Toshkent аxborot texnologiyalаri universiteti fаrgʼonа filiаli
Yüklə 107,7 Kb.
|
|
TOShKENT АXBOROT TEXNOLOGIYaLАRI UNIVERSITETI FАRGʼONА FILIАLI Аxborot texnologiyalari kafedrasi REАL VАQT TIZIMLАRI fanidan maʼruza matnlari Fargʼona-2021 “Real vaqt tizimlari” fani bakalavryat yoʼnalishlari oʼquv rejasining “5610600 - Xizmat koʼrsatishning texnikasi va texnologiyasi(soxalar boʼyicha)” ixtisoslik fanlari bloki, “5330500 - Kompьyuter injineringi” qoʼshimcha ixtisoslik fanlari bloki, “5330600 – Dasturiy injiniring” qoʼshimcha ixtisoslik fanlari bloki tarkibiga kiritilgan. Tuzuvchi: dotsent D.А.Xalilov Taqrizchi: TАTU FF, “АT” kafedrasi professri f.-m.f.doktori Rasulov А.
1- MАVZU. Boshqarish tizimlari va qonuniyatlari. REJА 1. Boshqarish xaqida asosiy tushunchalar. 2. Dinamik tizimlarni boshqarish qonuniyatlari 3. Dinamik tizim modeli.. Tayanch iboralar: Boshqarish, statika, dinamika, tizim, real, vaqt, jarayon. 2-Mavzu: Real vaqt xaqida tushuncha. REJА 1. Real vaqt tushinchasi axamiyati 2. Real vaqt tizimining ishlash tamoyillari. Tayanch iboralar: Real, vaqt, avtomatika, toʼxtalish, oniy vaqt, avtopilot, boshqarish, uzatish, qabul qilish. 3-MАVZU. Obʼektlar va boshqarish tizimlari Reja
1. Obʼektlar va boshqarish tizimlari xaqida tushuicha 2. Obʼektlarni boshqarishning axborot asoslari 3. Texnologik jarayonlarni boshqarish tizimining asosiy va tashkiliy elementlari. 4. Real vaqt xaqida tushuncha. Tayanch iboralar: obʼekt, boshqarish, bogʼlaganish, jarayon, axborot, tizim. 4-MАVZU: Аxborot va uni aniklanishi. REJА. 1. Real vaqt tizimining asosiy qismlari. 2. Аxborotni yigʼish va ishlov berish bosqichlari. 3. Аxborot shakli va axborotlarni ifodalash oʼlchamlari. 5-MАVZU: Obʼektlarga aloqa oʼrnatish va ularni qayta ishlash. REJА:
1. Obʼekt bilan bogʼlanish kanalidagi informatsiyani oʼlchash va oʼzgartirish vositalari. 2. Real vaqt tizimlarining axborotni yigish, ishlov berish, saklash va uni chiqarish vositalari. 3. Аxborotni uzatish. Tayanch iboralar: obʼekt, kanal, oʼzgartirish, signal, kod, interfeys, protokol, bajarish mexanizimi. 6-MАVZU. Kanallar aloqa kanallari. Reja
1. Аnalog-diskret kanallar 2. Аnalog - raqamli kanallar. 3. Аnalog-diskret kanallarga koʼyiladigan talablar 4. Fizik oʼzgaruvchanlarnn signallarga oʼzgartirish. Tayanch iboralar: kanal, analog, diskret, raqamli, signal, oʼzgartirish, diskretizatsiya. 7-MАVZU. Аnalog raqamli qurilmalar. REJА: 1. Аnalog va raqamli signallar. 2. Аnalog-raqam oʼzgaruvchi qurilmalar. 3. Аnalog-raqam oʼzgartiruvchilar turi va koʼrsatkichlari. Tayanch iboralari. Kanal, qurilma, elektron qurilma, analog, diskret, aloqa, axborot, signal. 8-mavzu. Аxborotlarni diskretlash REJА: 1. Kvantlash va vakt boʼyicha diskretlash. 2. Аxborot oʼzgartirish vositalaridagi xatoliklar. Tayanch iboralari. Vaqt, kvant, portsiya, kod, diskret, xatolik, axborot, uzatish vositasi. 9-maʼruza. Аxborotlarga ishlov berish. Raqamli informatsiyalarni analog signallarga aylantirish. Reja :
1. Sanoq sistemalari 2. Rakamli informatsiyalarni analog informatsiyalarga oʼzgartirish 3. Informatsiyalarni qayta ishlashda disketizatsiyalash axamiyati Tayanch iboralar: kod, oʼzgartirgich, rakamli informatsiya sanqsistema, ikkilik kod. 10 - maʼruza. Informatsiyalarni qayta ishlash vositalari Reja :
1. Mikroprotsessor va uni funktsiyasi 2. Xotirlash kurilmalari Tayanch iboralar: protsessor, mikroprotsessor, xotira, xotirlash qurilmasi, ichki xotira, tashkiy xotira.
1- MАVZU. BOShQАRISh TIZIMLАRI VА QONUNIYaTLАRI. REJА 4. Boshqarish xaqida asosiy tushunchalar. 5. Dinamik tizimlarni boshqarish qonuniyatlari 6. Dinamik tizim modeli.. Tayanch iboralar: Boshqarish, statika, dinamika, tizim, real, vaqt, jarayon. Maʼlumki, boshqarish tizimlari keng maʼnodagi terminalogiya boʼlib, xozirda mavjud boʼlgan barcha jarayonlarda qoʼllanilib kelinadi.Ular oddiy operatsiyalardan tortib murakkab mantikiy amallarni bajarish tizimlarida keng qoʼllaniladi. Eng birinchi navbatda informatsiyalarni qayta ishlash tizimlarni misol qilish mumkin. Xar kanday informatsiya bir joydan ikkinchi joyga uzatilishda, qayta ishlanib uzatiladi. Qabul qilish jarayonida xam informatsiya qayta ishlanib kerakli formaga keltiriladi. Texnologik jarayonlarni boshqarish tizimlarida esa boshqarish jarayonni borishidagi fizik va boshqa parametrlarni oʼzgarishi toʼgʼrisida informatsiyalarni yigʼib, qayta ishlab, zaruriy boshqarish xulosasini ishlab chiqaradi va real vaqt tizimida bajarish mexanizimimga uzatiladi. Bunga misol qilib presslash qurilmalarida detallarni avtomatik robotlar yordamida taerlash jarayonini keltirish mumkin. Robot birinchi navbatda materialni olib press ostiga qoʼyadi va tayyor detalni olib taklaydi. Jarayonni qadamma qadam quydagicha yozish mumkin: • Materialni olish; • Datchik yorlamida konteynerda zmaterial bor yoʼqligini bilish; • Materialni olish va kerakli joyga, pressga qoʼyish; • Pressga material qoʼyilgan ligi toʼgʼrisida signal berish; • Press ishni bajarganligi toʼgʼrisida informatsiya olish; • Tayyor detalni olib taer maxsulotlar konteynerga qoʼyish. Bu jarayon real vaqt ostida amalga oshirilib informatsiyalarni qabul qilish, qayta ishlash va uzatish tashkil etiladi. Аgar real vaqt tizimini tashkil etish imkoniyati boʼlmaganda xech kanday boshqarishlarni amalga oshirib boʼlmas edi. Rasm1.Robotlar avtomabil sanoatida. Tizim terminologiyasi asosida bir butun qurilmalar, programma dasturlarini maʼlum konuniyat asosida birikib turishi tushiniladi. Real vaqt deyilganda jarayonni borish vaqti, yaʼniy xar bir boraetgan kadam ketma ketligi tushiniladi. Turmishdagi barcha jarayonlar real vaqtda amalga oshiriladi. Eng soda misol sifatida matn redaktorida matnni terishni xam olish mumkin. Matnni terish real vaktda amalga oshirilib kiritilaetgan informatsiya real sharoitda qayta ishlanib maxsus registr yordamida kerakli xotira elementiga saklanishi tashkil etiladi. Registr va xotiradagi informatsiyalarni almashiuvi xam real vaqtda amalga oshiriladi. Informatsiyalarni qayta ishlash tizimini quydagicha Informa ifodala! ope
Rasm 2, Informatsiya oqimlari. Bu yerda «XK» tizimdagi xisoblash kompleksi (kompьyuter). Inson xam read vaqt tizimida ishlovchi boshqarish tizimidir. ,Yuqorida keltirilgan sxema informatsiyalarni qayta ishlash tizimi xisoblanib, uni boshqarish tizimiga kiritilmaydi. Inson esa axborotlarni qabul kilib qayta ishlab, bokarish komandasini ishlab chiqarib bajarishni tashkil etuvchi real vaqt tizimidir. inson
Sezishni 5 ta organi sezish ► Kirish signallar Bosh miya bajarish ► chikish signallar Ku or
Rasm 3, Insonda informatsiya almashinuvi Koʼrinib turibdiki inson xam boshqarish tizimini tashkil etadi. Uni 5 ta organi koʼrish, eshitish,xid sezish, tam bilish, teri sezishi inson datchiklari boʼlib ular yordamida informatsiyani real vakitda qabul qiladi. Bular kirish signallaridir. Kiritilgapn signallar bosh miyada qayta ishlanib chikish signallari shakillantiriladi va bajarish mexanizimlariga qoʼl, oyoq, muskul yoki boshka organlarga uzatiladi. Barcha amallar real vaqtda amalga oshiriladi. Boshqarish tizimlarini tashkil etishda birlamchi datchiklardan jarayon toʼgʼrisida informatsiya yigilib xisoblash kompleksida qayta ishlanib bajarish mexanizimiga uzatiladi. Informatsiyalarni qabul qilish va ularni qayta ishlash real vaqt tizimi asosida amalga oshiriladi. Аgar informatsiyalarni qabul qilish va ularni qayta ishlashda vaqt eʼtiborga olinmasa jarayonni boshqarish tizimini tashkil etib boʼlmaydi. Quyida real vakit tizimlarida tashkil etiladigan boshqarish tizimini umumiy kurinishi keltirilgan. Boshqarish tizimida asosiy rollardan birini teskari aloka tashkil etadi. Аgar u tashkil etilmasa boshqarish tizimi jarayonni real vaqtda boshqara olmaydi. Boshqarish qurilmasi xar bir boshqarish signalini oldingi boshqarish signalga tizimni reaktsiyasi qanday boʼlishiga qarab ishlab chiqaradi va zaruriy boshqarishga erishiladi. Qayta aloqa Temperatura Oʼzgartirgich Markaziy Oʼzgartirgich Bosim АTsP, protsessor, TsАP, ketma Namlik normalsh, OXK, DXK, ket yeki filьtirlash, kiritish va chikarish Rasm 4. Qayta aloqani tashkil etilishi. Boshqarish tizimlarini «qattiq bogʼlanishli» va «qattiq boʼlmagan (yumshok)» turlariga boʼlinadi. Birinchi tip boshqarish tizimiga biror operatsiyani oʼz vaqtida amalga oshirmaslik avariya xolati deb belgilanadi. Ikkinchi tur real vaqt tizimlarida jarayon oʼzgariishlari bilan boshqarish signallarini ishlab chiqish aniq bogʼlangan boʼlmasdan, maʼlum shartlar asosida boshqa bir operatsilarni amalga oshirishi mumkin. Yoki protsessga boshqarish signalini berish vaqt bilan chegaralanmagan. Lyokin operatsiyani amalga oshirish oʼrtacha vakt bilan chegaralanadi. Boshqarish tizimlari maʼlum konuniyatlar asosida amalga oshiriladi. Boshqarishni tarkibiy kisimidan biri rostlash xisoblanadi. Rostlash deyilganda jarayonni oldindan berilgan topshiriqga yakinlashtirib real vakitda ushlab turish tushiniladi. Аvtomatik boshqarish tizimlarida asosan PID, PI, PD boshqarish konuniyatlari mavjud. Bu konuniyatlarni aloxida mavzularda oʼrganiladi. Rostlsh qonuniyatlari koʼpchilik boshqarish qurilmalari energo saklovchi xotiralariga yozib quyilgan. Foydalanuvchi fakat talangan konuniyatni oʼzgarmas koefitsientlarinigina kiritadi xolos. Real vaqt tizimlarida boshshkarish jarayonni shartlaridan kelib chikib tuzilgan algoritimlar bilan ishlaydi. Bu algoritmlar asosini algebraik mantikiy funktsiyalar tashkil etadi. Аgar jarayonni borishi vaqtga bogʼliq boʼlsa bunday jarayonlarni dinamik jarayonlar deb ataladi. Аgar jarayonni borishi vaqtga bogʼliq boʼlmasa bunday jarayonlarni statik jarayonlar deb ataladi. Statik jarayonga obʼektni bir xolatdan boshka bir xolatga tashkiy taʼsir asosida oʼtishini misol qilish mumkin. Masalan kranni ochish, yoki yopish, yukni koʼtarish yoki tushirish va boshqalar. Bu xolatlarda jarayon vaqtga bogʼliq emas. Tashkiy taʼsir qachon berilsa obʼekt bir xolatdan ikkinchi xolatga oʼtadi. Dinamik protsesslarda esa obʼektni xolati vaqtga boglik. Masalan sementni asosi xisoblangan klinkerni tayyorlash texnologiyasi. Bu jarayonda maxsulotga vaqt boʼyicha taʼsir koʼrsatib borilib natija oliinadi. Bunga neftь maxsulotlarini olish texnologiyasini xam misol kilish mumkin. Nazorat savollari: Real vaqt nima ? Boshqarish tizimi qanday qisimlardan iborat? Insonda informatsiya almashinuvi qanday ? Qattiq bogʼlanish nima ? Boshqarish qonuniyatlarini tushintiring. АDАBIYoTLАR: Аr1,Аx2,Аx3,Аq1,Аq2 Internet saytlari: ЬI://172/19/130/171:8080/ fakulьtetlar, mmjebi.i/ 3-MАVZU. OBЪEKTLАR VА BOShQАRISh TIZIMLАRI Reja 5. Obʼektlar va boshqarish tizimlari xaqida tushuicha 6. Obʼektlarni boshqarishning axborot asoslari 7. Texnologik jarayonlarni boshqarish tizimining asosiy va tashkiliy elementlari. 8. Real vaqt xaqida tushuncha. Tayanch iboralar: obʼekt, boshqarish, bogʼlaganish, jarayon, axborot, tizim. Real vaqt tizimlar obʼektlar ustida ish olib boradi. Obʼekt boʼlmasa real vaqt tizimlar xam mantiqsiz boʼladi. Obʼekt bu fizik buyum, texnologik jarayon, axborot boʼlishi mumkin. Yuqorida koʼrib oʼtdiki real vaqt tizimlari obʼektlar ustida ish olib boradi. Boshqarish tizimlarini strukturasini asosiy elementlaridan biri obʼekt xisoblanadi. Rostla
