Toshkent – 019 ritorika muallif

4-mavzu - Notiqlik san’atining xususiyatlari va turlari 
Reja 
1. Ichki nutq, tashki nutq. 
2. Til boyligi va Sheva haqida. 
3. Og‘zaki nutqning xususiyatlari haqida. 
4. Imo-ishora nima? 
5. Ijtimoiy - siyosiy nutq, akademik nutq. 
6. Huquq tartibot tashkilotlarda qilinadigan nutqlar xususida. 
7. Ijtimoiy hamda urf - odatlarga asoslangan nutq va diniy nutq orasidagi farq. 
Nutq - insonlarning til orqali bir - birlari bilan muomala va aloqa qilish 
usulidir. Inson nutq yordamida o‘zining fikri, xis-tuyg‘ulari, mayl va istaklarini 
boshqalarga aytib beradi va boshqalarning fikrlarini, xoxish va istaqlarini anglab 
oladi. Nutq vositasi bilan aloqa bog‘lash insonning doimiy ehtiyoji bo‘lib, bu aloqa fikr 
almashuviga xizmat qiladi. 

---

52 
Xar bir kishining yoshiga, bilimiga, umuman madaniy saviyasiga qarab, uning 
nutqi o‘ziga hos xususiyatlarga ega bo‘ladi. Xar bir kishining o‘z nutqi bor. Nutqda xar 
qanday fikr mantiqan asoslangandagina uning ta’sirchanligi kuchli bo‘ladi. Aniqlik 
izchillik va dalillilik - to‘g‘ri fikr yuritishning zaruriy hususiyatidir. Nutq to‘g‘ri 
bo‘lishi uchun fikrlar aniq va muayyan, bir - biriga izchil suratda bog‘langan bo‘lishi 
lozim, fikr yurgizalayotgan mavzudan chet ga chiqmaslik zarur, mazmunida ziddiyatlar 
va poyma - poy, dudmal gaplar bo‘lmasligi kerak. Xukmlar va xulosalar asosli 
bo‘lmog‘i lozim, yo‘ksa ishonarli bo‘lmay qoladi. Demak nutq – bu notiqning 
tinglovchilarga bilim, ko‘nikma va malaka berishi, ularda yangi xaqiqatlarni ocha 
bilishiga qodir bo‘lgan ijodiy, mantiqiy tafakkur tarbiyasidir. 
Nutq boyligi tildagi imkoniyatlar, Yani boylikni unda kay darajada o‘z aksini 
topganligi bilan belgilanadi. Nutqda tildagi rang-barang vositalar o‘z ifodasini topgan 
bo‘lsa bunday nutq boy nutqdir. Xar bir kishi o‘z nutqiga e’tibor qilsa, nutq tuzish 
ma’suliyatini his etsa, nutqning boy bo‘lishini ta’minlashi mumkin. Zero so‘zga, 
nutqka e’tiborsizlik bilan qarash uni qashshoqlashtiradi. Bu esa tilning 
qashshoqlashishi uchun ham sabab bo‘ladi. Adabiyotshunos O.Sharofiddinovning 
quydagi fikrlariga e’tibor qiling. "So‘z juda o‘jar narsa bo‘ladi. Unga befarq qarasang 
manosidan bir chimdim yashirib qolishiga, hamma rangni nomoyon qilmaslikga 
o‘rinadi. Shunday so‘zlar borki, ular kappalakga o‘xshab jumladan jumlaga engil 
ko‘chib yuraveradi,tayinli xizmati bo‘lmaydi"
1
.  
Til - ijtimoiy hodisadir. Tilning ijodkori xalqning o‘zidir. Xar bir avlod o‘zidan 
oldingi avlod foydalangan muomaladagi tilga duch keladi va uni egallab oladi. Ya’ni 
o‘zining nutqida shu tildan foydalanadi. Nutq bilan til bir-biridan farq qiladi, ayni 
vaqtda ularni bir-biridan ajratib bo‘lmaydi, nutq va til bir-biriga bog‘langan, ular 
birgalikda mavjuddir. Bu birlik shundan iboratki, xar bir til tarixiy taraqqiyot 
davomida odamlarning nutq vositasi bilan aloqa bog‘lash protsessida vujudga kelgan 
va o‘sib borgan. Xar bir tilning yashab turishi kishilarning shu tilda gaplashuviga 
bog‘liq Agar odamlar biror tilda gaplashmay ko‘ysalar bu til yo‘k bo‘lib ketadi. M: 
qadimgi grek (Yunon), lotin tillari mana shunday o‘lik tillardir. 
1
O.Sharofiddinov. Birinchi mujiza. Т.: G‘ofur G‘ulom 1991.B 294

---

53 
Til nutq uchun moddiy materialdir. Bu material asosida nutq tashkil topadi. 
Tildagi hamma narsa til jamoasi uchun umumiy bo‘ladi. Tilda ruhiy va moddiy material 
mavjud. Morfema, fonemalarning kishi xotirasidagi obrazlari ruhiy material 
hisoblanadi. Nutq yaratish jarayonida ma’lum tovush to‘plami (kompleks) nomoyon 
bo‘ladigan so‘z Shakllari, morfemalar, tovushlar moddiy materialidir. Bunda til bir 
tomondan hodisa bo‘lsa, ikkinchi tomondan ruhiy hodisadir, degan xulosa kelib 
chiqadi. Tilning ruhiy hodisaligi – uning ongda saqlanishidir. Moddiyligini esa nutq 
jarayonida yuzaga keluvchi mavjud (real) tovushlar belgilaydi.