра, защитник народа. Мы наблюдали выражения «этот Коркуд» или же «тот Коркуд» в «Огуз-наме», которые дают предполагать, что Коркуд Filologiya məsələləri – №02, 2015
267 является религиозной должностью, скорее всего Тенгрианство. Порой Коркуда заменяет, например, Иркыл Ходжа в «Огуз-наме». На памятниках средних веков видны особенности переходного периода огузов от тенгрианства к исламу и их искренняя приверженность к этой религии. Турки- огузы в «Книге Деде Коркуда» считали Тенгри всемогущей силой и верили, что все совершается по его воле и молились Ему. Огузы верили, что пока «Аллах» не скажешь, дела не пойдут, «Пока не даст всемогущий Тенгри, человек не станет богатым». В «Книге Деде Коркуда» к Аллаху обращаются как «Господь Бог», «Всемогущий» (Кадир), «Каххар», «Истинно Всемогущий», «Творец Бог может», «Бог-Творец», «Всевышний», «Созидатель», «Царь царей», «Дорогой», «Единый», «Великий», «Щедрый» и т.п. Большинство имен Бога в священной книге ислама Коране употребляются в огузских памятниках, в том числе в «Книге Деде Коркуда».Это наблюдается в обращениях огузов к Аллаху. «Yucalardan yucasan, Kimse bilmez necesen, eziz Tanrı?! Anadan togmadın sen, atadan olmadın. Kimse rizgin yemedin. Kimseye güc etmedin. Kamu yerde ehadsen, Allahu-Samedsen!» (2,D 209-210). Сура «Ихлас» «Очищение» (веры) Во имя Аллаха милостивого, милосердного! 1.(1). Скажи: «Он-Аллах-един, 2.(2). Аллах, вечный, 3.(3). Не родил и не был рожден, 4.(4). И не был Ему равным ни один!» Сура Ал-ихлас (знаки присущие только к Аллаху). Кул хуваллаху ехад(1) Аллахус самед (2) Лем йелид ве лем йулед(3) Ве лем йекул леху куфувен ехад(4). А дальше уже продолжается молитва из Тенгрианства и из хадисов. «Ademe sen tac urdun, Şeytana lanet kıldın. Bir suçdan ötüri dergahdan sürdün. Nemrud göge ok atdı, Karnı yarık balığı karşu tutdun» (2,D 209-210). В этой части текста говорится о легенде об изгнании Адама из рая. А дальше уже идет описание представления о Тенгри. «Ululuğına heddin, senin boyun-geddin yok! Ya cismle сeddin yok! Urduğun ulatmayan ulu Tanrı! Götürdügin göge yetüren görklü Tanrı! Qagduğın kahr eden kahhar Tanrı! Birligüne sığındım, çelabım, kadir Tanrı! Meded senden! Qara donlu kafere at deperem, işümi sen onar!» (2,D 209-210) В величестве нет тебе равного! Физически нет тебе равного, созидатель. Filologiya məsələləri – №02, 2016
268 Кого бьешь, того не уничтожаешь. Кого берешь, того поднимаешь до небес, о добрый Тенгри! Кого уничтожишь, того уничтожишь, о гневный Тенгри! Укрывался к твоему Единству, всемогущий Тенгри! От тебя помощь! К одетому в черное неверующему верхом поеду, дай удачи исправить дело! "Китаб-и-дедем Коркут" так или иначе связан с исламом. В рассматривае- мых нами концовках сказаний их не столь много, но они достаточно регулярны. Можно перечислить основные: Kaadir ("всемогущий"), fani dunya ("тленный мир"), ahir dunya ("потусторонний мир"), dua ("молитва"), kabul olmak ("принятие, согласие, принимать, признавать"), Kur'an ("Коран"), ecel ("смерть, кончина"), vakit ("время"). Все они входят в устойчивые словосочетания, некоторые из них почерпнуты непосредственно из Корана (5). Так, противопоставление земной жизни, т.е. тленного, бренного, преходящего мира, и той жизни, находящее выражение в словосочетаниях fani dunya (т.е. тленный мир, человеческая жизнь) или hayat-at-dunya (т.е. земная жизнь) и ("жизнь последняя", вечность), очень распространено в Коране (например, 6:32, 7:51, 29:64, 31:6, 47:36, 55:26) (1). В прорицаниях Коркута, как мы уже заметили, понятие «dunya» встречается неоднократно в обоих значениях(5). В некоторых прорицаниях Коркута присутствуют явно мусульманские по своему происхождению образы и метафоры. Такова, например, метафора жизни как каравана: «Дед мой Коркут сложил песнь, сказал слово; эту былину он сложил, он составил. Так он сказал: они пришли в этот мир и прошли; так караван останавливается и снимается; их похитила смерть, скрыла земля; за кем остался тленный мир?». Таким образом, объекты, упомянутые в прорицаниях Коркута, отсылают нас к традиционной тюркской картине