Toponimika va geografik terminshunoslik

“Devonu lug'atit - turk” da
Hozirgi shakl
O’ngur (ungur)
O’trug’ (utrug’)
Obri 
Tag’ (tog’)
Kol (ko’l)
Kend (kand)
Tuman 
Kirag’u (kiragu)
Art
Talg’ag’
O’rkuch (urkuch)
Bulut 
Batir 
Tegra
Qasirqu (kasirku)
Qamish
Buz
Ezizilik
Tuz jer (tuz yer)
Kuz (kuz)
Qish (qish)
Tabiz 
O’kuz (ukuz)
Kun tug’di 
Kun tundi 
Taz jer (tazyer)
Тirsgak
Ungur, go’r
Orol
Chuqurlik 
Tog’
Ko’l
Kent, shahar
Tuman
Qirov 
Ort, art, dovon
Talg’oq (sovuq shamol)
mavj, to’lqin
Bulut 
Botiq 
Tegra 
Quyun, aylanma shamol
Qamish 
Muz
Balandlik, adir
Tekis yer
Kuz, kuz fasli
Qish 
tuzli, sho’rhok yer
Soy, daryo
Quyosh chiqdi
Havo bulutlandi
Oriq yer (o’simligi oz yer)
Tirsak
O'zbek (turkiy) geografiya terminshunosligining yana bir muhim 
manbi XI asrda yashab ijod etgan turkiygo’y adib Yusuf Xos Xojibning 
“Qutadg'u bilig” nomli asaridir. Ushbu asar 1069 yilda yozilgan bo'lib, 
“Devonu lug'atit turk” kabi ilk turkiy manbalardan hisoblanadi. Jahon 
adabiyotining nodir asarlaridan biri hisoblanmish “Qutadg'u bilig”ni “xalq 
donolarining ko'zgusi” deb atash mumkin.
Asar muallifi haqida hozircha “Qutadg'u bilig”dan boshqa biron bir 
tarixiy manbada ma'lumt yo'q, shoir o'z nomini ushbu asarida eslatib o’tadi, 
xolos. Lekin Yusufning vatani Issiqko'l atrofidagi Quz urdu, ya'ni 

---

42
Bolosog’un ekanligi ma'lum. Qashg’arda yozib tugatilgan asar, qo'shni 
mamlakatlarga keng tarqalib, xalq tilida turlicha nomlangan.
Chinlar (xitoylar) uni “Adab - ul - mulk”, mochinliklar (Sharqiy 
turkistonliklar) “Anis ul mamolik”, eronliklar “Shoxnoma”, turonliklar 
“Qutadg'u bilik” deb ataganlar. Asar xalq orasida juda yaxshi ma'lum bo'lgan 
va keng tarqalgan. XIX asrda Yoyiq (Volga) daryosi qirg'og'ida joylashgan 
Saroychuq shaharchasi yaqinida topilgan oddiygina sopol ko'zachaga 
“Qutadg'u bilig”dan olingan misralar bitilganligi ma'lum bo'ldi.
Yusuf asarni yozish uchun turli o'lkalarga safar qilgan va shu 
o'lkalardagi xalqlarning an'analarini o'rgangan. Qashg’arda yozib tugatilgan 
asar Tavg’ochxon (Qoraxoniylar davlatining o'sha davrdagi xoni) ga taqdim 
etilgan, xon uni qadrlab shoirga Xos Xojib unvonini bergan.
“Qutadg'u bilig”da tilga olingan masalalar qamrovi juda keng bo'lib, 
unda geografik ma'lumotlarni ham uchratish mumkin. Chin (Xitoy), Mochin 
(Sharqiy Turkiston), Eron, Turon, Qashg’ar, Rum (Rim), Hind (Hindiston), 
Bolosog’un kabi joy nomlari va bir qancha geografik terminlar keltirilgan.
Asardagi ayrim terminlar Mahmud Koshg'ariyning “Devonu lug'atit 
turk” asarida ham uchraydi. Chunki har ikki asar ham deyarli bir vaqtda 
(“Qutadgu bilig” - 1069 yilda, “Devonu lug'atit turk” - 1074 yilda) yozilgan.
“Qutadg'u bilig”dagi terminlar XI asr va undan avvalgi davr til 
koloritini aks ettiradi. Albatta, bizning davrimizga kelib asarda qo'llanilgan 
ayrim terminlar, so'z va iboralar muomaladan (iste'moldan) chiqib ketgan, 
lekin ayrim terminlar hozirgacha saqlanib, asosan xalq og'zaki nutqida keng 
ishlatiladi, hamda tilimizning lug'at tarkibidadir. “Qutadg'u bilig”da 
uchraydigan geografik terminlarning ayrimlarini izohlaymiz: