To�raqul’vofurush’"o�likni’yog�ini"‘yalagan,’o�z’manfaatini’ko�zlab’ish’tutuvchi,’ziqna’va’mug�ambir’inson’edi

Yozuvchi’yangi’bir’asar’yaratarkan,’idealidagi’oquvchi’bilan’"muloqotda"t’boladi.’Muallif’asarning’o�quvchiga’ta�siri’yuzasidan’atrofdan’nusxa’ko‘chirmaydi,’aksincha,’uni’o�z’tafakkurida’qayta’ishlaydi,’maqsad’va’g�oyalariga’to�yintiradi.’Asar’syujeti’shunday’bo�lsinki,’o�quvchi’undan’zerikmasin,’voqealar’shunday’ketma-ketlikda’berilsinki,’asar’mohiyatini’o�quvchi’to�la’anglab’yetsin.’Hech’qanday’ortiqcha’voqea,’ortiqcha’detal’bo�lmasin,’ularning’bari’asar’kompozitsiyasini’hosil’qilishda’ishtirok’etsin.
Abdulla’Qahhorning’o�tmish’hayotidan’so�zlovchi’"O�tmishdan’ertaklar"‘qissasi’adib’ijodiy’kamolotining’mahsuli’bo�lgani’holda,’uning’syujeti,’hikoyalarning’tutgan’o�rni,’asar’qahramonlari’o�ta’mohirlik’bilan’keltirilganki,’ular’yozuvchi’maqsadi,’asar’qurilishi’uchun’to�la’xizmat’qila’oladi.
A.’Qahhor’voqelikni’bir’necha’mustaqil’syujetga’ega’bo�lgan’hikoyalardan’foydalanib’tasvirlaydi.’Adib’asarni’yozarkan,’uning’maqsadi’qoloq,’o�z-o�ziga’choh’qaziyotgan’xalq’tasvirini’yaratish’va’buning’ayanchli’oqibatidan’kelib’chiqib,’xulosa’chiqarish’edi.’Yozuvchi’o�z’maqsadi’yo'lida’jamiyatni’bir’qancha’tipdagi’obrazlar’orqali’barpo‘etadi.
Bu’qahramonlar-usta’Abduqahhor:’adib’idealiga’yaqin,’yangicha’fikrga’ega’shaxs.’Usta’zamonaning’boshqa’kishilaridan’farqli’holda’yangiliklarni’to�g�ri’qabul’qila’oladi,’kezi’kelganda’nohaqliklarni,’xatoliklarni’tap’tortmay’ayta’oladi.’Shu’xislatlari’tufayli’zamon’uni’xushlamaydi.’Har’yoqqa’ko�chib’yurishga’majbur’qiladi.’Yolg�iz’otning’changi’chiqmaganiday,’endi’usta’Abduqahhor’ham’boshqalarday’bo�lishga,’ularday’fikrlashga’mahkum’etiladi.
Ustaning’onasi’bo�lmish’kampir,’qariyalarning’tipik’vakili’sifatida’keltirilgan,’u’bir’muhitda’qotib’qolgan,’o�zgarishlarga’ko�nikolmaydi’va’boshqalarni’ham’shunga’majburlaydi.
To�raqul’vofurush’"o�likni’yog�ini"‘yalagan,’o�z’manfaatini’ko�zlab’ish’tutuvchi,’ziqna’va’mug�ambir’inson’edi.
Valixon’so�fi’davrning’"ilmli"‘shaxslaridan’bo�lib,’odamlarga’so�zi’o�tguday’edi.’Ko�pchilik’orasida’obro�yi’baland’odamlarning,’"ilm"‘kishilarining’bunday’xudbinligi,’o�quvchida’zamona’haqidagi’tasavvurni’yanada’kengaytiradi.