устройства мира и социума. В то же время в целом по благопожеланиям реконструируется эсхатологическая модель древней тюркской мифологической системы. Что же касается формул мусульманского содержания, часть из них также может быть объединена в группы формул на основе ритмической организации, которая прослеживается, например, в следующих строках прорицаний: Kanı dedugum beg erenler; Dunya benum deyenler? Ecel aldı, yer gizledi. Fani dunya kime kaldı. Gelilmlu, gidimlu dunya Son ucu öluülü dünya. «Где те воины-беки, кого я прославил, кто говорил: (Весь) мир - мой? Их похитила смерть, скрыла земля; за кем остался тленный мир? Земная жизнь, ты приходишь и уходишь; последний твой конец - смерть, земная жизнь!». По мнению исследователей (5;6;7;8;9;10;11;12), источники этих образов различны, но большинство восходит к письменной книжной литературе - хадисам, моралистической литературе (10,89). Эта же метафора «жизни как каравана» встречается и у Абу-л-Гази в "Родословной туркмен": "Подлинно, этот мир похож на караван-сарай, (а) чада адамовы похожи на караван: одни кочуют, другие Filologiya məsələləri – №02, 2015
269 останавливаются на стоянку" (10,45). Жизнь и поступки человека трактуются как преходящее, тленное, тогда как неизменной представляется вера во всемогущего Бога. Как видно, понятие Бога (Тенгри, Аллаха) у огузов проявляется в идеальном образе, который упоминается в следующих определениях: а) мистически-духовные определения; б) универсальные определения (3;6). Большинство божеских определений у огузов сходятся с религиозными книгами, в том числе с Кораном и с хадисами. Универсальные определения вытекают из народного мышления. Основная часть религиозных определений, относящихся к Аллаху-Тенгри, бытовали в народных суевериях, существовали в устной традиции и после определенного времени отражались в огузских письменных памятниках. Таким образом, формирование общего этнокультурного центра тюрков-огузов приводит к образованию единственной религозно-мифо- логической системы, как продукта общего тюркского мышления. В VII-VIII-х веках распространялись новые религиозные течения, религии и секты по всей Азии. Hа Западе ислам, на востоке буддизм, на севере несторианское христианство и манихеизм – такой была религиозная картина Азии того периода. Постепенно ислам занимает определенное место в религиозно- мифологической системе древних тюрков, которая к этому времени была в основ- ном тенгрианской, и оба они формируют новую богословскую систему. Синтез этих религий проявляется в религиозных терминах, обычаях, обрядах. Итак, можно предположить, что в огузском обществе средних веков достаточно длинный период существовали параллельно разные религии. Поликонфессио- нальность огузского общества обусловливается тем, что оно было открытым по своему характеру для других цивилизаций. Памятники представляют Тенгрианство и Ислам вместе, как единую идею. Это отражает религиозную действительность огузского общества средних веков, общественную реальность средневекового общества огузов и их религии. Вслед- ствие того, что огузы приняли ислам и пытались адаптировать его к старой религии, обе религии выступают как неотъемлемой части модели мира, и в отношениях между ними проблем не наблюдается. Огузы относятся отрицатель- но к неверующим (атеистам). В письменных памятниках огузы кажутся терпимыми к носителям других религиозных верований. Огузское общество не раз страдало от неверующих, подвергалось агрессии и ограблениям. Только в таком случае огузы защищали себя и нейтрализовали неверующих для того, чтобы защитить себя от угроз с их стороны. В основном же огузское общество средних веков было склонно к прогрессивным традициям с точки зрения религиозной терпимости. ПРИМЕЧАНИЕ 1. Коран. Пер. и коммент. И.Ю.Крачковского. Изд. 2-е. М.: Главная редакция восточной литературы издательства "Наука", 1986. 2. Китаби-Деде Коркуд. Баку, 1988. 3. Kitabi-Dede Qorqud ensiklopediyası. B., “Yeni neşrler evi”. 2000, II cild. 4. Энциклопедия ислама. II в. , Стамбул, 1989. 5. Абдулла B. Поэтика «Книги Деде Коркута» . Б., 1999 года.