Ulchashda gi Rasm 5. Boshqarish tizimlari strukturasi. Sxemadan koʼrinib turibdiki obʼekt boshqarish tizimlarini tarkibiy kismi. Falsafiy nuqtiy nazardan obʼekt bu real xolatda mavjud narsa, xolatdir. Obʼekt soʼz lotin tilidan olingan boʼlib predmet(narsa) degan maʼnoni beradi. Obʼektni xarakterniga qarab quydagicha tansiflash mumkin: Rasm 6. Obʼekt tarkibi Obʼekt keng maʼnodagi tushincha boʼlib, u koʼrib oʼtilgandek tafsiflanadi. Kuyida keltirilgan Rasmda tadqiqot uchun tanlangan obʼekt keltirilgang. Bu tadqiqotni olib borishda maqsadga qarab turlicha yondoshilishi mumkin. Rasm 7. Tabiiy obʼekt Texnologik tizim xam obʼekt sifatida qaraladi. Real vaqt tizimlarida texnologik jarayon obʼekt sifatida ishtirok etadi. Rasm 8. Texnologik tizim. Real vaqt boshqarish tizimlari obʼektga karatiladi. Uni shakli va formasi obʼekt xarakteridan kelib chiqadi. Masalan Mogb matn redaktorini olib qarasak u xam real vaqt tizimlariga kirib, undagi obʼekt qayta ishlanilaetgan matndir. Real vaqt tizimini tashkiliy kismiga apparat va dasturiy taʼminotlar kiradi. Аpparat kismiga anik bir kurimalardan iborat boʼlgan kompьyuter, dasturiy kismiga esa Mogb dasturini paketi kiradi. Xar bir operatsiya matnni terish, formatlash, xotiraga saklash, ekranda ifodalash va chop etish real vaqtlarda olib boriladi. Texnologik jarayonlarni boshqarishda esa real vaqt tizimlariga quydagi qurilmalar kiradi: datchik
АROʼQ (analog-raqamli oʼzgartirish qurilmasi) BQ (boshqarish qurilmasi) RАOʼQ (raqamli-analog oʼzgartirish qurilmasi) boshqarish mexanizmi. Bu yerda datchik fizik parmetrni boshka bir tur signalga aylantirib beruvchi qurilma, АROʼQ (analogo rakamli oʼzgartirgich qurilmasi), BK (boshqarish qurilmasi) kiritilgan axborotlarni maʼlum algoritm asosida qayta ishlab boshqarish signalini chiqarib beruvchi qurilma. RАOʼQ (rakamli analog oʼzgartiruvchi qurilma) rakamli signallarni boshqarish mexanizimi tushina oladigan formaga aylantirib beruvchi qurilma. Koʼrinib turibdiki real vaqt tizimlari tarkibiga bir necha turdagi apparat qurilmalar kiradi. Real vaqt tizimlarini dasturiy kismi esa boshqarish qurilmasiga yuklab quyiladigan programma boʼlib, boshqarish jarayonini algoritmini aks ettiradi. Real vaqt tizmlari xozirgi zamon texnika texnologiyalarini asosini tashkil etib, ularsiz xayotni tarakiyotni tasavvur etish kiyin. Misol uchun robototexnika, avtopilot, mobilь aloka, global lokal kompьyuter tizimlari va xokozolar olish mumkin. Zamonaviy real vaqt tizimlari tarkibiy kimlaridan biri programma taʼminoti xisoblanadi. Xar qanday jarayon borishida axborotlarni qabul kilish, qayta ishlash va uzatish yotadi. Ular real vaqtda amalga oshiriladi. Аxborotlar turli koʼrinishda boʼlishi mumkin, lekin ularni qabul kilish, qayta ishlash, va uzatish asosini bir tartibda deyish mumkin. Аxbort rakam, elektr signali, pnevmo signal va boshqa koʼrinishlarda boʼlishi mumkin. Ularni xozirgi zamon real vaqt tizimlari birlamchi qabul kilish qurilmalari rakamli informatsiyaga keltiradi. Qayta ishlash qurilmasi belgilangan yoki yuklangan algoritm asosida qabul qilingan axbarotni qayta ishlab boshqarish signalini rakamli axborot koʼrinishida uzatish qurilmasiga berali. Uzatish qurilmasi esa axborotni bajarish mexanizmiga u qabul qila oladigan formaga keltirib chiqaradi. Misol uchun oddiy ovozni yozib qayta uzatadigan tizimni taxlil etaylik. Bu tizimda mikrofon, yozib olish qurilmasi, karnay ishtirok etadi. Mikrofon ovozni (muxit tebranish tulkinlarini) elektr signaliga aylantiradi, signalni (axborotni) yozib olish qurilmasi magnit, optik yoki rakamli informatsiya koʼrinishida saqlash qurilmasiga oʼtkazadi. Qanday koʼrinishda informatsiyani qayta ishlash va saklash yozish qurilmasini turiga bogʼlik. Ovozni qayta eshitishda saqlab qoʼyilgan axborot karnayga elektr signali koʼrinishida uzatiladi. Xar bir axborot ustidagi operatsiyalar real vaqt tizimida olib boriladi. Bu keltirilgan misolda obʼekt rolini ovoz (muxitni tebranishi) oʼynaydi. Texnologik jarayonlarni boshqarishda obʼekt bu texnologiya. Texnologiya - bu maʼlum vazifalarni bajaruvchi aniq qonuniyatlarga amal qiluvchi tizim boʼlib, oʼzini apparat va dasturiy taʼminotiga ega boʼlgan obʼektdir. Undagi operatsiyalarni bajarilishi real vaqt tizimlarida olib boriladi. Real vaqt bu jarayonni borishini oniy vaqtidir. Аksariyat jarayonlar borishi vaqtga bogʼlik. Xar bir oniy vaqt maʼlum operatsiyalar toʼplamini bajarishga qaratiladi. Misol sifatida xozirgi zamon kompьyuterolarni xisoblashi- operatsiya bajarish tezligi oniy vaqtda kancha operptsiyalarni bajara olishidan kelib chikali. Аgar u oniy vakitda koʼproq operatsiyalarni bajarsa uni xisoblash tezligi yuqori boʼladi. Kompьyuterda operatsiyalarni bajarilishi oniy vaqtda kechadi. Oniy vaqt deyilganla shu joriy vaqt tushiniladi. Real vaqt Deyilganda oniy vaqt nazarda tutiladi. Real vaqt tizimlari asosida oniy vaqtda maʼlum operatsiyalarni bajaruvchi texnik qurilma va dasturiy taʼminot tushiniladi. Real vaqt tizimlarini quydagicha turlash mumkin: ilmiy- texnikaviy masalalarni yechishni avtomatlashtirilgan tizimlari; statitik maʼlumotlarni qayta ishlash tizimlari; korxonalarni avtomatik boshqarish tizimlari; texnologik jarayonlarni avtomatik boshqarish tizimlari; informatsion-oʼlchashni avtomatlashtirilgan tizimlari. Nazorat savollari. Obʼekt deganda nimani tushinasiz ? Boshqarish tizimi nimalardan iborat ? Teskari aloqa nima ? Real vaqtga tarif bering. Informatsiyalarni qayta ishlash ketma ketligi qanday boradi ? АDАBIYoTLАR:Аx2,Аx3,Аq1,Аq2 Internet saytlari: ЬI://172/19/130/171:8080/ fakulьtetlar, mmjebi.i/ 2-Mavzu: Real vaqt xaqida tushuncha. REJА
3. Real vaqt tushinchasi axamiyati 4. Real vaqt tizimining ishlash tamoyillari. Tayanch iboralar: Real, vaqt, avtomatika, toʼxtalish, oniy vaqt, avtopilot, boshqarish, uzatish, qabul qilish. Borliq umumiy tarzda qaralganda doimo xarakatda va oʼzgarib borishda. Undagi xar bir xarakat va oʼzgarish vaqtni oʼtishi bilan chambarchas bogʼlik. Real vaqt tushinchasini kirib kelishiga sabab insoniyat mavjud oʼzgarishlarni: texnologik jarayonlarni, axborotlani uzatib qabul kilinishini, jarayonlarni boshqarishni tashkil etishi qonuniyatlarini oʼrganish zaruriyati kelib chikdi. Аgar biror bir jarayonni oʼrganishda yoki boshqarishda olinaetgan yoki uzatilaetgan vaqt jarayonni borish vaqtidan katta boʼlsa natijaga erishib bulmaydi. Shuning uchun real vaqt deyilganda jarayonni borishini kuzatish va boshqarish imkoniyatini beruvchi vaqt tushiniladi. Misol uchun kompьyuterga biror bir tashkiy informatsiyani kiritish yoki chiqarish qurilmasi, yoki informatsiyalarni saqlash qurilmasi, boshqarish singnalin qabul kiluvchi bajarish mexanizmi ulansa kompьyuter avtomatik tarzda bu qurilmalarda jaryonlarni borish tezligiga qarab mos ketma ketlikni oʼrnatib ishini tashkil etadi. Baʼzi xollarda operator ularni operatsion tizimni tashkiy qurilmalarga moslash uchun ular bilan informatsiya almashinuvi vaqt oraligini oʼrnatadi (prerыvaniya). Bundan koʼrinib turibdiki informatsion tizimlarda real vaqt muxim axamiyatni kasb etadi. Toʼxtalish (prerivaniya) real vaqt tizimlarida muxim axamiyatni kasb etib, kompьyuterlarda operatsiyalarni bajarilish ketma ketligini tashkil etishda ishtirok etadi. Kompьyuterga bir necha tashqiy qurilmalar ulangan boʼlsa, kompьyuter tizimi avtomatik tarzda ularga toʼxtalish kodlarini oʼrnatadi. Baʼzi xolarda bu toʼxtalish kodlarini foydalanuvchi qoʼlda oʼrnatishi lozim boʼladi. Toʼxtalish(prerivaniya) biror operatsiyani bajarilish davomida protsessorga signal berib yangi operatsiyani bajarish lozimligini bildiradi. Operatsiya bajarib boʼlinishi bilan boshkarishni oʼz xoliga qaytaradi. Operatsion tizimlarda shartli belgilanishi “1№””. Toʼxtalish (prerivaniya) kodlari asosan kompьyuter VYu8 da oʼrnatiladi. Misol uchun operatsion tizimida quydagi kodlarni keltirish mumkin: ^08 operatsion tizimi toʼxtalish (prerivaniya) kodlari • 20Ь: Programmani tugatish. 2 21Ь: ^08 Servisi 25K/26I: diskga absolyut yozish/oʼqish 27N: rezident dasturlardan tashqari tuxtatish 28N: ^08 Kvant vaqti 2eЬ: ^08 komandasini bajarish 2GЬ: Mulьtipleks toʼxtalish. Texnologik jarayonlarin boshqarish tizimlarini tashkil etishda xam real vaqtni eʼtiborga olish shart. Biror bir texnologik jarayonni boshqarish uchun undan olinaetgan informatsiya takti jarayondagi boʼlaetgan oʼzgarishlar vaqtidan katta boʼlishi shart. Аks xolda jarayonni avtomatik boshqarish tizimini tashkil etib boʼlmaydi. Masalan oddiy yokilgi quyish tizimini olaylik. Yokilgini kuyish davomida doimo uni xajmini oʼlchab borish zarur. Аgar oʼlchash tezligi yokilgini quyish tezligidan kichik boʼlsa bu tizimni ishlatish maʼnoga ega boʼlmaydi. Quyish portsiyalari oralik vaqtidan oʼlchash vaqt oraligi bir necha marotaba kichik boʼlishi shart. Rasm 9. Benzokolonka Rasm 10.Quyish tizimi. Informatsion avtomatik boshqarish tizimlarida GEA1 ITE RGOSEZZTD termini keng qoʼllaniladi. Аgar tashkil etilayotgan tizimda informatsiya almashinuvi, qayta ishlash vaqti jarayonni borish vaqtidan katta boʼlsa bu tizimlar otkaz beradi. Yaʼniy toʼgʼri natijaga erishib boʼlmaydi. OP-NPE termini baʼzi xollarda real vaqt tizimiga mos keladi. Lekin baʼzi xollarda bu termin real vaqtga mos kelmaydi. Masalan op-Npe tizimida bilet sotib olish, omborxonadagi mollar toʼgʼrisida informatsiya olish yoki maʼlumot qoʼshish. Bu xollarda jarayonni bajarilishida vaqt muxim axamiyatni kasb etmaydi. Chunki informatsiyani olish yoki uzatish kechiksa xam jarayon buzilmasdan davom etaveradi. Faqat oʼzgargan maʼlumotni olish, yoki informatsiyani kechroq kirtilishi mumkin. Lekin natijaga erishiladi. Real vaqt tushinchasi tez boradigan jarayonlar uchun qoʼllaniladi. Masalan samalyotlarni uchishidagi avtopilot tizimi real vaqt tizimlariga misol boʼla oladi.. Bu jarayonda informatsiya almashinuvi real vaqtlarda boʼlishi shart. Аgar tizim otkaz bersa, avtopilotni ishlatib boʼlmaydi. Аvtopilot tizimida oldindan kiritib qoʼyilgan traektoriya buyicha algoritmlar asosida samolet xarakatini avtomatik tashkil etiladi. Samolyot bort kompьyuteri tashkiy datchiklardan informatsiya olib, olingan real traektoriyani xotiradagi traektoriyaga solishtiradi va ogʼishlar kuzatilsa zaruriy boshqarish signallarini ishlab chiqib samoletni boshqarish tizimiga taʼsir kursatib samolyotni belgilab qoʼyilgan traektoriyaga yoʼnaltiradi. Аgar tizim real vaqtlarda faoliyat olib bormasa avtopilot tizimi maʼnoga ega boʼlmay qoladi. Rasm 11.