Yana’shunday’odamlar’ham’bor’ediki,’ular’zamona’yigitlarini’hezalaklikda’ayblab,’barchani’oyoqqa’turg�izgan,’lekin’yuzboshining’xuni’uchun’yigirma’dehqonni’olib’ketishayotganda’jim’qarab’turavegan’kishilar’edi.’Ali-laylak’kabi’yigitlar’nohaqliklarni’ko�rib,’bilib’turar,’bunga’nafrat’ko�zi’bilan’qarar,’lekin’biror’chora’ko�rishga’kelganda’yuraklaridagi’qo�rquv’bunga’yo�l’qo�ymas’edi.
Jamiyat’qurilishida’yozuvchi’nazdidagi’oxirgi’bosqich’odamlari’"Teshiktosh"‘hikoyasidagi’Babar’tipiga’kirardi.’Babar’davrning’umumiy’ko�rinishi,’unda’o�sha’zamonni’ortga’tortuvchi’barcha:’jaholat,’mutelik,’qoloqlik,’kabi’illatlar’mavjud’edi.
"O�tmishdan’ertaklar"‘qissasi’turli’rangdagi’go�zal’toshlardan’terilgan’mozaika’kabidir.’Agar’mozaikani’juda’yaqindan’turib’kuzatsak,’go�zal’toshlarni-yu,’ularni’ulab’turgan’choklarnigina’ko�ra’olamiz,’xolos.’Lekin’unga’uzoqdan’qaraganimizda,’u’bor’go�zalligi’bilan’butun’bir’san�at’asarini’ifodalaydi.’Ammo‘o�sha’butunlikni’birdaniga’yuqoridan’kuzata’olmaymiz.’Avvalo,’qismlarni’o�rganib,’o�zimizni’butunlik’sari’tayyorlashimiz’kerak’bo�ladi.
Agar’yuqoridagi’qahramonlar’vositasida’syujetga’nazar’tashlasak,’"Teshiktosh"‘hikoyasi’adib’bolaligiga’bog�liq’syujet’voqealariga’bevosita’ta�sir’etmasligi’bilan’boshqa’hikoyalardan’ajralib’turadi.’Ya�ni’hikoya’qahramoni’Babar,’ungacha’yaratilgan’boshqa’obrazlardan’(Kampir,’To�raqul’vofurush,’Valixon’so�fi’va’h.k)’farqli’o�laroq’adib’hayot’yo�liga’aloqasizday’tasavvur’beradi.’O�z-o�zidan’savol’tug�iladi:’Yozuvchi’nima’uchun’bu’hikoyani’asar’tarkibiga’kiritadi?
Ha,’bir’qarashda’hikoyaning’asardagi’o�rni’u’qadar’ahamiyatli’tuyulmas,’lekin’yaxshiroq’mulohaza’yuritsak,’bu’hikoya’asarning’eng’muhim’nuqtalaridan’ekanligini’anglab’yetamiz.

Sanjarbek’Yo'ldoshov,’[16.10.2022’16:54]

"Teshiktosh"‘hikoyasidagi’voqelik’adib’bolaligining’yorqin,’uning’uchun’eng’ta�sirli’damlaridan’bo�lgan’desak,’adashmaymiz.’Asardagi’birinchi’"Bir-ikki’so�z"‘bobi’so�zimizni’tasdiqlab’turibdi.’Babar’bilan’bo�lgan’voqelik’yozuvchiga’bog�liq’hodisalar’ichida’bo�lmasa-da,’A.’Qahhor’bolaligini,’yaratilajak’asarini’usiz’tasavvur’eta’olmaydi.’Demak,’hikoyaning’asarga’kiritilishi’avvalambor’hissiy’ehtiyoj’yuzasidandir.’Ammo‘voqea’faqat’hissiy’ehtiyoj’natijasida’olinsa,’san�at’asarining’saviyasiga’putur’yetgan’bo�lar’edi.’Shu’bois,’ulkan’mahorat’sohibi’orginal’bir’syujet’qurilishini’yaratadiki,’oqibatda’o�z’yuragini’larzaga’solgan’voqea,’qissaning’yuragi’darajasiga’ko�tarila’oladi.