Filologiya məsələləri – №02, 2016
270 6. Джафаров Н. "Книга Деде Коркут " Поэтика перехода в ислам. Б., 1999. 7. Бартольд В.В. Книга моего деда Коркута. Огузский героический эпос. Пер. и коммент. В.В.Бартольда. М.-Л.: 1962 (Сер. Литературные памятники). 8. Бартольд В.В. История турецко-монгольских народов. // Сочинения. Т. V. Работы по истории и филологии тюркских и монгольских народов. М.: Главная редакция восточной литературы издательства "Наука", 1968. 9. Жирмунский В.М. Тюркский героический эпос. Л.: Наука, 1974. 10. Кор-оглы Х. Огузский героический эпос. М.: ГРВЛ изд-ва "Наука", 1976. 11. Якубовский А.Я. 1999. Китаби Коркуд и его значение для изучения туркменского обшества в эпоху раннего средневековья //Книга моего Деде Коркута. Огузский героический эпос. Б., 1999.
Orta əsrlər oğuz yazılı abidələri oğuz tarixinin, mədəniyyətinin və inanc sistemlərinin zəngin mənbəyidir. Buradan islam öncəsi və islam dövrlərinə aid oğuz inancları haqqında geniş təsəvvür əldə etmək mümkündür. "Oğuznamə" silsiləsinə daxil olan yazılı qaynaqlar, həm tanrıçılıq dini, həm də daha qədim dpvrlərin inanclarını özündə əks etdirir. İslam dininin mətnlərin yazıya alındığı dövrdə yarandığı müşahidə edilir. Hər iki din bərabər inanclar kimi müşahidə olunur. Ümumiyyətlə, oğuz abidələrində qədim xalq inancları, monoteist xarakterli tanrıçılıq və islam dinləri öz əksini tapmışdır.
Oghuz written monuments belonging to the Middle Ages are the rich information source of the history, culture and belief system of Oghuz. One can get the much information about the beliefs of Oghuz before Islam and during the period of Islam. In Oghuz written monuments known as “Oghuzname” the ancient religion of Oghuz society Tengrism organizes the parallelism with the Islam which represents the religious views of the period making the monuments to the note. Both of them are observed as an identical right religious view. In general, in Oghuz monuments the ancient folk beliefs of Oghuz society (due to Islam the erroneous beliefs) monotheistic.
Filologiya məsələləri – №02, 2015
271 İSMAYIL AĞAYEV Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Sumqayıt Dövlət Universiteti qara_ahmedov_66@mail.ru
ZAMAN MÜNASİBƏTLƏRİ Açar sözlər: romantik ədəbiyyat, tarixi faciə, fərd və cəmiyyət, şəxsiyyət, insan amili, insan ləyaqəti, mənəvi azadlıq, əxlaqi prinsiplər, bəşəri dəyərlər Key words: romantic literature, tragical history, individuals and society, personality, the human factors, human dignity, spiritual freedom, moral principles, human values Ключевые слова: романтический литература, историческая трагедия, лич- ность и общество, личность, человеческий фактор, человеческое достоинства, духовная свобода, нравственные принципы, общечеловеческие ценности Azərbaycan romantik ədəbiyyatının tanınmış nümayəndəsi, yaradıcılığı ilə ədəbi-bədii fikrimizdə yeni mərhələ açan dramaturq Hüseyn Cavid həm lirik əsərlərində, həm də tarixi dram və faciələrində mürəkkəb ictimai-siyasi məsələlərə toxunmuş, yaşadığı mühitin sosial və mənəvi-əxlaqi prinsiplərini, fərd və cəmiyyət münasibətlərini müxtəlif