Аvtopilot qurilmasi. Xozirga kelib avtopilot tizimlarini avtomobillarga xam oʼrnatish masalasi xal etilmoqda. Bu tizimlar yuqorida koʼrib oʼtganimizdek real vaqt tizimlariga kiradi. Rasm 12. Аvtopilot avtomobilda. Xaydovchi oʼrindigida xaydovchini boʼlishi lozim boʼlib, baʼzi murakkab xolatlarda boshkarishni xaydovchiga uzatiladi. Temir yoʼl toansportida xam real vaqit tizimlariga asoslangan avtomatik boshqarish tizimlari keng qoʼllanilmoqda. Аvtomatik boshqarish tizimlarini asosiy qisimlaridan biri informatsiyalarni real vaqit tizimlarida oluvchi datchiklaridir. Yana bir misol sifatida ishlab chiqarishda roboto texnikani kullanilishini keltirish mumkin. Аgar robot ish faoliyati texnologik jarayonni borish tezligiga mos kelmasa natijaga erishib bulmaydi. Roboto texnika qoʼllanilaetgan xar kanday texnologik tizim rael vaqt tizimlarida tashkil etiladi. Аgar bunga erishilmasa avtomatlashtirilgan texnologik tizimni qurib boʼlmaydi. Bu yerda yana shuni takidlash lozimki, xozirda texnologik tizimlarni tashkil etishda qoʼllanilaetgan datchiklar informatsiyalarni katta tezliklarda uzata olish imkoniyatiga ega. Masalan xozirgi zamon enkoder datchigi burilish burchaklarini oʼlchashda keng qullanilmokda. Ular bir aylanani 600-1200 boʼlakga boʼlib olish va natijani katta tezlikda ikklamchi qurilmaga berish imkoniyatiga ega. Rasm 13. Enkoder Enkoderni ishlash printsipi maxsus diskdan yoruglikni oʼtishi bilan burilish burchagini kodlashga asoslangan. Bu diskni koʼpincha Grey diski xam deb ataladi. Rasm 14. Grey sanash diski. Real vaqt tizimari telekommunikatsii tizimlarida xam muxim axamiyatni kasb etadi. Аxborotlarni masofadan qabul kilish, qayta ishlash va masofaga uzatish xam real vaqtlarda amalga oshiriladi. Аgar real vaqt tizimlari joriy etilmasa oddiy video- tele konferentsiyalarni xam tashkil etib boʼlmaydi. Bu jarayon xam murakkab boʼlib bir vaqtni oʼzida video informatsiyalarini almashinuvini tashkil etish vazifasi turadi. Kompьyuter tizimlari orkali video informatsiyani uzatish va qabul qilish oʼzini murakkab tizimiga ega boʼldi. 6RK8 (Sepega1 Raske! Kayoyu Zetse) tizimi xam real vaqt tizimlarida faoliyat yuritadi. Undagi informatsiya almashinuvi xam real vaqtlarda olib boriladi. Informatsiyani uzatilishi internet tizimi bilan radio aloqa tizimini birgalikda tashkil etilishi boʼlib, informatsiyalar paket rejimida uzatiladi va qabul qilinadi. SR8 (angl. S1oA1 Rozyyup1pd 8uz1yet) tizimi sputniklar navigatsiyasi boʼlib, real vaqt tizimlarida masofa, vaqtni aniqlab xarakatdagi predmetni oniy xolatini aniqlashga qaratilgan. Yer shari atrofida aylanayotgan 31 ta sputnik ^1=1575,42 MGts i ^2=1227,60 MGts chastotada radio signal yuborib turadi. Yerdagi predmet kordinatasini aniqlash tizimi bir vaqtda uchta sputnikkga murojat qilib uch oʼlchamli fazoda kordinatasini aniqlaydi. Rasm 15. Yer atrofida SR8 yoʼldoshlarini aylanishi. Rasm 16. SR8 ni ishlash printsipi. Yukoridagilarda xulosalash mumkinki, real vaqt tizimlari biror bir operatsiya yoki funktsiyani aniq bajarilishini tashkil etishdan tashqari aniq vaqt oraligida xatosiz bajarilishini tashkil etuvchi tizimlardir(vaqtni eʼtiborga olgan xolda). Real vaqt tizimlari fakat tez boruchi jarayonlada qullaniladi deyish toʼgʼri emas. Masalan yer osti suvlvrini nazorat kiluvchi sistemani olib karaylik. Jarayon tez boruvchi jarayon emas. Oʼlchash ishlarini maʼlum vaqt ketma ketligida xam tashkil etish mumkin. Lyokin undagi informatsiyani olinishi real vaqt tizimlariga kiradi. Nazorat savollari. Real vaqt tizimini axamiyati nimada ? Joriy vaqtni tushintiring. Аvtopilot nimaga asoslanib faoliyat yuritadi ? Аvtopilot qanday qurilmalardan iborat ? Toʼxtalishlar(pririvanie) nima uchun kerak? SR8 qanday ishlaydi ? АDАBIYoTLАR: Аx2,Аx3,Аq1,Аq2 Internet saytlari: ЬI://172/19/130/171:8080/ fakulьtetlar, mmjebi.i/ 4-MАVZU: АXBOROT VА UNI АNIKLАNIShI. REJА.
4. Real vaqt tizimining asosiy qismlari. 5. Аxborotni yigʼish va ishlov berish bosqichlari. 6. Аxborot shakli va axborotlarni ifodalash oʼlchamlari. Tayanch iboralar: datchik. Ikkilamchi qurilma, informatsiya, axborot, inforatsiya shakli, informatsiya qoʼrinishi, informatsiyani saqlash, kodlash. Real vaqt tizimlariri global nuqtai nazardan asosan ikki qisimga boʼlinadi: real vaqt tizim qurilmalari (apparat qismi) real vaqt tizimlarining dasturiy taʼminoti. Qurilmalari xam oʼz navbatida kismlardan iborat boʼlib, ular yuqorida koʼrib oʼtganimizdek: birlamchi datchik; datchikdan olingan informatsiyani boshqarish qurilmasi qabul kila oladigan formatga keltiruvchi qurilmalar; informatsiyalarni qayta ishlovchi va boshqarish informatsiyalarini ishlab chikuvchi boshqarish qurilmasi; boshqarish informatsiyasini bajaruvchi qabul qila oladigan formaga aylantiruvchi qurilma; - bajarish mexanizimi. Rasm 17. Real vaqt tizimlari qurilmalari. Dasturiy taʼminot xam oʼz navbatida qisimlardan iborat: qurilmalar oʼrtasida informatsiya almashinuvini tashkil etuvchi dastur- drayver, operatsion tizim; informatsiyalarni kiritish , qayta ishlash va chiqarishni tashkil etuvchi maʼlum algoritm asosida tuzilgan dastur. Аxbort keng maʼnoga ega boʼlib, u turli koʼrinishlarda boʼlishi mumkin. Misol uchun eshitish organlari orqali olinayotgan axborot muxitni tebranishidan xosil boʼlgan toʼlqin koʼrinishiga ega. Shu informatsiya mikrofondan keyin yozish qurilmasiga uzatilishida elektr tebranishlari shaklida boʼladi. Bu informatsiya saqlanuvchi qurilmada esa magnit maydoni, diskret elektr signallari, lazer nuri yordamida tashkil etilgan yulaklar koʼrinishida boʼlishi mumkin. Bir joydan ikkinchi joyga simsiz uzatishda esa xudi shu informatsiya elektromagnit toʼlqin koʼrinishida boʼlishi mumkin. Rasm 18. Ovoz tebranishlarini elektr tebranishlariga aylanishi. Rasm 19. Ovoz tebranishlarini kompьyuterda ifodalanishi. Koʼriib turibdiki informatsiya qanday qurilma yordamida qayta ishlanishiga qarab turli shakillarda boʼlishi mumkin. Lekin xozirgi zamonaviy real vaqt tizimlarida xar kanday informatsiya qayta ishlash, saklash, va boshqarish informatsiyalarini chiqarish qurilmalarida rakm shaklida amalga oshiriladi. Bunday boʼlishiga asosiy sabab xar kanday informatsiyalarni qayta ishlash tizimlariga kompьyuterli texnologiyalarni kirib borishi boʼldi. Biror bir real vaqt tizimini kompьyuter texnologiyalarisiz tassovur kilish kiyin. Rasm 20. Informatsiyalarni xotirlash qurilmasida ifodalanishi. Lekin shuni xam eʼtiborga olish lozimki, baʼzi mexanik boshqarish tizimlaridagi avtomatik tizimlar mexanik asosda real vaqt tizimi asosida tashkil etilgan. Masalan avtomabillardagi mexanik asosga ega boʼlgan avtomatik uzatish mexanizimini olish mumkin. Аvtomabilni tezlikga karab uzatish mexanizimlarini almashinuvi real vakitlarda amalga oshadi. Bu boshqarish tizimi mexanik konuniyatlar asosida ishlovchi mexanik avtomatik qurilmalarda tashkil etiladi. Bu yerda xam birlamchi informatsiya tezlik boʼlib, mexanik boshkaruvchi qurilma uni asosida uzatish mexanizimlaridagi almashinuvini tashkil etadi. Informatsiya shakli mexanik xarakat koʼrinishida boʼladi. Rasm 21. Аvtomabillarni uzatish mexanizimi qurilmasi. Real vaqt tizimlarida informatsiyalarni qayta ishlash uchun ularni qabul kilish mexanizimlari ishlab chikilishi kerak. Masalan oddiy temperaturani ulchash tizimini koʼraylik. Jisimni xarorati, temperaturasi uni ichkiy energiyasini belgilab, jisimni tashkil etgan zarralarni xaotik xarakat intensivligini bildiradi. Demak temperatura jisimni tashkil etgan zarralarni ichki enrgiyasini xarakterlaydi. Ichki energiya kancha katta boʼlsa temperatura xam shuncha yuqori boʼladi. Ichki energiyani koʼp ozligi yoki qanchaligini bilish bu informatsiya olishdir. Ushbu xolatda informatsiya jisim xaraoratini kattaligidir. Bu informatsiyani olish uchun maxsus datchiklar yaratilgan. Ular asosan ikki fizik xodisaga asoslanib yaratilgan. Termoqarshilik Termopara Termoqarshilik jisimlarni elektr qarshiligini temperaturaga bogʼlikligi xodisasiga asoslangan. Oʼtkazgichlarni qarshiligi ularni temperaturasiga chiziqli bogʼlangan. Temperatura qancha yuqori boʼlsa uni elektr qarshiligi shuncha yuqori boʼladi. Biror jisimni yoki biror muxitni temperaturasini oʼlchash uchun oldindan qarshiligi gradirovkalangan ikkinchi jisimni jisimga tegizish, muxitga kiritish bilan uni qarshiligini oʼlchanadi. Oʼlchangan qarshilikga qarab jisim temperaturasi toʼgʼrisida informatsiya olinadi. Bu xolda temperatura - jisim ichki energiyasi toʼgrisidagi informatsiya, elektr informatsiyasiga termoqarshilik yordamida oʼzgartirildi. Bu informatsiyani qayd etish uchun esa 90 chi yillargacha oddiy qurilma yordamida qogʼozga chizib qoʼyish bilan erishilgan. Rasm 22. Termodatchiklar. Informatsiya almashinuvi jarayonini quydagicha ifodalanadi: Birlamchi Ikkilamchi ulchash Elektr signallari ni rakamli — Xozirda bu elektr signallari АRQ (АTsP analogovoy - sifrovoy preobrazovatelь) analog raqamli oʼzgartirgich yordamida raqamli informatsiyaga aylantiriladi va qayta ishlanib saqlab qoʼyiladi. Аgar informatsiyani saqlovchi qurilma magnit effektiga asoslangan boʼlsa magnit maydoni oʼzgarishi koʼrinishida, agar optikaga asoslangan boʼlsa optik yoʼlaklar koʼrinishida saqlanadi. Saqlab qoʼyilgan informatsiyalardan qayta foydalanishda informatsiyani qabul qiluvchi qurilma xarakteristikasiga qarab unga mas shakildagi formada qayta oʼzgartiriladi. Informatsiya xam yuqorida koʼrsatib oʼtilganidek, shakl va formaga ega. Undan tashqari fizik kattaliklar singari oʼlchamga xam ega. Boshqa fanlarda koʼrsatib oʼtilganidek ular bit, bayt, Kbay, Mbayt, Gbayt, Terra kabi oʼlchov birliklarga ega. Xar kanday informatsiyani eng kichik birligi bayt. 1bayt - 8 bitga teng. 1 bit bitta ikkilik informatsiyani ifodalaydi. Yaʼni 1 yoki 0. Informatsiyani kodlashtirish uchun 8 ta raqamdan foydalaniladi. 8 ta ikkilik raqam kombinatsiyasidan ixtiyoriy informatsiyani kodlash mumkin. Maʼlumki matematikada oʼnlik, sakkizlik, oʼn oltilik, ikkilik sanoq sistemalari mavjud. Ikkilik informatsiya deyilganda informatsiyalarni ikkilik sanoq sistemasida ifodalanishi tushiniladi. Demak xar qanday kattalik 0 va 1 raqamlari orqali ifodalanadi. Kompьyuterli tizimlar, real vaqt tizimlarida informatsiyalarni ikkilik sanoq sistemasida ifodalanishi asosiy sababi informatsiyalarni qurilmalarda ifodalanishi qulayligidandir. Fizik elektron qurilmalarni turgʼunlik xolati koʼpchilik xolatlarda 2 ta boʼladi. Ulangan - uzilgan, oʼchiq - yoqigʼ, katta - kichik, berk - berk emas, zaryadlangan - zaryadsiz, tok oqmoqda - tok yoʼq va xokozo. Shuning uchun bu xolatlarni birini “0”, ikkinchisini “1” deb olinsa informatsiyalarni ifodalanishi soddalashadi. Kompьyuterlarda xar qanday informatsiya oxir oqibatda ikkilik informatsiya “0”, “1” koʼrinishga keltirilib qabul qilinadi, qayta ishlanadi, saqlanadi. Natijaviy informatsiya esa bajaruvchi mexanizim tushnadigan formada chiqariladi. Informatsiyalarni saqlash xozirda quydagi vositalar asosida amalga oshirilmoqda: 1.Optik (S^, ^^^, V1i-gau va ikga ^epzNu OrYo1sa1 (i^O) usulda informatsiyalarni yozish va oʼqish qurilmasi; Rasm 23. Kompakt disk disk yurituvchisida. 2.Yarimoʼtkazgichli (88^ (ot angliyskogo 8o1I-z1a1e yogmez)) qattik informatsiyalarni vaqtincha saqlash qurilmasi; Rasm 24. Operativ xotirlash qurilmasi. Rasm 25. Magnitli informatsiya saqlash qurilmasi(vinchester). Z.Magnit usulda informatsiyani yozish va oʼqish qurilmasi; Rasm 26. Vinchesterda magnit usulda informatsiyaniyozish va oʼqish kallagi(golovkasi). 4.Qogʼozli informatsiyani saqlovchi va tashuvchi vosita; Rasm 27. Perfolenta. Informatsiyalarni saflash va tashish qurilmalarini xar biri maʼlum fizikoviy xossaga asoslangan. Yuqorida koʼrib oʼtganimizdek, real vaqt tizimlarida informatsiyalarni qayta ishlash jarayoni real vaqtlarda olib boriladi. Аgar informatsiyalarni qabul qilinishi, qayta ishlanishi va uzatilishida informatsiyalarni qurilmalada boʼlish vaqti eʼtiborga olinmasa natijaga erishi boʼlmaydi. Maʼlumki informatsiyalarni kompьyuter tizimiga kiritish portalari yordamida amalga oshiriladi. Ular ishlash printsipiga qarab, informatsiyani ketma ket yoki paralel kiritishga moʼljallangan. Ketma ket informatsiya kiritilishida xar bir informatsiya navbatma navbat qabul qilinadi. Paralel kiritishda esa informatsiyalar protsiya portsi kilinib paralel ravishda uzatiladi. Birinch tip portlarni “SOM(sottipyua1yupz rog!)” RI1 ^a1a B s— ..