Qissadagi’har’bir’bob’o�zining’muhim’vazifasiga’ega.’Ammo‘"Teshiktosh"‘hikoyasining’asardagi’vazifasi’o�z-o�zidan’anglashilmaydi.’Uning’o�rni’asar’mohiyati’va’strukturasi’bilan’bog�langan’holda’oydinlashadi.’Hikoyalar’o�zining’tuguni,’kulminatsiyasi,’yechimiga’ega.’Lekin’barcha’hikoyalarga’yaxlit’bir’holatda,’bir’voqelikning’ketma-ketligi’sifatida’qarasak,’ular’bir’syujet’chizig�iga’jamlanadi.’Bu’o�rinda’"Teshiktosh"ning’vazifasi’nimadan’iborat?
�Teshiktosh"da’laqma’"otqorovul’yur’desa’yurgan,’tur’desa’turgan,’ustidan’oshirib’o�q’uzganda’kiprik’qoqmagan"‘Babar’obrazi’tasvirlanadi.’Yozuvchi’uni’tuhmat’bilan’otqorovul’qo�liga’tushib
Teshiktosh"da’laqma’"otqorovul’yur’desa’yurgan,’tur’desa’turgan,’ustidan’oshirib’o�q’uzganda’kiprik’qoqmagan"‘Babar’obrazi’tasvirlanadi.’Yozuvchi’uni’tuhmat’bilan’otqorovul’qo�liga’tushib’qolishida’ham,’sovuqdan’muzlab’o�lishida’ham,’asosan’o�zi’aybdor’ekanligini’takidlaydi.’Ayni’paytda’asardan’ko�zlangan’maqsad’ham’(Babarga’o�xshash’qahramonlar’vositasida)’o�tmishdagilarning’turmush’tarzi,’ma�naviy-madaniy’hayoti,’siyosiy,’ijtimoiy’qarashlarini’ko�rsatish’orqali,’jamiyatning’naqadar’qoloq’va’jaholatga’botib’ketganligini’ko�rsatish’edi.’Jaholatga’botgan’zamon’ko�rinishini’yaratarkan,’yozuvchi’qahramonlarning’ketma-ket’asarga’kirib’kelishi’vositasida’holatni’pastdan’yuqoriga’qarata’o�stiradi.’Har’bir’qahramon’umumlashmaning’ma�lum’bir’qismini’to�ldiradi’va’zamonani’jaholat’sari’tortadi.’Endi’shunday’bir’tip’bo�lsinki,’unda’zamonaning’umumiy’ko�rinishi’mujassamlashsin.’U’esa’Babar’edi.’Asarga’"Teshiktosh"ning’kiritilishi’asar’mazmuni’va’yozuvchi’yaratayotgan’jamiyatning’to�laqonli’bo�lishini’ta�minlaydi.
Asar’kompozitsiyasidagi’hikoyalar’ketma-ketligida’ham’"Teshiktosh"ning’o�rni’yuqori.’Har’bir’hikoya’o�z’kulminatsiyasiga’ega,’lekin’umumiy’voqelikning’ham’kulminatsion’nuqtasi’mavjud.’Agar’biz’yozuvchining’maqsadi’o�sha’davr’umumiy’ko�rinishini’yaratish’deb’bilsak,’va’shu’maqsaddan’kelib’chiqqan’holda’fikrlasak,’"Teshiktosh"‘hikoyasi’ma�lum’bir’ma�noda’asarning’kulminatsion’nuqtasi’ekanligini’anglab’yetamiz.
