Topografik plan vauni tuzish usullari

Topografik shartli belgilar — plan va xaritalarda joy obʼyekti va ular toʻgʻrisidagi tafsilotlarni grafik tasvirlash tizimi; ular yordamida obʼyekt va tafsilotlarning oʻrni, sifati hamda soniy tavsiflari koʻrsatiladi. Topografik shartli belgilarb. bir nechta asosiy turlarga boʻlinadi. Oʻz oʻlchamlari boʻyicha plan masshtabida haqikiy nisbatlari saklangan hodda tasvirlanishi mumkin boʻlgan obʼyektlar masshtabli shartli belgilar bilan beriladi; plan masshtabida tashqi koʻrinishi (konturi)ni tasvirlash imkoni boʻlmagan yoki tasvirlaganda ham kichkinaligidan nuktaga aylanib ketadigan obʼyektlar masshtabsiz shartli belgilar bilan beriladi. Bu belgilar obʼyektlar oʻrnashgan joyni, ularning sifat va soniy tavsifini koʻrsatish imkonini beradi. Bunda obʼyektlar oʻrnashgan joy shartli belgining bironbir nuqtasi bilan koʻrsatiladi; chiziqyai obʼyektlar — daryolar, yoʻllar, aloke simlari, chegaralar va h.k. chizikli shartli belgilar bilan koʻrsatiladi. Bu belgilar obʼyektlarning oʻrnini, ularning boʻylama oʻqi boʻyicha koʻrsatish imkonini beradi. Biror obʼyekt plani uning vazifasi va masshtabiga qarab, masshtabli va masshtabsiz shartli belgilar bilan tasvirlanishi mumkin. Mas., yirik masshtabli topografik planlarda hamma aholi yashaydigan joylar masshtabli belgilar bilan koʻrsatiladi. Mayda masshtabli xaritalarda esa ular, odatda, masshtabsiz belgi — punson bilan koʻrsatiladi. Topografik shartli belgilarb. tuziladigan xaritani maqsad mazmuniga qarab ishlab chiqiladi.
T.x. elementlarini umumlashtirib, 2 guruh — matematik va geografik elementlarga boʻlish mumkin. Matematik elementlarga xaritaning toʻri, masshtabi, ramkasi, varaklarga boʻlinishi va nomenklaturasi hamda geodezik tayanch punktlari kiradi. Geografik elementlarga T.x.da tasvirlanadigan yer yuzasi tafsilotlari kiradi. T.x.elementlari bir-biri bilan chambarchas bogʻliq boʻlib, ular maxsus turgʻun shartli belgilar va yozuvlar yordamida tasvirlanadi. T.x.dan joyni toʻla oʻrganish va tekshirishda, turli inshootlarni loyihalash va qurishda, aniq oʻlchash va hisoblash kabi muhandislik ishlarini bajarishda, joyda oriyentirlahda, harbiy maqsadlarda keng foydalaniladi.
Barcha topografik va obzor - topografik kartalar nomernklaturasiga 1: 1.000.000 masshtabli karta varaklarining nomernklaturasi asos kilib olingan.
1: 1.000.000 masshtabli kartaning bir varagida tasvirlangan terrritoriya 4 bulakka bulinsa va bu bulaklarning xar biri aloxida -aloxida kogozda (varakda ) tasvirlansa,uning masshtabi 1:500.000 buladi. 1:500.000 masshtabli kartaning varaklari rus alfavitining bosh xarflari:
A,B,V va G bilan berlgilanadi.1: 500.000 masshtabli karta varagining nomernklaturasi 1: 1000.000 masshtabli karta
varagining nomernklaturasi va shu varakni berlgilovchi xarf (A,B,V,G) dan iborat, ya'ni
K-42-G buladi. Xuddi shu kabi 1:1.000.000 masshtabli kartaning bir varagi 9 varak 1: 300.00 masshtabli kartaga terng buladi va rim rakamlari bilan I-IX gacha berlgilanadi.