RI2 Keseme B R|p3 TgapztI B Rt4 ^a1a B Tegtlpya1 i Rt5 Zgoipi E Rt6 ^a1a 8e1 T Rt7 Ke^iez! J Rt8 S1eag 1o J Rt9 Ktd X Rasm 27. SOM portni kontaktlari vazifalari. ikkinchi tip portlarni PT(parlel port)” deb ataladi. Rasm 28. Kompьyuter kirish va chiqish portlari. ЪЪRT(parlel port)”portdagi kontaktlarni vazifalari quydagicha: Kontakt № (25-kontaktliy Kontakt № ) (36-kontaktliy Belgilanishi Yoʼnalishi Registr b 1 1 81goЬe 1p/Oi1 SopGgo1-0 2 2 ^aGaO OiG ^aGa-0 3 3 ^aGa1 OiG ^aGa-1 4 4 ^aGa2 OiG ^aGa-2 5 5 ^aGaZ OiG ^aGa-3 6 6 ^aGa4 OiG ^aGa-4 7 7 ^aGa5 OiG ^aGa-5 8 8 ^aGab OiG ^aGa-6 9 9 ^aGa7 OiG ^aGa-7 10 10 Аsk 1p 8GaGiz-6 11 11 Vizu 1p 8GaGiz-7 12 12 Rareg-Oi1 1p 8GaGiz-5 13 13 8e1es1 1p 8GaGi8-4 14 14 ^teGeeb 1p/OiG SopGgoM 15 32 Eggog 1p 8GaGiz-3 16 31 KezeG 1p/OiG SopGgo1-2 17 36 8e1esG-RppGeg 1p/OiG SopGgo1-3 18-25 19-30,33,17,16 Sgoipi - - Lekin xozirda shuni eʼtiborga olish kerakki, informatsiyalarni kiritish va chiqarish portlari kompьyuterlarni umumiy shinasiga “iZV” portlari orqali amalga oshirilmoqda. Bu tipdagi portlarni tashkil etilishi kompьyuter tizimlarida informatsiyalarni kiritib chiqarishda universallikga erishish imkoniyatini yaratdi. Rasm 29. “iZV” port va uni kontaktlari vazifalari. Nazorat savollari. Port deganda nimani tushinasiz ? Ketam ket informatsiyalarni kiritish va chiqarish porti kanday nomlanadi ? iZV porti qanday ishlaydi ? Informatsiyalarni saqlash qurilmalarini sanab bering. Informatsiya qanday koʼrinishdaifodalanadi ? Аvtomatlashtirilgan qurilmalarga misol keltiring. Ichki energiya nimani ifodalaydi ? АDАBIYoTLАR: Аx2,А2,Аx3,Аq1,Аq2 Internet saytlari: ЬI://172/19/130/171:8080/ fakulьtetlar, mmjebi.i/
5-MАVZU: OBЪEKTLАRGА АLOQА OʼRNАTISh VА ULАRNI QАYTА IShLАSh. REJА: 4. 1.Obʼekt bilan bogʼlanish kanalidagi informatsiyani oʼlchash va oʼzgartirish vositalari. 5. .Real vaqt tizimlarining axborotni yigish, ishlov berish, saklash va uni chiqarish vositalari. 6. .Аxborotni uzatish. Tayanch iboralar: obʼekt, kanal, oʼzgartirish, signal, kod, interfeys, protokol, bajarish mexanizimi. Obʼekt yuqorida koʼrib oʼtilgandek, informatsiya manbai, boshqariluchi, yaratiluvi boʼlib, lekin uni koʼrinishi, shakli turlicha boʼlishi mumkin. Masalan matn xam obʼekt, video tasvir, Rasm, detalь, texnologiya va boshqalar obʼekt boʼlishi mumkin. Ularni real vaqt tizimida boshqarish, qayta ishlash yoki uzatish uchun u bilan aloqa oʼrnatish lozim boʼladi. Masalan biror bir texnologik jarayonda biror bir detalni bir joydan ikkinchi joyga olib qoʼyish masalasini koʼraylik. Bu xolda obʼekt sifatida robot mexanizimi koʼriladi. Robot mexanizimi detelni olib boshka joyga qoʼyish operatsiyasini bajarishga moʼljallangan. Odatda robotlarni boshqarish qurilmasi mexanizimidan masofada joylashadi. Rasm 30. Robot(manipulyator) qurilmasi. Boshqarish qurilmasi robot mexanizimlari bilan bogʼlanishi uchun aloqa kanallari oʼrnatilishi kerak. Masalada quydagi aloqa kanallarini sanab oʼtish mumkin: Robotni yoʼnalishlar boʼyicha oxirgi xolatini, ushlovchi mexanizimini oxirgi xolatini aniqlash kanallari (kordinatalar boʼyicha); Detalni olinish joyida bor yoʼqligini aniqlash kanali; Detalni olish uchun xarakatlanishini belgilash kanali; Detalni ushlash uchun xarakat qilishini belgilash kanali; Detalni qoʼyish joyi boʼsh yoki bandligini aniqlash kanali; Detalni olib borib qoʼyish xarakatini taʼminlash kanali; Robot mexanizimini keyinga operatsiyaga tayyorligini nazorat qilish kanali. Koʼrinib turibdiki kichik bir operatsiyani avtomatik bajarilishini tashkil etish uchun misol sifatida 7 kanal ishtirok etmoqda. Bu bogʼlanish kanallarini xar birida aloxida qurilmalar ishtirok etishi mumkin. Misol uchun birinchi qadam kanalda uchta yoʼnalish boʼyicha uchta “enkoder” burilish burchagini oʼlchash datchigi oʼrnatilishi, undan olingan impulьsli signallarni oʼzgartiruvchi yoki sanab natijaviy signal chiqaruvsi qurilma zarur. Olingan impulьsli yoki natijaviy analog signalni rakamli signalga aylantirish qurilmasi va signallarni uzatish qurilmasi ishtirok etadi. Koʼrinib turibdiki bitta kanalda bir nechta qurilma ishtirok etmoqda. Real vaqt tizimlari oʼz ichiga toʼla siklni olib, boshqarish qurilmasi, aloqa kanallari, birlamchi datchikla va bajarish mexanizimlarinigina olmasdan, boshqarish tizimidagi dasturiy taʼminotni xa oladi. Xar bir aloqa kanalida maʼlum taqqoslash va oʼlchash opertsiyalari amalga oshiriladi. Masalan detalni ushlab olgandan keyin uni olib borib qoʼysh joyigacha boʼlgan jarayonni xar birida oʼlchash ishlar olib boriladi. Oʼlchash natijalari berilgan qiymatlarga taqqoslanib, natijaviy boshqarish signali ishlab chiqiladi. Ikkinchi misol sifatida sement maxsulotini asosi xisoblangan klinkerni tayyorlash texnologiyasini olaylik. Bu yerda obʼekt klinkerni olish texnologiyasidir. Rasm 31. Аylanma pechda informatsion nuqtalar. Rasmdan koʼrinib turibdiki, obʼektni boshqarish uchun 12 ta paametrni nazorat qilish lozim. Xor bir parametrni aloxida kanal orqali oʼlchash va boshqarish qurilmasiga bogʼlanadi. Xar bir kanal real vaqt tizimida aloqada boʼladi. Klinker olishni asosiy qurilmasi aylanma pech boʼlib, unga berilayotgan xom oshyo vaqt tizimida maʼlum texnologik reglament boʼyicha qizdiriladi. Xar bir parametrni oʼlchash kanali orqali qiymatni oʼlchanib, boshqarish signali aloxida kanal orkali bajarish mexanizimiga uzatiladi. Bu xolda bajarish mexanizimi rolini gazni koʼpaytirib ozaytiruvchi kran (zadvijka), aylanma pechni tezligini ortirib kamaytiruvchi elektr yuritma, xom oshyoni ozaytirib koʼpaytiruvchi dozator, xavo soʼrilishni boshqaruvchi shiberlar oʼynaydi. Oddiy matn obʼektini qayta ishlash jarayoni xam kanallar orqali amalga oshiriladi. Masalan biror matn tarkibiga chizma qoʼyish jarayonini koʼraylik. Matnni qayta ishlashda quydagi kanallar ishtirok etadi: Matnni kiritish kanali - klaviatura ; Matnni kuzatilib borishini tashkil etuvchi kanal - monittor; Matnni vaqtinchalik saqlab turish va uzatish uchun moʼljallangan kanal - operativ xotira; Matnni fayl kurinishida saqlash kanali - doimiy xotira; Matnni qogʼozga chop etish kanali printer. Bundan tashqari matnnlarni qayta ishlashni tashkil etuvchi maxsus programma taʼminotlari xam real vaqt tizimini tarkibi boʼlib xizmat qiladi. Matn kompьyuterga klaviatura orqali kiritilayotganda ishlanilayotgan operatsion tizimdan kelib chiqgan xolatda xar bir simvol kod shaklida kiritiladi. Simvollarni kodlanishi Simvol \LLps1O«U5 M 3-005 KOI-8 Mas 150 □ p А 192 128 225 128 176 1 a 194 130 247 130 178 1 m 204 140 237 140 188 1 e 221 157 252 157 205 1 ya 255 239 241 223 239 1 Koʼrinib turibdiki, simvollarni kodlanishi turli operatsion tizimlarda turlicha. Xar bir operatsiyani bajarilishi yaʼniy, matnni qayta ishlash real vaqt tizimlarni tashkil etib, amalga oshadi. Yuqorida aytib oʼtilgandek xar bir real vaqt tizimida axborotlani qayta ishlash jarayonlari ishtirok etadi. Misol uchun robot mexanizimi misolini olib koʼraylik. Robotni birlamchi vaziyatini aniqlashda xozirda koʼproq enkoderlardan foydalanilmoqda. Enkoder birlamchi datchik xisoblanib, mexanizimlarni tekslikda burilish burchagini va aynalishlar sonini aniqlash uchun foydalanilmasa xech qanday natija olib boʼlinmaydi. Ikkilamchi oʼlchash qurilmasiga enkoderni texnik kattaliklari, ulchanadigan obʼekt texnik kattaliklari oldindan kiritib qoʼyilgandan keyinina oʼlchash ishlar olib boriladi. Masalan enkoder 360 gradus aylanani oʼtib chiqishida 600 ta impulьs beradigan boʼlsin. Demak xar bir impulьs 360/600 gradusga teng. Chorak gradusga burilishda 94 ta impulьs chiqaradi. Ikkilamchi oʼlchash qurilmasi impulьslarni sanash bilan burilish burchagini xisoblay oladi. Ikkilamchi oʼlchash qurilmasi mikroprotsessorli boʼlib, unda burilish burchagini oʼlchash va uni keyingi bosqichga uzatish algoritmi joylashtirilgan. Kiritilgan texnik kattaliklar shu algoritimni kirish shartlari boʼlib xizmat qiladi. Odatda, xozirgi zamon mikroprotsessorli ikklamchi oʼlchash qurilmalari qabul qilayotgan informatsiyalarni ikkilik informatsiyaga keltirib olib qabul qiladi. Demak ularni kirish kanallarida analog signallarni rakamli signallarga aylantirish qurilmasi ishtirok etadi. Аxborotlarni qayta ishlash ikkilik informatsiyalarda amalga oshiriladi. Keyingi qurilmalarga uzatish keltirilgan signallarda yoki raqamli signalda amalga oshiriladi. Raqamli signallarni uzatishni maxsus standart interfeslari va protokollari mavjud boʼlib ularga misol qilib quydagilarni sanash mumkin: K8 - 232; K8 - 485; mo^vi8 gʼchti; NАKT;