istiqamətlərdən şərhə, analitik təhlilə çalışmışdır. Dramaturqun yaradıcılığı çoxəsrlik Azərbaycan ədəbiyyatının tərkib hissəsi olmaqla bərabər, əsərlərinin daxili mahiyyətini təşkil edən bəşəri dəyərlər və ideya-mövzusu baxımından ümumşərq kontekstində dərk edilir. Böyük mütəfəkkirin əsərlərindəki fəlsəfi fikirlər, insan və zaman münasibətlərinin təhlili, hansı mövzudan və hansı dövrdən yazmasından asılı olmayaraq, insan amilini hər şeydən üstün tutması, yaradıcılığında insan azadlığının və ləyaqətinin qorunması kimi məsələlərə sürəkli müraciəti H.Cavidin nəinki həmvətənlərinin taleyini düşündüyünü, həm də daha geniş miqyasda insan ömrü və həyatının mahiyyəti, məzmunu, insan taleyi barədə fikir axtarışlarında olduğundan xəbər verir. H.Cavid 1935-ci ildə-mürəkkəb ictimai- siyasi dövrdə, Azərbaycan xalqının ağır siyasi təzyiqlər altında yaşadığı bir vaxtda Şərqin filosof- şairi, yaşadığı dövrün qanunlarına tabe olmayan, ictimai mühitin məhdud fikir dairəsinə sığmayan mütəfəkkir Ömər Xəyyama müraciət etmişdir. Orta əsr Şərq elmi-fəlsəfi fikrinin tanınmış nümayəndələrindən biri olan Xəyyamın düşüncə və zəka dünyasını, yaşadığı ictimai mühitə qarşı olan etirazlarını, barışmaz münasibətini “Xəyyam” faciəsində özünəməxsus şəkildə inikasa çalışmışdır. Mütəfəkkir şair, filosof kimi tanınan Xəyyamı Cavid orijinal məzmunda işləyərək, tarixi şəxsiyyətin amal və düşüncələrini veməklə bərabər, yaşadığı dövrü, müasiri olduğu ictimai mühitin psixologiyasını, şəxsiyyət və cəmiyyət qarşıdurmasını, bu təzadı doğuran amilləri bədii təfəkkürlə, poetik düşüncə və obrazların köməyi ilə izaha çalışmışdır. Tarixi Xəyyamla zaman arasındakı ziddiyyəti, filosof-şairlə mühit arasındakı təzadı əks etdirməklə dramaturq yaşadığı dövr və mühitin ziddiyyətlərini, şair Xəyyamın simasında müasiri olduğu fikir adamları ilə zaman arasındakı konflikti vermişdir. Cavidşünaslıqda bu faciə obyektiv təhlil olunmuş, ədibin bu faciədə “qeyri- humanist cəmiyyətdə mənəvi təmizliyin və ağlın faciəsini əks etdirməsi”, “dövrün ən mühüm ictimai-əxlaqi problemləri əsas qəhrəmanın taleyinin təsviri vasitəsilə” (1.185) əyaniləşdirməsi göstərilmişdir. “Xəyyam” faciəsi “H.Cavid sənətinin fəlsəfi fikir istiqamətini, ideya-məfkurə axtarışlarını bütünlüklə ümumiləşdirən” (2.205), toxunduğu Filologiya məsələləri – №02, 2016
272 ictimai problemlə bağlı dramaturqun öz dövrünün kəskin ziddiyyətlərini və amorf cəmiyyəti romantik düşüncə ilə təhlil edən, bədii-fəlsəfi konsepsiya ilə yoğrulmuş, daim müasir olan əsər kimi dəyərləndirilmişdir. Tarixi Xəyyam H.Cavidi “mənən sərbəst şəxsiyyət, hər hansı doqmadan azad fikir və ilham sahibi kimi cəlb etmişdi”, bu da “Cavidi təkləyən total konformist ehkama bədii üsyan və fəlsəfi etiraz demək” idi (3.295). “Xəyyam” faciəsində əsas dramatik konflikt mütəfəkkir, filosof-şairlə zaman arasındadır. Burada Cavid sərbəst şairanə düşündüklərini Xəyyamın dili ilə vermiş, kəskin despotizmə əsaslanan ictimai- siyasi mühitə, onun mənəvi-əxlaqi dünyasına qarşı özünün etirazını bildirmişdir. Məhz bu cəhətinə görə faciə Cavid yaradıcılığının ən yüksək zirvəsi sayılır. XX əsrin 