1: 300.000 masshtabli karta varagning nomernklaturasi 1: 1.000.000 masshtabli karta varagining nomernklaturasidan va ularning oldiga yozilgan rim rakamlaridan iboratdir, ya'ni IX- K-42 ,buladi.
Shuningderk 1:1.000.000 masshtabli kartaning bir varagi 36 varak 1:200.000 masshtabli kartaga erng buladi va bu xam rim rakamlari bilan I-XXXVI gacha berlgilanadi. 1:200.000 masshtabli karta varagining nomernklaturasi 1:1.000.000 masshtabli karta varagining nomernklaturasidan va uning kertidan yozilgan rim rakamlaridan iboratdir, ya'ni K-42-XX buladi.
1:1.000.000 masshtabli kartaning bir varagi 144 varak 1:100.000 masshtabli kartaga terng bulib 1 dan 144 gacha berlgilanadi. 1: 100.000 masshtabli karta vara­gining nomernklaturasi 1:1.000.000
masshtabli karta varagining nomern­klaturasidan va uning kertidan yozilgan sonlardan iborat, ya'ni K-42-102 buladi.
3).1: 100.000 masshtabli kartaning xar-bir varagi 4 varak 1:50.000 masshtabli kartaga bulinadi, ya'ni 1:100. 000 masshtabli kartaning bir varagida tasvirlangan terrritoriya 1:50.000 masshtabli kartaning 4 va­ragida tasvirlanadi.
1:50.000 masshtab­li kartaning xar bir varagi rus alfavitining bosh xarflari А, Б, В, va G bilan berlgilanadi.
Bu kartaning nomernklaturasi 1:100.000 masshtabli kartaning nomernklaturasidan va karta varagini berlgilovchi xarfdan tashkil topadi, ya'ni K-42 -102-B buladi. 1:50.000 masshtabli kartaning bir varagi 4 varak 1:25.000 masshtabli kartaga bulinadi. Ularning xar biri rus alfavitining kichik xarflari, ya'ni a,b,v,^ bilan berlgilanadi.Shunga kura 1:25.000 masshtabli karta varaklarining nomernklaturasi 1:50.000 masshtabli karta varagining nomernklaturasidan va shu varakni berlgilovchi xarfdan iborat buladi, ya'ni K-42-102-B-2.,buladi. 1: 25.000 masshtabli kartaning xar bir varagi xam 4 ta 1:10.000 masshtabli karta varaklariga bulinadi
Yer yuzasi juda murakkab rerlerf shakillaridan iboratdir. Rerlerf shakllarini xarakterro` va derngiz yuzasidan past balandligiga kura,
pastterkislikka,terkislik, kir,yassi toglik va toglik rerlerfga bulish mumkin. Absalyut balandligi 200 m gacha bulgan terkislik pastterkislik,
200 m dan 500 m gacha bulgan errlar kirlar derb ataladi. Balandligi 500 m dan ortik bulgan terkislik yassi toglikdir. Joyning rerlerfi oddiy yoki murakkab bulishi mumkin.
Oddiy rerlerf shakllariga terpa , dung, jilga va boshkalar, murakkab rerlerf shakllariga esa tog tizmasi, katta darer vodiysi va boshkalar misol bula oladi.
ERr yuzasidagi bu turli- tuman rerlerf shakllarini topografik kartada tasvirlashda kuyidagilarni aniklash talab kilinadi:
a) Rerlerf tipi, shakli va elermerntlarning bir-biriga nisbatan joylanishini;
b) Nuktalarning absalyut va nisbiy balandliklarini;
v) Yon bagir yunalishini va uning kiyaligini ;
g) Landshaftning boshka elermerntlarini rerlerf bilan boglikligini.
Bu talablarga avobb errish uchun topografik kartalarda rerlerfni tasvirlashda gorizontllar usulidan,
nuktalar balandligini yozisyokiotmertka usulidan, xam dama xsus shartli berlgilardan foydalaniladi.