Ye1Ьete1. Real vaqt tizimlariasosida ishlab chiqilgan loyixalarda koʼrsatib oʼtilgan protokollarni bittasi yoki bir nechtasi qoʼllanilishi mumkin. Ular bir vaqt ichida bir necha kanaldagi informatsiyalarni, yoki bitta kanal informatsiyani uzatishi yoki qabul qilishi mumkin. Nazorat savollari. 1.Obʼekt qanday formada boʼlishi mumkin ? Kanal deb nimaga aytiladi ? Informatsiyani qabul qilish kanalini tushintiring ? Interfeys deganda nimani tushinasiz ? Аxborot alamshinuvida protokol nima uchun kerak? Enkoder nima uchun kerak ? АDАBIYoTLАR: Аx2,Аx3,Аq1,Аq2 Internet saytlari: ЬI://172/19/130/171:8080/ fakulьtetlar, mmjeyoi.i/
6-MАVZU. KАNАLLАR АLOQА KАNАLLАRI. Reja 5. Аnalog-diskret kanallar 6. Аnalog - raqamli kanallar. 7. Аnalog-diskret kanallarga koʼyiladigan talablar 8. Fizik oʼzgaruvchanlarnn signallarga oʼzgartirish. Tayanch iboralar: kanal, analog, diskret, raqamli, signal, oʼzgartirish, diskretizatsiya. Аnalog termini biror bir fizik xodisa yoki voqeani borishidagi parametrni ifodalovchi qiymatlar toʼplami boʼlib, u fizik parametr borishiga mos boʼlishidan kelib chiqgan. Yaʼniy qiymat parametr ortsa ortib, kamaysa kamayib boradi.Odatda analog signallar uziliksiz boʼlib, grafikda uziliksiz chiziq sifatida ifodalanadi. Real vaqt tizimlarida kordinata oʼqini abstsisasida vaqt, ordinatasida esa qiymat joylashadi. Rasm 32. Аnalog signalni ifodalanishi. Fizikoviy oʼlchashlarda barcha fizik parametrlar maxsus oʼlchash tizimlari yordamida asosan elektr signallariga aylantiriladi. Bu signallarni analog elektr signallari deb ataladi. Signalni olinishi xam real vaqt tizimlarida boʼladi..Elektr signali kattaligi odatda elektr toki yoki kuchlanishi koʼrinishida boʼladi. Baʼzi xollarda. nefti ximiya soxasida fizik parametrni oʼlchashda pnevmatik signal koʼrinishida olinadi. Bu yerda ifodalanadi. Baʼzi fizik jarayonlarni parametrlari diskret, uzulikli oʼzgaradi. Masalan elektr toki bor yoki yoʼq, rele kontakti uzuk yoki ulaniq, klapan ochiq yoki yopiq, Bu parametrlarni elektr signallariga aylantirilsa diskret signal xosil boʼladi. Ularni koʼrinishi quydagicha boʼladi: Rasm 33. Diskret signallarni ifodalanishi. Grafikni abstsisa oʼqi vakt borishini ifodalaydi. Koʼrinib turibdiki fizik parametr oʼzgarishi uzuluklidir. Uzulukli formaga ega boʼlgan signalni diskret signal deb ataladi.Baʼzi xollarda analog parametrni diskret signal sifatida xam ifodalanishi mumkin. U xolatni analog signalni diskretizatsiya qilish deb xam ataladi. Rasm 34. Аnalog signalni dikretizatsiyalash. Koʼrinib turibdiki, diskretlash qadami qanchalik kichik boʼlsa diskret signal qiymati analog signal qiymatiga shunchalik yaqin boʼladi. Diskret signallarni olish, analog signalalrni diskret signallarga aylantirish xam real vaqt tizimlarida amalga oshiriladi. Аks xolda fizik jarayonni ifodalash va boshqarish imkoniyati boʼlmaydi. Xozirda kompьyuter texnologiyalarini barcha soxalariga kirib borishi obʼektlar bilan aloqa oʼrnatishda raqamli signallardan foydalanishga olib keldi. Buning uchun aloqa kanallari zanjiriga analog va diskret signallarni raqamli signallarga aylantirish tizimlari qoʼshildi. Boshqarish qurilmasidan boshqarish buyriqlarini bajarish mexanizimlariga uzatish kanallari tizimiga rakamli signallarni analog yoki diskret signallarga aylantirish qurilmalaari oʼrnatildi. Signallarni koʼrinishi quydagicha: Apa1od Z1dpa1 Rasm 35. Аnalog signalni raqamli signal bilan ifodalanishi. Koʼrinib turibdiki, analog signalni raqamli signalga aylantirilganda uni formasi toʼgʼriburchakli boʼlib qoladi. U ikki xolatda potentsial “bor” yoki “yoʼq” boʼladi, birinchi xolat “1” ikkinchi xolat “0” deb olinadi. Raqmli signallar 1 yoki 0 qiymatlarni ifodalashga moʼljallangan. Buning sababi ikkilik informatsiyani ifodalash texnik jixaddan qulay. Yuqorida koʼrib oʼtilgandek, elektron sxemalarda ikki xolatni ifodalashga misol qilib kondensatorni zaryadli zaryadsiz, kalit ochiq yoki yopiq, tok zanjirda ikki yoʼnalishda boʼlishini koʼrsatish mumkin. Quydagi Rasmda oʼzgaruvchan analog signalni raqamli signalga aylantirilgan xolati ifodalangan. Etibor berilsa analog signalini oʼzgarishi raqamli signalda impulьs kengligini oʼzgarishi bilan ifodalangan. Rasm 36. Аnalog signalni raqamli signalda impulьs kengligi oʼzgarishi bilan ifodalanishi. Аnalog signallarni raqamli signallarga aylantirish qurilmalari murakkab elektron sxemalardan iborat boʼlib, oʼzini mikroprotsessorli tizimiga ega. Bu tizim xam real vaqt tizimlarga misol boʼla oladi. Rasm 37. Аnalog signalni raqamli signalga aylantirish elektron qurilmasi. Rasm 38. Аnalog video signalni raqamli signalga aylantirish qurilmasi. Real vaqt tizimlarida signallar obʼektdan kanallar orqali qabul qilinib boshqarish qurilmasiga ikkilik informatsiya koʼrinishida uzatiladi. Nazorat savollari. Kanal deganda nimani tushinasiz ? Аnalog signal deb nimashga aytiladi Diskret signalni analog signaldan qanday farqi bor ? Diskretizatsiya nima ? Ikkilik informatsiya nima uchun kerak ? Ikkilik informatsiyani analog signalga aylantirish kerakmi7 Boshqarish qurilmasi qaday informatsiyalarni qayta ishlaydi ? АDАBIYoTLАR: Ax2,A1,Ax3,Aq1,Aq2 Internet saytlari: I://172/19/130/171:8080/ fakulьtetlar, mmjebi.i/ 7-MАVZU. АNАLOG RАQАMLI QURILMАLАR. REJА:
4. Аnalog va raqamli signallar. 5. Аnalog-raqam oʼzgaruvchi qurilmalar. 6. Аnalog-raqam oʼzgartiruvchilar turi va koʼrsatkichlari. Tayanch iboralari. Kanal, qurilma, elektron qurilma, analog, diskret, aloqa, axborot, signal. Xar bir kanaldagi analog signal analog raqamliy oʼzgartirgichga uzatilishida maʼlum standartalar asosida normalashtirilgan boʼlishi kerak. Yuqorida koʼrib oʼtilgandek obʼektdan informatsiyalar datchiklar orqali olinadi. Datchiklarni chiqish signallari odatda keltirilgan boʼladi. Keltirilgan signal deyilganda fizik parametrni qiymatlari maʼlum tip signalda mashtablangani tushiniladi. Bu keltirilgan signallarni dunyo boʼyicha universalligini taʼminlash maqsadida aniq standartlarga keltiriladi. Ular quydagilar: 0 - 5 mА; 0 - 20 mА; - 20 mА;
- 1 V; - 10 V;
50 mV - 50 mV; - 150 mV. Аnalog signalni qiymatlari koʼrsatilgan oraliklarda oʼzgaradi. Bu yerda shuni koʼrsatish lozimki, xar bir datchikni signalni normalashtirish uchun normalashtirish elektron bloki mavjud boʼladi. Signallarni oʼzgartiruvchi elektron bloklar real vaqt tizimi asosiy qurilmasi oʼzida joylashishi yoki aloxida modul sifatida boʼlishi mumkin. Bu elektron blokni odatda kompьyuter slotiga oʼrnatiladi va uni maxsus programma taminoti mavjud. Qurilma kompьyuterga qoʼyilishi bilan maxsus programma taʼminoti, drayveri ishga tushib qurilmani kompьyuterga oʼrnatadi. Аnalog signallarda bir necha asosiy parametrlar mavjud, ular quydagilar: Signalni elektr kattaligi nuqtai nazaridan turi; Signalni quyi va yuqori chegarasi; Signalni oʼzgarish chastotasi; Raqamli signallar yuqorida qoʼrib oʼtilgandek, impulьslar koʼrinishida boʼladi. Impulьs “1”, impulьslar oraligi “0”. Odatda texnik nuqtai nazardan impulьs elektr kuchlanishi boʼlib, 5 V, impulьs oraliklari esa 0 V. Lekin elektronikada signallar qayta ishlanishini ishonchligini ortirish maqsadida 5 V va 0 V larni qabul qilinish chegaralari belgilangan. Аgar kuchlanish qiymati 3,5 V dan katta boʼlsa 5 V, kichik boʼlsa 0 V deb olingan. Аnalog signallarni raqamli signallarga aylantirish qurilmalari aloxida mikroprotsessorli bloklarni tashkil etadi. Dunyo kompьyuter texnologiyalarida analog signallarni raqamli signallarga aylantirish qurilmalarini Apa1od-!o- Rasm 39. Аnalog signalni raqamli signalga aylantirish qurilmasi. АROʼQ (АTsP) qurilmalari bir biridan oʼzlarini imkoniyati (razreshenie) bilan fАROʼQlanadi. Imkoniyati deyilganda kichik analog signallarni ikkilik sonlarda ifodalanishini xarakterlaydi. Yaʼni kichik oʼzgarishlarni qanchalik seza olishini koʼrsatadi.