30-cu illərində Azərbaycanı bürüyən kəskin ictimai-sosial ziddiyyətlər, despotik idarə üsulları, ictimai həyatın sinfi-ideoloji təfəkkürlə izahı, insan ləyaqətinin alçaldılması, fikir sahibi olan insanların faciəvi yaşantıları dramaturqun yaradıcılığından kənarda qalmamışdır. Amoral cəmiyyətə, despotik sistemə qarşı etirazını bildirmək üçün Cavid əsas qəhrəmanı tarixi şəxsiyyət olsa da, yaşadığı dövrün ictimai-siyasi problemləri ilə bağlı olan “Xəyyam” faciəsini yazmışdır. İctimai mühitin sosial qanunlarına, zamanın amansızlığına qarşı etiraz və hiddətini bildirmək üçün mövzunu ustalıqla seçmiş, mühitin tragizmini, onu yaradan amilləri filosof-şairlə zaman arasındakı konfliktdə araşdırmışdır. H.Cavidin fikincə, həqiqi sənətkar hər növ doqmatizmdən uzaq, azad fikir və düşüncə sahibi olan şəxsiyyətdir. Məhz belə şəxsiyyətlə zaman arasındakı ayrılığı, qarşıdurmanı öyrənməklə ictimai mühitdə olan mənəvi-əxlaqi prinsipləri, cəmiyyət daxilindəki sosial ziddiyyətləri müəyyənləşdirmək mümkündür. Faciənin əsas qəhrəmanı, hadisə və proseslərin mərkəzində dayanan Xəyyam mühitlə özü arasındakı ayrılığı hiss edir, doqmatik düşüncə və təfəkkürdən uzaq olduğundan “ruhunu sıxmış bu diyar”. Bu təzadı aradan qaldırmaq mümkün deyil, gerilik, cəhalət zamanı elə tutmuşdur ki, o, “Başqa bir ölkəyə varsın, nə çıxar?!” (4 .27) Tarixi Xəyyamda H.Cavid poetik “mən”inin ifadəsinə çalışaraq, Xəyyamı əzən, onun fikir və fəaliyyəti üçün zindana çevrilən mühiti göstərməklə dramaturq onu tənhalaşdıran, bəşəri dəyərlərdən uzaq ictimai-siyasi mühiti əks etdirmişdir. Dramaturq sənətkarla zaman arasındakı təzadı bütün mahiyyəti ilə anlamış və onun dramatizminin tam ifadəsinə çalışmışdır. Faciədə ağır təsir bağışlayan kiçik səhnə ilə böyük məna ifadə edərək, cəmiyyətin mənəvi dünyasını bütünlüklə göstərən məqamlar vardır. Şair Xəyyam yaşamaq üçün ən dəyərli nemətlərini-kitablarını satır, yüksək zəkanın, dərin idrakın məhsulu olan bu kitablar “Yeyəcək əkmək için” bazara çıxarılmışdır. Buna isə heç kəs diqqət ayırmır, hamı etinasız qalır. Xəyyamın acınacaqlı vəziyyəti, fikir xəzinəsi olan kitablar heç kəsə maraqlı deyil. Mühitdə nə səfillik anlaşılır, nə də yüksək fikir, zəka qiymtələndirilir, “daşa dönmüşlərə” heç nə təsir etmir. Bu müdhiş mənzərə faciəvi taleli, özü ilə cəmiyyət arasında heç bir vəhdət tapa bilməyən XX əsrin filosof-şairi Məhəmməd Hadinin kədər və əzab dolu həyatını, ömür yolunu xatırladır. Cavidin müasir olduğu dövrün mənəvi-əxlaqi dünyasına, ali varlıq olan insanı itaətkar bir qula çevirən sosial mühitə qarşı etirazları Xəyyamın dili ilə ifadə olunur:
İnsan idrakını məhdudlaşdıran, onun təkamülünə mane olan “ölü adət və təriqətlər”, mövcud mühitdə hakim olan “Yaldızlı həqiqətlər” şair tərəfindən rədd edilir. O, insan idrakının nəhayətsizliyinə, insan qəlbinin ülviliyinə inanır. Xəyyamın fikir dünyası doqmatik, ehkam xarakterli baxışlara, amorf məntiqə əsaslanan düşüncəyə
Filologiya məsələləri – №02, 2015