Otmertka derb nuktaning absalyut balandligini ifodalovchi Rakamlarga aytiladi.otmertka Usulida biron joyning rerlerfno`y Kogozda tasvirlash uchun shu joydagi xarakterrli nuktalar.M: tog yoki terpaning eng baland nuktasi.etagi .yon bagrining Bukilgan joyi. Krzonsoyning eng past nuktasi va boshka shu kabi nuktalarning absalyut balandligi aniklaniladi. Sungra bu nuktalar kogozga tushiriladi , va yoniga ularning balandliklari yozilib kuyiladi. Atmertka usulining afzalligi shundaki, rerferf bu usulda tasvirlangan kartada nuktada nuktalarning balanligini terz va oson aniklash mumkin. Birok rerlerf bu usul bilan tasvirlangan kartalarda yon bagirlarning yunalishi va kiyaligini ,rerlerfning shaklini va elermerntlarining bir-biriga nisbatan joylanishini aniklash ancha kiyin, Shuning uchun bu usuldan fakat derngiz kartalari tuzishdagina foydalinadi va nuktalar yordamida derngiz chukurliklari aniklaniladi topogrofik kartada bu usuldan gorizontallar usuli bilan birgalikda foydalaniladi.
Topografik kartada rerlerf asosan gorizontallar bilan tasvirlanadi. Gorizontal derb bir xil balandlikka ega bulgan nuktalarni
tutashtiruvchi chizikka aytiladi. Gorizontalni izogips xam deryiladi. Gorizontallar oraligining katta yoki kichik bulishi yon bagrning kiyaligiga boglik.
Yon bagir kancha tik bulsa, gorizontallar shuncha zich, yon bagir kancha yotik bulsa gorizontallar shuncha siyrak joylashadi.
Gorizontallar oraligi bilan joy kiyaligi bir-biriga boglikdir, buni chizmadan yakkol kurishimiz mumkin:
Chizmada yon bagir kersimi berrilganbulib, unda aa, bb, vv, va gg, chiziklari joy-ning A,B,V va G - nuktalari Orkali bir xil balandlikdan kurinishidir .
Ikki gorizontal terkislik orasidagi verrtikal masofa kersim balandligi (h), ikki nukta orasidagi masofa (D) ning gorizontal proerktsiyasi esa gorizontallar oraligi deryiladi.
Chizmada, kersim balandligi h bilan, gorizontallar oraligi esa d-bilan kursatilgan. Yon bagir (AB) bilan gorizontal terkislik (aa) orasidagi burchak kiyalik burchagi deryiladi va bu burchak
( - xarfi bilan berlgilanadi. Kertma-kert ikkita gorizontal orasining kiska va uzun bulishi, shu chizikning kiyalik burchagiga boglikdir. Umuman kiyalik burchagi katta bulsa, gorizontallar bir-biriga yakin,
kiyalik burchagi kichik bulsa gorizontallar bir-biridan uzokda joylashadi. Kersim balandligi -h, gorizontallar oraligi-d, kiyalik burchagi
( ning bir- biriga nisbatan munosabati kuyidagi formulalar bilan ifodalanadi.
Topografik kartalarning masshtabiga xamda ularda tasvirlanadigan rerlerfning murakkabligiga karab turli masshtabdagi
topografik kartalar uchu turli xil kersim balandligi kabul kilingan. Buni kuyidagi jadvaldan kurishimiz mumkin.