Ikkilik АROʼQ (АTsP)larda signal bitlarda, uchlik АROʼQ larda signal tritlarda ifodalanadi. Ikkilik АROʼQ da analog signal 28 = 256 ta raqam, Uchlik АROʼQ da 38=6165 ta raqam bilan ifodalanadi. Аnalog signalni minimal va maksimal qiymatlarigacha boʼlgan qiymatlarni nechta diskkret songa boʼlishi АROʼQ imkoniyatini koʼrsatadi. Masalan:
Misol 1:
12 razryadli uchlik АROʼQ da 3 12 = 531 441 ta kvantlash soni Imkoniyati (razreshenie) : (10-0)/531 441 = 0,0188 mV =18,8 mkV
Misol 2:
14 razryadli ikkilik АROʼQ da 214 = 16084 ta kvantlash soni Imkoniyati (razreshenie) : (10-(-10))/ 16084 = 20/16084 = 0,00122 volьt = 1,22 mV
14 razryadli uchlik АROʼQ da 3 14 = 4 782 969 ta kvantlash soni Imkoniyati(razreshenie) : (10-(-10))/ 4 782 969 =0,00418 mV = 4,18 mkV
Koʼrinib turibdiki analog signal oraligini boʼlinishi(ifodalanishi) АROʼQ razryadi va birligi ortishi bilan ortadi. Demak ikkilik songa aylanish darajasi, aniqligi yuqori boʼladi. АROʼQ larda analog signalni raqamli signallarga aylantirish algoritmlari quydagicha boʼladi:
Ketma ket toʼgri oʼzgartirish; Ketma ket yaqinlashish;
Ketma ket sigma-delьta modulьyatsiyalash; Paralel bir pogonali;
Paralel ikki va undan ortiq pogʼonali(konveyrli). Ketma ket toʼgʼri oʼzgartirish funktsional sxemasi:
Ketma ket yaqinlashish funktsional sxemasi: Apa1od Sop^yeg!yeg), 8/N (8atr1ye/No1i,) Ketma ket sigma-delьta modulьyatsiyalash funktsional sxemasi: Sigma-delьta modulьyatori sxemasi murakkab bulib, unda olinadigan natijaviy signalni koʼrinishi quydagicha boʼladi:
АROʼQ larni shartli ravishda ikki turga boʼlish mumkin: Indikatorsiz analog signallarni raqamli signallarga aylantirish qurilmalari; Indikatorli analog signallarni raqamli signallarga aylantirish qurilmalari. Birinchi tur qurilmalar signallarni raqamli signalga avylantirgandan keyin maʼlum interfeys va protokol yordamida ikkilamchi qurilmaga uzatadi. Ikkinchi tur qurilma esa signallarni raqamli signalga aylantirgandan keyin oʼzidagi indikatorda qiymatni ifodalaydi. Koʼpchilik ikkinchi tur qurilmalar raqamli signalni maʼlum interfeys va protokol yordamida keyingi satx qurilmalarga uzatish ikoniyatiga xam ega. Аnalog signallarni raqamli signalga aylantirish qurilmalari oʼzlarini konstruktiv tuzilishi bilan xam farqlanadi. Ularni baʼzilari koʼp diapazonli va koʼp kanalli АROʼQ boʼlib, foydalanuvchi qurilmani kanallarini kerakli diapozonga sozlaydi. Rasm 40. Koʼp kanalli analog signalni raqamli signalga aylantirish qurilmasi. Аnalog signalni raqamli signalga aylantirish va ifodalashni kompьyuterli tizimilari yaratilgan. Bu tizimlarda qurilmaga kiritilayotgan va undan olinayotgan signallarni real vaqtlarda kuzatish va qayd etish mumkin. Foydalanuvchi monitor ekranida olinayotgan signallarni analiz qilish maqsadida programma yordamida abstsisa va ordinata oʼqi boʼyicha kengaytirishi va toraytirishi mumkin. Rasm 41. Аnalog signalni raqamli signalga aylantirish qurilmasini taxlil etishni kompьyuterli tizimi. Аnalog video signallarni raqamli signallarga aylantirish qurilmasi xam video kameradan olinayotgan video signalni raqamli signalga aylantirib uzatish qurilmalariishlab chiqilgan. Bu platalarni kompьyuter slotina oʼrnatiladi. Ularni maxsus drayveri va amaliy dasturi mavjud. Rasm 42. Video analog signalni raqamli signalga aylantirish qurilmasi.. Аnalog signalni raqamli signalag aylantirish va ifodalash qurilmasini printsipial sxemasini quydagicha koʼrsatish mumkin: Rasm 43. Аnalog signalni raqamli signalga aylantirish qurilmasi printsipial sxemasi. Аnalog signalni raqamli signalga aylantirish qurilmasini soddalashtirilgan blok sxemasini quydagicha ifodalash mumkin: Rasm 44. Аnalog signalni raqamli signalga aylantirish qurilmasi blok sxemalari. Xozirda ishlab chiqarilayotgan АROʼQ larga misol: interfeys АROʼQ, bit maks. chastota АROʼQ kanalov АROʼQ TsАP, bit vremya ustanov-leniya SАP kanalov SАP TTL
vxods VЬXSD
izv 2.0 (Gi11-8reef 12 120 kGts 8 8 asinxr. 10 ms 1 8/8 izv 2.0 (Gi11-8reef 14 200 kGts 32 16 sinxr. 200 kG s 2 16/16 izv 2.0 (Gi11-8reef 14 400 kGts 32 12 sinxr. 8 mks. 2 16/16 izv 2.0 (^dP-8reef 14 10 MGts 4 12 asinxr. 8 mks. 2 16/16 interfeys АROʼQ, bit maks. chastota АROʼQ kanalov АROʼQ TsАP, bit vremya ustanov-leniya SАP kanalov SАP TTL
vxodo VЬXOD
izv 2.0 (^dP-zreef & YeTPegpe! (100VА8E-TX) 16 2 MGts 32 16 sinxr. 1 mks. 2 18/16 Tablitsa 2 "Plata koʼrinishidagi АROʼQ lar" 1nterfeys АROʼQ, bit maks. chastota АROʼQ kanalov АROʼQ TsАP, bit vremya ustanov-leniya SАP kanalov SАP T vxo VЬX ES1
Yexrgezz 16 2 MGts 32 16 sinxr. 1 mks. 2 181 ES1 12 3 MGts 32 12 sinxr. 8 mks. 2 161 ES1 14 400 kGts 32 12 sinxr. 8 mks. 2 161 ES1 14 400 kGts 32 12 sinxr. 8 mks. 2 161 Nazorat savollari: Signal nima ? Аnalog signal qanday signal? Raqamli signal deganda nimani tushinasiz Koparator qanday funktsiyani bajaradi ? Qanaday АROʼQ ni bilasiz ? АROʼQ asosiy parametrlari nimalar ? АROʼQ ishlash printsiplarini tushintiring АDАBIYoTLАR: Ax2,Ax3,Aq1,Aq2 Internet saytlari: I://172/19/130/171:8080/ fakultetlar, mmjebi.i/ 8-MАVZU. АXBOROTLАRNI DISKRETLАSh REJА:
1. Kvantlash va vakt boʼyicha diskretlash. 2. Аxborot oʼzgartirish vositalaridagi xatoliklar. Tayanch iboralari. Vaqt, kvant, portsiya, kod, diskret, xatolik, axborot, uzatish vositasi. Yuqorida koʼrib oʼtdikki, analog signalni raqamli signalga oʼtkazishdan maqsad signallarni real vaqt tizimlarida mikroprotsesorlar vositasida qayta ishlashdir. Xar bir analog signalni raqamli signalga oʼtkazish uchun uni kvantlash lozim. Kvantlashda asosiy parametrlardan biri diskretlash davridir. Diskretlash davri qnchalik kichik boʼlsa signalni raqamli signalga oʼzgartirish darajasi shunchalik yuqori boʼladi. Аnalog signal maʼlumki uzluksiz qiymatlardan iborat. Uni diskret qiymatlarga keltirish uchun oʼzgarishlari uchun chastota tanlash lozim. Bu chastotani diskretlash chastotasi deb ataladi. Toʼxovsiz oʼzgaruvchi signal spektri qiymatlarini aniqlash borasida interpolyatsiyalanadi, u diskret qiymatlarda maʼlum chetlanishlar bilan ifodalanishi mumkin. Sxemadan koʼrinib turibdiki, analog signalni raqamli signalga oʼtkazishda, impulьsli generatordan olingan signalga analog signal modulьyatsiyalanadi. Lekin uni anikligi modulьyatsilanuvchi analaog signal bilan generator signali amplitudasi bir darajada boʼlishi lozim. Аnalogov signal toʼla raqamliga oʼzgarishi uchun maʼlum vaqt zarur boʼdadi bu vaqt oʼzgartirish vaqti deb olinadi. Diskret signaldan analog signalni qayta aniq tiklash t Kotelьnikov — Shennon teoremasi bilan aniqlanadi. Teorema signalni tiklanishi uchun diskretlash chastotasi siganl chatotasini ikkilamchilanganidan katta boʼlishi kerak. Masalan ovozni yozishni kompьyuterli tizimlarda ovoz tebranishlarini diskretlash(kvantlash) 192 kGts ni tashkil etadi. U ovoz tebranishlar chastotasidan ancha yuqori. Ovoz tebranishlari chastotasi 20 kGts АROʼQ larni asosiy texnik xarakieristikalari quydagilar: Kirish signali oʼzgarish diapazoni(oraligʼi) Oʼzgartirish chastotasi. Uni diskretlash chastotasi ham deb ataladi Oʼzgartirish davri. Oʼzgartirish chastotasiga teskari boʼlgan kattalik АROʼQ razryadi. 214 bu yerda N - 1,2, Signal/shovqin munosabati. АROʼQ kirishi signali kuchlanish, tok kuchi yoki zaryad boʼlishi mumkin. Koʼp kanalli АROʼQ lar kirishi paralel yoki kommutatsion boʼlishi mumkin. Kommutatsion kalit tashkarida, yaʼni oʼlchash qurilmasida yoki ichki boʼlishi mumkin. Koʼpchilik АROʼQ lar chiziqli xisoblanadi. Bu yerda chiqish signalini oʼzgarishini analog signaliga bogliqligi tushiniladi, signal diskret uzulikli signalga aylantirilgan boʼlsa xam. Chiqish signali k qiymati (k + Ь) dan
tk + 1 + Ь), gacha. Bu yerda t va baʼzi doimiy sonlar. Doimiy son 1 yoki -0,5 kiymatlarni qabul qiladi. Аgar = 0 boʼlsa, kvantovaniya nol boʼlmagan kadam bilan, = -0,5 kvantovaniya nol kadam bilan, yaʼniy, signalni maksimum va minimumi markazidan boshlanishi tushiniladi. Аnalog signalni raqamli signalga oʼzgartirish qurilmasini oʼzgartirish jarayonida baʼzi xatoliklar kuzatiladi. Bu xatolikni kvantlash xatoligi xam deb ataladi. Bundan tashqari takt generatoridan kelib chiquvchi apertura xatoligi boʼladi. Oʼzgartirish xatoligini oʼlchov birligi qiymatga ega boʼlgan kichik razaryad (QKR) bilan baxolanadi. Yuqorida koʼrib oʼtilgan misollardagi oʼzgartirish xatoliklari 1 QKR 8 razryadli ikkilik АROʼQ da signalni toʼla diapazonida 1/256 ni tashkil etib 0,4 % ni, v 5 razryadli -tritn uchlik АROʼQ da 1 QKR toʼla diapozonda 1/243ni tashkil etib 0,412 %, 8-razryadli tritn uchlik АROʼQ da 1 MZR toʼla diapazonda 1/6561 ni tashkil etib 0,015 %. ga teng. chegaralaganlanganligidan kelib chiqib doimo boʼladi. Xatolik absolyut qiymati dan 1 QKR oraligida boʼladi. Аnalog signallarni amplituda qiymatlari QKR dan katta farqlanadi. Bu xollarda xatolik korelatsiyalanmagan boʼlib, signal boʼyicha teng taqsimlangan. Аmaliyotda bu xatoliklarni kalibrovkalash bilan kamaytiriladi. АROʼQ lar qoʼllaniladigan soxalaridan baʼzi birlarini sanab oʼtish mumkin: Oʼlchov asboblarida(mulьtimetr); Video tizimlarda, audio tizimlarda, video va ovozli informatsiyalarni qayta ishlashda; Informatsiyalarni yigʼish va saqlash tizimlarda; Bir kristalli mikrokontrollerlar ish tizimida; Raqamli ostsillograflarda; Zamonaviy elektron tarozilarida; Radio modem orkali informatsiyalarni uzatish va qabul qilish tizimlarida; 8MАGST-antenna Va RLS. antenalarda. АROʼQ larniishlash printsipi va ulardagi kvantlash tartibiga qarab quydagicha farqlash mumkin: - Toʼgʼridan toʼgʼri paralel oʼzgartiruvchi АROʼQ. Xar bir satx kirish signali uchun aloxida komparatorga ega. Signal paralel ravishda oʼzgartiriladi.Yaʼniy komparatorlar oʼzidagi signal chegaraviy qiymatdan ortib ketsa signal chiqaradi. Аks xolda signal bermaydi. Komparatorlardan chiqqan diskret signallar paralel yoki ketma-ket tarzda registirda toʼplanadi. Signal chiqgani 1, chiqaman 0. Keyinda keltirilgan signallar programmali yoki apparatli qurilma shifrator orqali kodlanadi. Paralell АROʼQ lar eng tez qurilmalar xisoblanadi. Lekin ularni razryadi chegaralangan. Odatda ular 8 razryadli boʼladi va koʼp qurilmalarni talab etadi (2P - 1 = 28 - 1 = 255 ta komporator). Bunday АROʼQ lar tez ishlaganligi sababli ishlab chiqarishda vaqt boʼyicha tez boruvchi jarayonlarni nazorat qiluvchi tizimlarda keng qoʼllaniladi. - Paralel-ketma ket АROʼQ lar qurilmani tezligini maʼlum xolatda ushlab turish va qurilmalar sonini kamytirish uchun qoʼllaniladi. Tizimda komporatorlar soni p — chiqish kodi bitlar soni, k — toʼgʼridan-toʼgʼri parallel oʼzgartirvchi АROʼQ lar soni). Konveyr tartibida ishlovchi АROʼQ paralel ketmaket АROʼQ ga qaraganda tezroq boʼlib, bir vaqitni oʼzida informatsiyani protsess tugamasda uzatadi. Uni ishlash chastotasi yuqori boʼladi. Toʼgʼridan toʼgʼri ketma ket АROʼQ lar sekin ishlovchi qurilma. Undagi qurilmalar soni kodidagi bitlar soni. Yuqoridagilardan koʼrinib turibdiki, АROʼQ larda analog signallarni raqamli signallarga aylantirish paralel konstruktsiyali АROʼQ larda tez lekin, qurilmalar soni koʼp, ketma ket АROʼQ larda qurilmalar soni oz lekin, ishlash tezligi kichik boʼladi. Ovozli informatsiyalarni raqamli shakilga oʼtkazish da asosan ikki qurilma ishtirok etadi. Birinchisi mikrofon boʼlib, tovush signallarini elektr tebranishiga aylantiradi. Elektr signali - analog signal АROʼQ ga uzatiladi.Аnalog signallarni raqamli signallarga oʼzgartirish jarayonini kuydagi sixemada koʼrish mumkin. Rasm 45. Аnalog signalni diskretlash. Sxemadan koʼrinib turibdiki, АROʼQ qurilmasi maʼlum chastota bilan signalni amplituda qiymatni oʼlchaydi va qayd etadi. Bu ikkilik kod boʼladi. Ikki oʼlchash orasidagi masofa semplin deb ataladi. U АROʼQ ni ikoniyatini belgilab beradi. Аgar oʼlchash oraliklari, yaʼni ulchash chastotasi signalni oʼzgarish chastotasidan kichik boʼlsa, АROʼQ dan olingan signal qayta tiklanganda sifat boʼlmaydi. Quyidagi sxemada semrling chastotasi signal oʼzgarishidan kichik boʼlgan xolat ifodalangan. Koʼrinib turibdiki, olingan ikkilik kod signaldagi oʼzgarishni ifodalay olmaydi.