273 qarşıdır. Yalana bürünmüş həqiqətlər, idraka mane olan adət və təriqətlər dünyasında insan özünü ali varlıq kimi dərk etməkdən çox uzaqdır. Belə amorf cəmiyyətdə mənəvi- əxlaqi təkamül, tərəqqi üçün imkanlar məhduddur, insan idrakı isə belə maneələri aşmaqla özünü, cəmiyyəti, həyatı dərk etmək istəyir. Məhz insan idrakının yüksəlişini, təntənəsini görmək istəyi, humanist dəyərlər əsasında qurulan cəmiyyət haqqında şairanə arzularla amansız gerçəklik arasındakı konflikt Xəyyamın tragizmini yaradan amillərdən ən başlıcasıdır. Bu vəziyyətlərdə Xəyyam intibah dövrünün qəhrəmanlarını xatırladır. Yüksək insani dəyərlərə malik, saf mənəvi-əxlaqi keyfiyyətlərin daşıyıcısı olmaqla bərabər, bu dəyərləri cəmiyyətdə yaymağa çalışan və hər zaman mühitlə, zamanla əkcliyini dərk edən Xəyyamın faciəsi intibah qəhrəmanlarının faciələri ilə eynidir. Yüksək ağlı, idraki və əxlaqi zənginliyi ilə mühitdən üstün olan Xəyyam disharmonik cəmiyyəti anlayır, onu dərk edir, lakin bu cəmiyyəti dəyişdirmək, yeniləşdirmək gücündə deyil. Xəyyamda olan yüksək idrak zamanın bağlarının qırıldığını anlayır, amma bu dərketmə cəmiyyəti yeniləşdirmək üçün kifayət deyil. H.Cavid ədaləti, ictimai azadlığı “Peyğəmbər”də yazdığı kimi yüksək idrak və gücün vəhdəti ilə yaratmağı düşünürdü. Xəyyamda poetik idraki yüsəklik var, amma güc- qılınc yoxdur. Dramaturqun fikrincə, ictimai-sosial ziddiyyətlərin kəskin olduğu mühiti harmonik vəziyyətə gətirmək üçün yüksək idraka istinad edən güc, qüvvət lazımdır. Xəyyam obrazı vasitəsi ilə H.Cavid yaşadığı dövrün həqiqi simasını, ictimai- sosial ziddiyyətlərini təsvirlə bərabər, müasirlərinin ədalət və həqiqət axtarışlarını verməyə çalışmışdır. İctimai mühitn dramatizmi, hadisələrin daxili məzmun və mahiyyətinin doqmatik fikirlərlə izahı insanlar üçün ağır, faciəvi həyat yaratmışdır. Qeyri-məntiqi fikirlərlə cəmiyyətin, hadisələrin izahı fikir və zəka sahibləri üçün daha ağır idi, onlar bu qeyri-dialektik mühiti dərk etsələr də, ona qarşı mübarizə aparmaqda çətinlik çəkirdilər. Amansız şərait buna imkan vermirdi, fiziki və mənəvi məhv təhlükəsi daim onlarə izləyirdi. Fikir və düşüncənin böhranı, qarışıqlığı nəticəsində həqiqətlə ehkam bir-birindən fərqləndirilmirdi:
Bu anlamazlıq bir tərəfdən mühitin cəhaləti ilə əlaqədardırsa, digər tərəfdən hakim dairələrin dərk edənləri, anlayanları təqib və məhv etməsi ilə bağlı idi. Göründüyü kimi, “Yaldızlı həqiqətlərin” hakim olduğu cəmiyyətdə insana və onun idrakına hörmət yoxdur. Əsil müasirlik budur ki, Cavid ağır repressiyanın dəhşət və faciələrini duymuş, amoral cəmiyyətin inkişaf istiqamətini hiss etmiş, zamanın bu ağır yaşantılarına öz münasibətini bildirmişdir. Ağır faciələrlə dolu siyasi prinsip və məqsədlər qarşısında, amansız siyasi gilyotin önündə hamı susurdu. Ən ağır faciə fikir sahiblərinin, mühiti dərk edənlərin susması idi, bu isə belə ağır, faciəvi siyasətə bəraət kimi səslənir, despotizm qarşısında susmaq ona bəraət vermək, kömək etməkdir. Dərk etdiyinə susmaq real yaşantılara, mənəvi-idraki təkamülə maneələr yaradan amoral cəmiyyətin daxili mahiyyətini anlayan insan zəkası üçün faciəvi idi. Xəyyamın ideya üsyanı, daxili narahatlığı Cavidin, onunla həmfikir olan zəka sahiblərinin narahatlığı, həqiqət axtarışları ilə eynidir.