"O�tmishdan’ertaklar"‘qissasida’jami’o�n’sakkizta’bob’mavjud’bo�lib,’fikrimiz’nuqtai’nazaridan’kelib’chiqqan’holda’asarni’shartli’ravishda’ikki’qismga:’"Teshiktosh"gacha’va’"Teshiktosh"dan’keyingi’hikoyalar’tarzida’tahlil’qilamiz.’"Teshiktosh"‘hikoyalarning’o�n’birinchisi,’ungacha’"Bir-ikki’so�z",’"Falokatning’sharofati",’"Indamas",’"Zingerli’boy",’"Hur’qiz",’"Xudo",’"To�raqul’vofurush",’"Bir’palla’tarvuzning’po�chog�i",’"Valixon’so�fi",’"Odam’zavodi"‘kabi’hikoyalar’joy’olgan.’Hikoyalarning’bu’tarzdagi’tartibi’bir’maqsad’sari’yo�naltiriladi.’Ya�ni,’yozuvchi’shu’hikoyalar’vositasida’davr’umumiy’ko�rinishini’hosil’qiladi.’U’maqsadidagi’tubanlikka’botgan’jamiyat’tasviriga’ana’shu’o�n’bir’hikoya’vositasida’erishadi.’Hikoyalar’birin-ketin’yoritilarkan,’jaholatga’botgan’jamiyat’ko�rinishi’o�saveradi.’Hikoya’qahramonlari’jamiyat’ahlining’ma�lum’bo�laklari’sifatida’keltiriladi,’so�ngida’jaholatning’eng’yuqori’cho�qqisi,’kulminatsiyasi’sifatida’"Teshiktosh"‘hikoyasining’qahramoni’Babar’asarga’kiritiladi.’Endi’undan’yuqorisi,’undan’ortig�i’bo�lmaydi.

Sanjarbek’Yo'ldoshov,’[16.10.2022’16:54]

"Teshiktosh"‘asarning’kulminatsiyasi’ekan,’dastlabki’o�n’hikoya’tugun,’voqealar’rivojini’tashkil’etadi.’Keyingi’hikoyalar’esa’yechim’vazifasini’o�taydi.’Dastlabki’hikoyalarda’o�sish,’rivojlanish’mavjud’bo�lib,’buni’qahramonlarimizning’uzluksiz’ko�chib’yurishi’va’asarga’kirayotgan’qahramonlarning’juda’ham’sermahsulligi’bilan’izohlash’mumkin.’Asardagi’tugunni’birinchi’ko�chishga’sababchi’bo�lgan,’"Falokatning’sharofati"‘bobida’Olim’buvaning’opasi,’ustaning’"shayton’aravasidan"‘cho�chib’o�lgani’va’buvaning’qizi’ustani’hayosizlikda’ayblab,’otasiga’aytib’bergan’voqea’yaratadi.’Konflikt’usta’Abduqahhor’oilasini’turli’joylarga’ko�chishiga’sababchi’bo�larkan,’o�z-o�zidan’voqealar’rivojlana’boradi,’shu’ko�chib’yurish’asosida’yozuvchi’niyatidagi’jamiyatni’tasvirlaydi.
"Teshiktosh"‘asarning’markazida.’Mohiyatan’dastlabki’o�n’hikoya’bir’taraf-"Teshiktosh"‘bir’taraf.’U’ana’shu’hikoyalarni’umumlashtiruvchi,’ulardagi’mazmun-mohiyatni’o�zida’jamlovchi’bobdir.’"Teshiktosh"‘o�zicha’mustaqil’bo�lib,’umumiy’mazmunga’birika’olmayotgan’boblarni’birlashtiradi.’Ya�ni’o�n’hikoyaning’mustaqil’ma�nodagi’tartibi,’haqiqatan’ham’o�quvchida’tubanlikka’botgan’jamiyat’tasvirini’yaqqol’gavdalantira’olsa-da,’muayyan’xulosa’chiqarishiga’baribir’nimadir’kamdek’tuyuladi.’Syujetdagi’shu’g�alizlik’buyuk’iste�dod’sohibining’e�tiboriga’tushgan’bo�lsa’ajab’emas.
Dastlabki’hikoyalarni’o�qirkanmiz,’tuban’jamiyat’tasvirining’turli’ko�rinishdagi,’bir’qancha’bo�laklari’hayolimizdan’tarqoq,’o�zaro‘bog�lanmagan’holida’joy’oladi.’Jamiyat’haqida’ma�lum’bir’tasavvurga’erishsak-da,’yozuvchi’uqtirmoqchi’bo�lgan’xulosadan’yiroqda’qolaveramiz.’Asarga’"Teshiktosh"ning’kirib’kelishi’o�quvchida’qat�iy’xulosa’chiqarib,’bundan’ortig�i’bo�lmasligiga’ishontiradi’va’keyingi,’yozuvchi’mulohazalariga’tayyorlaydi.