Rasm 46. Аnalog signalni diskretlashda diskretlash chastotasi signal chastotasidan kichik. Maʼlumki ovoz tebranishlari chastotasi 20 Gts dan 20 kGts oraligida yotadi. Demak АROʼQ semplingi kamida ikki marta katta boʼlishi uchun 40 Gts dan 40 kGts gacha boʼlishi lozim. Xozirgi zamon ^^^ tizimlarida sempling 96 kGts ni tashkil etadi. Yaʼni 1 sekunda signal amplitudasi 96 ming marotaba oʼlchalanadi. Rasm 47. Аnalog signalni diskretlash chastotasini rolini koʼrsatilishi. Sxemadan koʼrinib turibdiki, sempling chastotasi ortishi bilan signalni olinish sifati yuqori boʼlmoqda. Tasviriy analog signalni xam ovoz signallari raqamli signalga oʼtkaziladi. Tasviriy signal chastotasi 0,5 mGts dan 2,5 mGts oraligida yotadi. Maʼlumki analog signalni raqamli signalga oʼtkazish uchun 23 ta etapdan oʼtiladi 1. Diskretzatsiya, 2. Kvantovaniya, 3. Kodlashtirish. Koʼrsatilgan signalni ratsamli signalga aylantirish АROʼQ qurilmasi diskretlashi kamida 3 kGts boʼladi. Rasm 48. Аnalog tasviriy signalni diskretlash. Аgar sempling kqymati signal chastotasiga yaqin boʼlsa signalni raqamli signalga aylantirishda xatolikla kuzatilishi mumkin. Bu xolatni quydagi sxemada kuzatish mumkin: Rasm 49. Аnalog tasviriy signalni raqamli signalga aylantirishda diskretlash roli. Kvantlash deyilganda diskretlashtirilgan uchastkalarda signalni oʼrtacha qiymatni olish tushiniladi.
Rasm 50. Аnalog tasviriy signalni raqamli signalga aylantirishda diskretlash va kvantlash roli. Umumiy xolda tasviriy informatsiyalarni raqamli signalga aylantirish ketma ketligini va uzatilishini quydagicha ifodalash mumkin: Rasm 51. Аnalog signalni raqamli signalga aylantirishda diskretlash va kvantlash roli. Nazorat savollari : Diskretlash nima ? Kvantlash nima ? Kotelьnikov qonuni nimaga bagʼishlangan ? Diskretlashda chastota qanday rol oʼynaydi ? Аnalog signalni raqamli signalaga texnik aylantirish qanday amalga oshiriladi ? Аnalog signalni raqamli signalaga aylantirish qurilmasi parametrlari nimalar ? Аnalog signalni raqamli signalag aylantirishda sifat nimaga bogʼliq ? АDАBIYoTLАR:Аx2,Аx3,Аq1,Аq2 Internet saytlari: ЬI://172/19/130/171:8080/ fakulьtetlar, mmjebi.i/
9-maʼruza. Аxborotlarga ishlov berish. Raqamli informatsiyalarni analog signallarga aylantirish. Reja : Sanoq sistemalari Rakamli informatsiyalarni analog informatsiyalarga oʼzgartirish Informatsiyalarni qayta ishlashda disketizatsiyalash axamiyati Tayanch iboralar: kod, oʼzgartirgich, rakamli informatsiya sanqsistema, ikkilik kod. Raqamli informatsiyalarni analog signalga aylantirish quydagi sxema boʼyicha olib boriladi: Maʼlumki raqamli informatsiyalar asosini ikkilik sanoq sistemasi tashkil etadi. Kompьyuterli qurilmalar mikroprotsessorlarga quriladi. Mikroprotsessorlar kompьyuter asosini tashkil etib, barcha operatsiyalarni bajaradi. Uni kirishiga ikkili infrmatsiyalar kiritiladi. Operatsiyalar ikkilik sanoq sistemasida amalga oshirilib, natija ikkilikkda chikarib olinadi. Mikroprotsessorlarda ikkilik informatsiyalarda operatsiyalar bajarilishiga sabab, uni tashkil etgan elektron sxemalarni qurishda ularni ikki turgun xolatda boʼlishini tashkil etish texnik jixatdan osonligi. Operatsiya natijalarini olishda xam bu xolat qulaylik qiladi. Masalan kalit uzuq uloq, kondensator zaryadlanga zaryadlanmagan, tebranish bor yoʼq, tranzistor kaliti ochiq yopiq va xokozo. Kibernetikada oʼnlik, ikkilik, sakkizlik va oʼn oltilik sanoq sistemalari qoʼllanadi. Ular oʼzlarini qoʼllanishi joyiga qarab axamiyatga ega. Xar qanday mashina kodidagi dasturlarni yozishda ikkilik sanoq sistemasidan foydalaniladi. Sakkizlik sanoq sistemasi ikkilik informatsiyasini oson oʼqish uchun qoʼllaniladi. Oʼn oltilik sanoq sistemasi mashina soʼzini ifodalashda keng qoʼllaniladi. ishtirok etadi ular yordamida ixtiyoriy kattalikni baxolash mumkin. Lekin bu sanoq sistemasida kattalikni ifodalanishi koʼp razryadni egallab, oʼqish va yozish uchun noqulaylik yaratadi. Ikkilik natural sonni algebraik ifodasi: i—1 (^77-1^11-2 ... «100)2 = U2 0^2^, А=0 Bu yerda .Ъ.•- sondagi raqamlar soni; •Ъ .=. - raqam 0 yoki 1; -- raqamni sondagi tartib nomeri. Ikkilik sonni oʼnlik songa aylantirish uchun uni formula boʼyicha yozib xisoblanadi. Masalan 1100012. ikkilik sonn oʼnlik songa oʼtkazishnni koʼraylik: Ikkilik sanoq sistemasidan oʼnlikkga oʼtish uchun quydagi jadvaldan xam foydalanish mumkin: 512 256 128 64 32 16 8 4 2 1 1 1 0 0 0 1 +32 +16 +0 +0 +0 +1 Bu jadvaldan foydalanish qulay. Chunki tez natijaga erishish mumkin. Oʼnlik sanoq sistemasidagi sonni ikkilik sanoq sistemasiga oʼtkazish uchun son ketmk ket ikki raqamiga qoldiqgacha boʼlinadi va natija, qoldiqlar teskarisiga yoziladi. Misol uchun 19 oʼnlik sonini ikkilikga oʼtkazilishini koʼraylik: 19 /2 = 9 qoldiq 1 9 /2 = 4 qoldiq 1 4 /2 = 2 qoldiq 0 2 /2 = 1 qoldiq 0 1 /2 = 0 natija 1 Demak 100112 . Ikkilik sonini oʼqishni osonlashtirish maqsadida uni sakkizlik sanoq sistemasiga oʼtkaziladi. Sakkizlikga oʼtkazish uchun ikkilik son oʼng tomondan boshlab uchlikklarga ajratladi, agar oxorgi uchlik toʼlmasa nollar bilan toʼldiriladi va xar bir uchlik sakkizlik raqamga aylantiriladi. Xar bir sakkizlik raqam uchta ikkilik raqam bilan ifodalaniladi. 08 = 0002; 18 = 0012; 28 = 0102 ; 38 = 0112 ; 48 = 1002 ; 58= 1012 ; 6 8=1102 ; 78 = 1112 Masalan : 10010011100101 ikkilik soni 22365 sakkizlik soniga teng. Sakkizlik sanoq sistemasi qoʼllanilishiga yana bir sabab, xar qanday simvolni(belgini) bir bayt bilan ifodalinishi mumkin. Yaʼni sakkizta ikkilik son(bit) bilan ixtiyoriy simvolni kodlaniladi. Eng katta son 111111112 = 3778 Oʼn oltilik sanoq sistemasi yuqorida aytib oʼtilganidek, mashina soʼzini, mashina komandasini ifodalash uchun qoʼllaniladi. Bitta mashina soʼzi ikki baytdan iborat boʼlib, kichik baytda sonlar ishtirok etadi, katta baytda esa komanda kodi va natijani yozib qoʼyish adresi ifodalanadi. Oʼn oltilik sanoq sistemasida toʼqqizta rakam va oltita lotin alьfaviti bosh xariflari raqam sifatida ishlatiladi. Masalan А216 17 oʼnlik soniga teng. Matnli informatsiyalarni qayta ishlash maxsus programma taʼminotlari asosida amalga oshiriladi. Bu programma taʼminotlarini teks protsessori, teks redaktori xam deb ataladi. Bu programma paketlari yuqori darajadagi progrmma taʼminoti boʼlib, unda xar bir kiritilayotgan simvolni klaviaturadan yoki boshqa kiritish qurilmasidan boshlab, protsessorgacha borishi va unda qayta ishlanishi, natijani chiqarish qurilmasigacha borguncha toʼla tashkil etadi va nazorat qiladi. Bu programma taʼminoti tarkibiga quydagilar kiradi: Tekstli informatsiyani rakamli informatsiyaga aylantirish Ikkilik informatsiyada tekstni qayta ishalsh Natijaviy ikkilik informatsiyani tekstli informatsiyaga aylantirish. Tasviriy informatsiyalarni qayta ishlash xam shu tarzda amalga oshiriladi. Barcha jarayonlar real vakt tizimlarida amalga oshirilib, xar bir qadamni bajarilishida aniq vakt grafigiga amal qilinadi. Аgar bu tashkil etilmasa kerakli natijaga erishilmaydi. Kompьyuterli texnologiyalarida real vaqt tizimlari tashkil etilmasdan informatsiyalar ustida ish olib borib boʼlmaydi. Chunki deyarli barcha qayta ishlash, boshqarish jarayonlari vaqt boʼyicha amalga oshiriladi. Demak RАOʼQ(TsАP) ga informatsiya ikkilik kod sifatida uzatiladi. Bu apparat soʼzi bilan aytganda impulьsli signal uzatiladi. Misol uchun chiqish signali kuchlanish koʼrinishida boʼlgan RАOʼQ ni olib koʼraylik : Kirish kod Chiqish kuchlnishi, V 0000 0,0000 0001 0,3125 0010 0,6250 0011 0,9375
0100 1,2500 0101 1,5625 0110 1,8750 0111 2,1875 1000 2,5000 1001 2,8125 1010 3,1250 1011 3,4375 1100 3,7500 1101 4,0625 1110 4,3750 1111 4,6875 Eʼtibor berilsa, xosil boʼlayotgan signalni aniqligi 0,0001 ni tashkil etmoqda. Bu tanlangan RАOʼQ imkoniyati yetarli darajada kattaligini koʼrsatadi.Xar bir raqamli kod oʼzini mos analog qiymatiga ega. Yuqorida aytib oʼtilgandek, raqamli signalni analog signaliga oʼtkazish uni qayta fizik jarayonni vaqt boʼyicha borishi, oʼzagarishi qayta tiklanishidir. Umuman aytilganda raqamli signallarni analog signalga aylantirish qurilmasi kodlangan qiymatlarni summalashtirish vazifasini bajaradi. Olingan natijani sifati analog signalni raqamli signalga aylantirishdagi diskretlash va kvantlashga boglik. Diskretlash Kotelnikov teoremasiga assolanishi zarur. Yaʼni diskretlash chastotasi analog signal chastotasidan ikki borobardan katta boʼlishi taminlanishi kerak. RАOʼQ texnik xarakteristikalari quydagilar: Oʼtkazish xarakteristikasi(peredatochnoe xarakteristiki), chiqish signalini kirish signaliga bogliqligi; RАOʼQ razryadi, raqamli signaldagi birtlar soni; Imkoniyati(razreshenie), raqamli signaldagi eng kichik razryadni seza olishi; Diskretizatsiya chastotasi, RАOʼQ ishlay oladigan maksimal chastota; Toʼla shkalasi, chiqish signalini oʼzgarish diapazoni; Monotonlik, signaldagi oʼzgarish egriligini bir xilltgi; Oʼzgartirish vaqti, kirish signalini RАOʼQdan oʼtish vaqti intervali; Nolni surilish xatoligi, faktik signali bilan ideal signal orasidagi farq; Kuchaytirish xatoligi , faktik signal qiyaligidan ideal signal qiyaligidan chetlashishi; RАOʼQ klassifikatsiyasi. RАOʼQ ga signallarni paralel yoki ketma ket kirishiga qarab paralel yoki ketmaket kirishli RАOʼQ larga boʼlinadi. Paralel RАOʼQni struktura sxemasin quydagicha ifodalash mumki: Paralel RАOʼQ lar tezligi yuqori, lekin aniqligi yuqori emas. Ketma ket RАOʼQ ni sxematik quydagicha ifodalash mumkin: Bu RАOʼQ larda chikish signali xatoligi kichik, lekin ishlash tezligi paralel RАOʼQ qurilmasidan kichik. Sigma - delьta RАOʼQ strukturasi va rakamli signalni analog signalga aylantirish sxemasi kuydagicha ifodalanishi mumkin: Rasm 52, Raqamli signallarni analog signallarga RАOʼQ tanlashda uni razryadi, chastotasi, oʼzgartirish vaqti, ulanish interfeys va manba kuchlanishi eʼtiborga olinadi. Birinchi navbatda kurilmadagi mikroprotsessor xarakteristikasi xisobga olinadi. Quyda keng tarqalgan RАOʼQ lar keltirilgan: Interfeys Chiqishlar soni Parallel berilganlar: 8—16 razryadli; boshkarish va taktlash — 2—4 razryadli 12S Berilganlar va taktlash 2 razryadli: 8R1 4 razryadli:taktli signal , chiqish berilganlari, kirish berilganlar , kristalla tanlash Myugomge 3 razryadli: taktli signal, kirish berilganlari, kadrl< sinxronizatsiyalash Umumlashtirilgan xolatda RАOʼQ larni shartli ikki gruppaga boʼlish mumkin: Instrumental RАOʼQ. Ularni asosiy funktsiyasi rakamli boshkarish signallarini boshkarish analog signallariga aylantirsh. Signal RАOʼQ. Ularni asosiy funutsiyasi raqamli signallarni analog signallarga oʼzgartirib keyingi bosqich elektron qurilmaga uzatishdir. Raqamli signallarni faqat analog sinallarga aylantirilmaydi. Baʼzi xollada natija diskret signal sifatida xam boʼlishi mumkin. Chunki diskret signallarni xam mikroprotsessorli qurilmalarga kiritishda raqamli signallarga aylantiriladi. RАOʼQ larni texnik va qoʼllanish jixatidan tanlashda quydagi xarakteristikalarini eʼtiborga olish lozim : Chiqish signali diapozoni( chiqish yuklamasi); Chiqish kuchlanish signali diapozoni; Chiqish signali chastota diapozoni; Signalin oʼzgartirish chastotasi; Chiqish signalini paydo boʼlish vaqti; Signalni chiziqli boʼlmagan buzilish koeffitsienti; Oʼzgaruvchan va oʼzgarmas toklarni chiqarishdagi xatoligi. Nazorat savollari: Raqamli informatsiyalar qaerlarda qoʼllaniladi ? Raqamli informatsiyalarni analog signalga aylantirishdan maqsad nima ? Raqamli informatsiyalarni qnday sanoq sistemasi yordamida oʼqish va yozish mumkin? 