Üsyançı Yusifin ittihamlı çıxışları yalnız onun fikirləri deyil, bilavasitə əsarətdə yaşayan xalqların hakim təbəqəyə yönəlmiş ittihamları idi. Bütün bir xalq kölə yerinə qoyulur, yurd əsarət altında əzab çəkir, elin sərvəti isə amnsızlıqla talanırdı. Belə istismarçılıq siyasətində hakim təbəqəyə köməkçilər isə xalqın düşmənə dost olan, idrakı sönük oğulları idi. Belə əsarət və istismarçılıq siyasəti mahiyyətcə bütün imperiyalar dövründə eyni olmuşdur.
Filologiya məsələləri – №02, 2016
274 “Təzad elçisi” Xəyyam düşüncə və idrakını mövcud təriqətlər, adətlər dairəsində müəyyənləşdirməkdən uzaqdır. Poetik idrak və ilhama malik olan Xəyyam daim axtarışdadır, onun üçün “birdəfəlik həqiqət” yoxdur. Onda olan şübhəçilik fəlsəfəsi idraki təkamül, gerçəklik və insanları dərk etmək, “qaranlıqda işıq” aramaq üçün ən zəruri yoldur. Xəyyamın baxışlarına görə, şübhəçiliklə, hər ehkam və fikrin əsirinə çevrilməməklə, doqmatik düşüncədən uzaqlaşmaqla gerçəkliyi dərk etmək, cəmiyyəti yeniləşdirmək olar. Xaotik cəmiyyəti dərk etmək, insan varlığının daxili mahiyyətini anlamaq və idraki təkamül üçün skeptisizm fəlsəfəsi az rol oynamır. İdrak mövcud gerçəkliklə razılaşmır, cəmiyyət və onun qanunlarının məhdudluğunu dərk edir, irəliləyiş, təkamül üçün skeptisizmlə birləşir. Belə olan halda cəmiyyətdə həqiqəti aramaq, ona nail olmaq mümkündür. Xəyyamın “təzad elçisi” kimi inam və şübhəni daşıması onu romantik bədii düşüncənin Faust problematikasının qəhrəmanları sırasına aid edir. “Xəyyam” faciəsi yalnız Xəyyamın həyatı, fikir və düşüncələri ilə bağlı de- yildir. Bu faciə “eyni zamanda həyatın mənası, xalqın taleyi, xilqətin sirri, bəşəriyyətin dərdi haqqında dərin fəlsəfi düşüncələrlə, dramatik lövhələrlə zəngindir” (5.176). Xəyyamın inam və şübhəçilik fəlsəfəsi poetik xəyal olmayıb, mövcud cəmiyyətdən, onun inkişaf qanunlarından doğan fikir və düşüncə təlimidir. Cəmiyyətin mənəvi-əxlaqi sferasından yüksəkdə duran Xəyyama “İnsan nə qədər saçma həqiqət” təsiri bağışlayır, “həp təbiət, həp bəşəriyyət cəllad!” görünür. İnsanları bağları qırılmış zaman və bəşəri dəyərlərdən uzaq olan cəmiyyət üçün nicat yolları axtarmağa vadar edir. Filosof-dramaturq Cavid də Xəyyamın yaşantılarını, mühitin mənəvi-əxlaqi dramatizmini təsvir etməklə müasiri olduğu disharmonik cəmiyyətin daxili ehtiyaclarını, yeniləşmə, təkamül yollarını aramağa cəhd göstərmişdir. “Xəyyam”dakı dramatizm əsərin yazıldığı dövrün mürəkkəbliyi, ictimai psixiologiyanın son dərəcə gərginləşməsi ilə bağlı idi. Ayrı-ayrı şəxslər-yüksək fikir və zəka sahibləri ilə bərabər, bütün cəmiyyət dramatizmlə yoğrulmuş həyat