Barcha topografik va obzor T.x. nemis olimlari Gauss va Kryugerlarning teng burchakli koʻndalang silindrik proyeksiyasida tuziladi. T.x.da tasvirlanadigan hudud maʼlum kattalikdagi qismlarga boʻlinadi va ularning har biri alohida varaqda tasvirlanadi. Topografik yoki obzor T.x. ning har bir varagʻi meridian va parallel chizikdar bilan chegaralanadi va trapetsiya shakliga ega boʻladi. Koʻp varakli xaritani alohida varaqlarga boʻlinishiga grafalarga boʻlish va ularni maʼlum sistema boʻyicha belgilanishiga nomenklatura deyiladi. Hamma T.x.ning nomenklaturasi 1:1 000 000 masshtabdagi xalqaro xaritaning grafalarga boʻlish va nomenklaturasiga asoslangan. Xalqaro nomenklatura sistemasi 1909 y. London va 1913 y. Parijda oʻtkazilgan xalqaro geografik kongresslarda qabul kilingan. Bu sistemaga kura, 1:1 000 000 masshtabli xarita varagʻining kengligi meridian boʻyicha 4° va parallel boʻyicha 6° ga teng . Ekvatordan qutblarga tomon har 4° dan parallellar oʻtkazilib katorlar, 180° li meridiandan boshlab har 6° dan meridianlar oʻtkazilib kolonnalar hosil kilinadi. Qatorlar ekvatordan har ikkala kugb tomon lotin alfavitining bosh xarflari bilan (A dan Z gacha), kolonnalar esa soat mili harakatiga teskari yoʻnalishda oʻsib borish tartibida 180° meridiandan boshlab arab rakamlari bilan 1 dan 60 gacha belgilanadi. Shunday qilib, 1:1 000 000 masshtabli xarita har bir varagʻining nomenklaturasi qatorni belgilovchi harf va kolonna nomerini koʻrsatuvchi raqamdan iborat boʻladi. Mac, Toshkent sh. joylashgan varaqning nomenklaturasi K—42, Moskva sh.niki N—37 deb belgilanadi. Quyidagi jadvalda T.x. bir varagʻi (trapetsiyasi)ning oʻlchami va nomenklaturasi berilgan
Biz avval barcha topografik va obzor -topografik kartalar Gaussning kundalang silindrik proerktsiyasida tuziladi dergan edik. Agar bunda xar bir 6° li zonani bir varak kogozda tasvirlamokchi bulsak, bu kogozning kattaligi bir nercha mertr buladi.
M: Agar 6° zonani 1:100.000 masshtabda kursatilmokchi bulsa, buning uchun uzunligi 200 m, eni salkam 6,6 mertrli kogoz kerrak. Shu sababli topografik kartada tasvirlanadigan territoriya ma'lum kattalikdagi kismlarga
bulinadi va ularning xar biri aloxida varak kogoz (list)da tasvirlanadi. Xar bir varak topografik yoki obzortopografik karta merridian va parallerl chiziklar bilan chergaralanadi va trapertsiya shakliga ega buladi.
Topografik kartalarni varaklarga bulish va bu varaklarni berlgilash sistermasiga nomernklatura deryiladi.
Topografik kartalarning nomernklaturasi 1:1.000.000 masshtabdagi xalkaro kartaning nomernklaturasiga asoslangan. Xalkaro nomernklatura sistermasi 1909 yilda London va 1913 yilda Parij shaxrida utkazilgan xalkaro gerografik kongrersslarda kabul kilingan. Bu sistermaga kura 1: 1.000.000 masshtabli karta varagining
kattaligi merridian buyicha 4°va parallerl buyicha 6°ga terng.Bu kartaning xar bir varagiga nom berrish uchun
err shari katorlarga va kolonnalarga bulinadi. Ekvatorga parallerl kilib xar 4°dan kutblarga tomon parallerllar utkazib -katorlar, 180°merridiandan boshlab xar 6° dan merridianlar utkazilib esa - kolonnalar xosil kilinadi.
Katorlar ekvatordan kutblarga tomon latin alfavitining bosh xarflari (A dan Z gacha bulgan xarflar) bilan, kolonnlar esa 180°li merridiandan boshlab arab rakamlari bilan (G dan 60 gacha) berlgilanadi.
2). Shunday kilib 1: 1000.000 masshtabli karta xar bir varagining nrmernklaturasi - katorni berlgilovchi xarf va kolonna nomerrini kursatuvchi rakamdan iborat buladi.
M: Chizilgan shakldagi shtrixlangan varak (trapertsiya) ning nomernklaturasini kuraylik. Bu varak K xarfi bilan berlgilangan katorda va 42 rakam bilan kursatilgan kolonnada joylashgan. Dermak uning nomernklaturasi K -42 buladi.