Aynan’"Teshiktosh"‘hikoyasidan’keyin’asar’mazmuni’va’strukturasidagi’burilishni’sezish’mumkin.’Bu’kulminatsiyadan’keyingi’yechimga’tomon’burilish’edi.’"Teshiktosh"dan’keyin’"Oqposhshoning’arzandasi",’"Dukchi’eshon’ko�lankasi",’"Arafa",’"Ko�za"lar",’"Muhammadjon’qori",’"Bir’boshga’ikki’o�lim",’"Qo�qon’xarobalari’orasida",’hikoyalari’o�rin’olgan.’Endigi’hikoyalar’ham’yuqoridagilarga’o�xshasa-da,’A.’Qahhor’ulardan’o�zga’maqsadlar’sari’foydalanganligi’yaqqol’seziladi.’Hikoyalarda’qahramonlarning’ko�chib’yurishi,’yangi’obrazlarning’kiritilish’holatlari’kuzatilsa’ham’ularni’yozuvchi’maqsadi’bilan’emas,’balki’boshidan’o�tkazganlarining’shartli’bayoni’sifatida’sharhlash’lozim.’Ya�ni’ular’vositasida’jaholatga’botgan’jamiyatni’tasvirlash’endilikda’yozuvchining’asl’maqsadi’bo�lmay’qoldi.’Adib’o�sha’mavjud’jamiyatning’ma�lum’hodisalarga’bo�lgan’munosabati’orqali,’vaziyatni’tahlil’qila’boshlaydi.’Mardikor’olish,’"bosmachilar"‘harakati,’inqilobdan’keyingi’holatlarga’munosabat-bularning’barchasi’jamiyatning’o�ta’qoloqlashib’ketganligidan’dalolat’berib,’yozuvchi’"Bunday’xalq’bilan’nimaga’ham’erishish’mumkin’edi?"‘degan’savol’atrofida’mulohazalar’yuritadi...
Shu’tariqa’"Teshiktosh"‘yozuvchi’mahorati’evaziga’asarning’ajralmas’qismi,’kompozitsiyaning’asosiy
unsurlaridan’biri’sifatida’keltiriladi.
Qissani’o�qir’ekanmiz,’adibning�Teshiktosh�ga’bo�lgan’o�zgacha’munosabati’yaqqol’seziladi.’Babar’adibning’umri’davomida’o�ylantirgan,’qiynab’kelgan’odamlaridan’bo�lsa’ajab’emas.’Zero,’asarning’boshlanish’nuqtasidayoq’(‘�Bir-’ikki’so�z�’bobida’)’Abdulla’Qahhor’Babarni’tilga’oladi:’"‘"‘O�ttizinchi’yillarning’o�rtalarida’bolaligimni’o�ylaganimda’chalakam-chatti’tush’ko�rganday’bo�lgan’edim:’dumli’yulduz’chiqqan’edi;’Babar’(Bobir’bo�lsa’kerak)’yigitni’otqorovul’miltiq’bilan’otganda’o�lmagan’edi,’shunda’otqorovul’odamlarga’yuzlanib:’"‘Yopiray,’bunaqa’battol’o�g�rini’umrimda’ko�rgan’emasman,’ustidan’oshirib’o�q’uzibmanu’kiprik’qoqmaydi-ya!"‘degan’edi".’Voqeani’ko�rib’turgan’Abdullaning’jajji’yuragi’bundan’ta�sirlangandir?’Hayoti’davomida’bunday’odamlarni’ko�p’kuzatgandir?’Boshqa’bir’qancha’asarlaridagi’qahramonlar’ham’shuning’aksidir?’Balki’asarning’yaralishiga’sababchi’bo�lgan’omillardan’biri’ham’shu’Babardir?..