keçirirdi. Yeni qurulan siyasi hakimiyyət ideoloji prinsiplərinə uyğun olmayan hər şeyi məhv edir, sinfi-ideoloji prinsipləri hakim mövqeyə keçirirdi. Sinfi-maksimalist düşüncə tərzi bu sistemin ictimai-əxlaqi, siyasi görüşlərinin əsasını təşkil edirdi. Cavid Şərq tarixini təsvir etməklə bərabər, mürəkkəb ziddiyyətlər içərisində olan dövrünü, yaşadığı ictimai mühiti, bu mühitdəki siyasi və əxlaqi prinsipləri anlatmağa çalışır. Ziddiyyətli gerçəklik filosof-şairin poetik təfəkküründən keçib xəyal dünyası ilə qarşılaşdırılır. Konflikt Xəyyamın yüksək fikir və amal dünyası ilə məhdud gerçəkliyin qarşılaşmasından yaranır. Xəyyamın tragizmi ictimai mühitin qanunları və mənəvi aləmi ilə qarşılaşmaqla sona çatmır, insan varlığı, onun mürəkkəb və təzadlı xüsusiyyətləri, hətta təbiətin özündə olan qeyri-ahəngdar cəhətlər bu faciəviliyi daha da kəskinləşdirir. İnsan varlığı, həyatla ölüm arasındakı məhdud zaman ayrılığı Xəyyam düşüncə və baxışlarında xüsusi mənalandırılır, “sirri-həyat” filosof-şairi daim düşündürür. Bilik və fəlsəfi dərk dairəsndə Xəyyam mütləq hakimi də tərəddüdlə qarşılayır, “Qoca xaliq də qaranlıq”- deyərək, ona şübhələrlə yanaşır. “Xəyyam” faciəsi H.Cavidin zaman, ictimai mühit və ictimai psixologiya ilə bağlı fəlsəfi görüşlərinin ifadəsində böyük rol oynamışdır. Cavid poeziyası təkamül poeziyası olduğuna görə onun yaradıcılığında “birdəfəlik tapılmış” həqiqətlərin və doqmatik fikirlərin hakim mövqeyinə təsadüf edilmir. Cavidin poetik təfəkkürü müxtəlif fikirlər sisteminin vəhdət və mübaizəsində ifadə olunan həqiqətlərin axtarışındadir. “Xəyyam” faciəsi H.Cavidin ehkam dolu cəmyyətə, amorf sistemə, insan varlığını və mənəvi dəyərləri sinfi baxışlarla izah edən siyasi quruluşa qarşı üsyan və hiddətidir. Filologiya məsələləri – №02, 2015
275 A.Gertsen XIX əsrdə yazırdı ki, ictimai azadlıqdan məhrum olan xalqın ədəbiyyatı həmin xalqın vicdanının, ictimai-sosial şəraitə və siyasi sistemə qarşı etirazının səsləndiyi yeganə tribunadır. Doğrudan da, məhz bu yüksək tribunadan- ədəbiyyatdan istifadə etməklə xalqı azadlıq uğrunda mübarizəyə, mühitin amoral qanunlarına qarşı etiraz və çıxışlara səsləmək mümkündür. H.Cavid zamanın daxili tələbini duyaraq, ehkam dolu cəmiyyətin hansı əsaslar üzərində qurulduğunu göstərmiş, Şərqin böyük mütəfəkkiri Xəyyamın fikir və baxışlarını, şairin yaşadığı mühitin qanunlarına, siyasi-əxlaqi prinsiplərinə qarşı barışmaz münasibətini təsvir etməklə müasiri olduğu humanist fikir və zəka sahiblərinin mövcud mühitə, ictimai-sosial şəraitə qarşı etirazlarını vermişdir.
Yüklə 3,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|