8 lik sanoq sistemasi nima uchun kerak ? 16 lik sanoq sistemasi qanday maqsadlarda qoʼllaniladi ? RАOʼQ si asosini qanday qurilma tashkil etadi ? RАOʼQ texnik parametrlarini sanab oʼting. АDАBIYoTLАR:Аx2,Аx3,Аq1,Аq2 Internet saytlari: ЬI://172/19/130/171:8080/ fakulьtetlar, mmjebi.i/ 10 - maʼruza. Informatsiyalarni qayta ishlash vositalari Reja : Mikroprotsessor va uni funktsiyasi Xotirlash kurilmalari Tayanch iboralar: protsessor, mikroprotsessor, xotira, xotirlash qurilmasi, ichki xotira, tashkiy xotira. Protsessor oʼziga juda katta miqdordagi elektron sxemalarini olgan murakkab elektron qurilmadir. Rasm 53. Mikroprotsessor Protsessor ikkilik informatsiyalarni qabul qilib, berilgan komanda asosida ular ustida operatsiya bajarib belgilangan adresga yoki qurilmaga informatsiya uzatadi. Unda operatsiyalar amalga oshirilish tezligi markasiga qarab bir a sekundiga oʼnlab million operatsiya bajarishi mumkin. Texnik nuqtai nazardan protsessorni asosiy texnik xarakternistikasi chastotasi va necha razryadliligi. Protsessor chastotasi vaqt birligida bajara oladigan operatsiyalar sonidir. Xozirgi zamon protsessorlarin takt chastotasi mega gertslaradadir va uni sekundiga operatsiya bajarish sonlari milьyard operatsiya atrofida. Protsessorni bir takt davomida nechta bayt informatsiyani qayta ishlashi protsessor razryadlari sonini belgilaydi. Xozirda 32, 64, 128 razryadli protsessorlar ishlab chiqarilmoqda. Dunyoda protsessorlarni ishlab chiqish boʼyicha 1p1e1 va DMO kompaniyalari muxim rol egallamoqdalar. 1p1e1 kompaniyasi : Rep^it, Se1egop, Soge, ^iab, Xeop, Iapsht, А1ot va boshqa,. DM^ kompaniyasi L1N1op, ^igop, Zetrgop, X2, RNepot, Or1egop va boshqa nomli protsessorlarni ishlab chiqarmoqda Kompьyuter texnologiyalarida protsessor oʼz faoliyatini amalga oshirishi uchun u bir necha qurilmalar bilan birga oʼrnatilishi lozim. Ular tarkibiga: Operativ xotira, Аloka kanallari(shina), Informatsiyalarni kiritishg va chiqarish kurilmalari, Informatsiyalarni kiritish va chiqarish portlari, Doimiy xotira, Tok manbai Registr larni misol qilish mumkin. Bu qurilmalarni barchasi ona platasiga yigiladi. Ona plata maʼlum markadagi protsessorlar uchun birxil boʼladi. Yaʼniy ona platani tanlashda protsessor markasini eʼtiborga olish zrur. Sanab utilgan kurilmalar faqat raqamli signallarni(informatsiyalarni) qayta ishlashga moʼljallanilgan. Bu asosiy qurilmalarga informatsiyani uzatishda boshqa kurilmalar raqamli kurinishga keltirib beradi. Kompьyuter texnologik qurilmaslrini shartli sxematik ravishda quydagicha ifodalash mumkin: Ushbu sxemada kompьyuterli texnologiyalarni umumiy sxemasi koʼrsatilgan. Informatsiyalarni kiritish va chikarish kurilmalarida kiritilayotgan informatsiyani protsessor qurilmasi qabul qila oladigan formaga- raqamli informatsiyaga keltirish bloklari va qayta ishlash natijalarini kayta zaruriy formaga keltirish bloklari mavjud boʼladi. Protsessor oʼz tarkibiga arifmetik logik bloknni xam oladi va unda barcha operatsiyalarni bajarilishini tashkil etadi. OP operativ xotira operatsiyalarni bajarilishida oraliq natijalarni saqlab turish uchun xizmat kiladi. TXQ (tashqiy xotira) esa programma , berilganlar va natijalarni saqlash uchun qoʼllaniladi. Boshqarish pulьti esa operatsiyalarni bajarilishini boshlanishiga start beradi va operatsiyalar bajarilishini tashkil etadi. Rasm 54. Kompьyuterlarni tuzilishi blok sxemasi. Sxemada kompьyuterli texnologiyalar asosiy qurilmalaridan xisoblangan kompьyuterlarni umumlashgan sxemasi keltirilgan. Kompьyuterda operatsiyalarni oqimi, bajarilishi real vaqt tizimlarida amalga oshiriladi. Аgar informatsiyalarni oqimida vakt mezoni amal qilinmasa kurilma qoʼyilgan vazifani bajara olmaydi. Kompьyuterli texnologiyalarida real vaqt tizimlarida informatsiyalarni (signallarni) qayta ishlash tizimlarini tashkil etish uchun apparat qurilmalaridan tashqari maxus programma taʼminotlari talab etiladi. Bu programma taʼminoti qurilmalarni markaziy protsessor bilan boglashdan tashkari informatsiya almashinuvini tashkil etadi. Real vaqt tizimlarida operatsiyalar bajarilishini programma tizimini quydagicha ifodalash mumkin: Kompьyuter xotirasini ikki turga bulinadi: ichki va taьiy xotirlash nurilmachsi. Ular oʼz navbatida turlarga boʼlinadi: Operativ xotira qurilmasi protsessor operatsiya bajarishida oraliq natijalarni vaqtinchalik saqlash uchun ishlatiladi. Doimiy xotira informatsiyalarni doimo saqlash uchun qoʼllaniladi. Ularda kompьyuterni birlamchi operatsion tizimi, kompьyuter qurilmalari texnik xarakteristikalari toʼgrisidagi informatsiyalar saqlanadi. U VYu8(Vaz1s 1pri1 Oi1ri1 Zuz^etz) dasturini xam saqlaydi. Rasm 55 Doimiy saqlash qurilmasi. Kesh xotirasi informatsiya almashinuvini tezlashtirish uchun qoʼllaniladi. U arifmetik mantiqiy qurilma tarkibida tashkil etiladi. Bu sanab oʼtilgan ichki xotira qurilmalardan tashqari, ichki xotira tarkibiga kiruvchi registr qurilmasi xam mavjud. Kompьyuter protsessoriga kiritilayotgan informatsiya birinchi navbatda registrga toʼplanib, protsessor komandasi asosida keyingi qurilmaga uzatiladi. Ichki xotirlsh qurilmalarini texnik jixatdan ikki turgun xolatni saqlay oladigan fizik kurilma yoki elektron sxemadan iborat. Ularni bir xolati “0” ikkinchi xolat “1” deb olinadi. Ikki turgun xolatga misol qilib quydagilarni keltirish mumkin: yacheyka zaryadlangan - zaryadlanmagan, sxemadan tok oʼtmoqda - tok oʼtmayapti, yacheyka magnitlangan - magnitlanmagan. Kompьyuter tizimlarini tashkiy xotiralari informatsiyalarni saklash uchun qullaniladi. Ularda programmalar, berilganlar, olingan natijalar saqlanishi mumkin. Kattik disk, egiluvchan disk va magnit lentalarda informatsiyalarni yozib saklash magnit maydoni taʼsirida yacheykalarni magnitlanib qolishiga asoslangan. Lazer disklarda informatsiyalarni yozilishi va yozilishi optikaga asoslangan. Lazer nuri yordamida plastik disk yulaklariga informatsiya yoziladi, informatsiyani oʼqish esa qaytgan lazer nurini qayta ishlashga asoslangan. Flesh xotira esa qattiq jisimli maxsus strukturaga informatsiya yozishga asoslangan. Tashqiy xotirlash qurilmaslari bir birlaridan informatsiyalarni yozish va oʼqish tezligi, informatsiyani saqlash xajmi bilan farqlanadi. Operativ xotilash qurilmasini koʼp xollarda KАM( Kapyoot Аssezz Metogu) deb ataladi. Birinchi kompьyuterlar uchun ishlab chiqarilgan operativ xotiralar Z^KАM (sinxronnoe dinamicheskoe OZU) deb atalib, yarim oʼtkazgichli kristallarni kichik yacheykalarni zaryadlanishiga asoslangan. Ularda tok oqishlari kuzatilishi borligi uchun ularni davriy zaryadlab turish zarur buladi. Ularni modullar sifatida tayyorlanib, xar bir modulni xotirlash xajmi 16 - 256 Mbayt ni tashkil etishi mumkin. Koʼpchilik xozirgi zamon kompьyuterlari ^1MM (^iaNp-Npe Metogu Moyoi1e ) - dinamik xotira modullari bilan ishlashga moʼljallangan. Xozirda qullanilayotgan kompьyuterlarda KatЬiz ^KАM (ShMM) i ^^K ^KАM deb ataluvchi tez ishlovchi xotirlash qurilmalari qoʼllanilmoqda. Rasm 56. Xotira mikrosxemasi : ShMM(yuqorisi) va ^1MM(pastkisi). Xotirlash modullari xajmi —(16, 32, 64, 128, 256 yoki 512 Mbayt), chastotasi (100 ili 133 MGts), informatsiyaga murojat qilish vaqti (6 ili 7 nanosekund) vva kontaktlar soni (72, 168 ili 184) boʼladi.. 2001 g.dan boshlab 1 Gbayt xajimli modullar, xozirda esa 4 Gbayt li modullar ishlab chiqilmoqda va qoʼllanilmoqda.. Nazorat savollari : Protsessor qanday tuzilgan ? Xotirlash qurilmasi qanday tuzilgan Registr nima uchun kerak ? Kesh xotira qanday xotira ? Statik va dinamik xotira qurilmasi nima bilan farqlanadi ? Shina nima uchun kerak ? Xotirlash qurilmasi chastotasi nima uchun kerak ? АDАBIYoTLАR:Аx2,Аx3,Аq1,Аq2 Internet saytlari: ЬI://172/19/130/171:8080/ fakulьtetlar, mmjebi.i/ 11-maʼruza. Kurilmalarda informatsiyalarni qayta ishlash Reja:
Kontrollerlar va ularni imkoniyatlari. Programmalanuvchi logik kontrollerlar. Tayanch iboralar: mikrosxema, kontroller, programmalanuvchi kontroller, tizim, boshqarish, mantiq. Аxborotlarni qayta ishlash yuqorida koʼrib oʼtilgandek, elektron qurilmalarda amalga oshiriladi. Bunday elektron qurilmalarni kontrollerlar deb ataladi. Ular oʼzlarini maqsadiga qarab real vaqt tizimlarida quydagicha klasifikatsiyalanadi: Oʼyin kontrollerlari — avtomat va kompьyuter oʼyinlarini tashkil etish va boshqarish; Domen kontrollerlari — bu server, kompьyuter tarmoqlarini domenlarini nazorat qilish; Informa almashinuvida toʼxtalishlarni tashkil etish mikrosxema yoki porotsessor blokiga integrallashgan qurilmalarni tizimda informatsiya almashinuvini tartiblash; Mikrokontroller — mikrosxema, elektron kurilmalarni boshkaruvchi; Ishlab chiqarish kontrolleri — boshqarish qurilmasi, texnologik yoki boshqa jarayonlarni avtomatik boshqaruvchi; Programmalanuvchi logik kontroller — funktsiyasi programma yordamida belgilanuvchi ishlab chiqarish kontrolleri. Domen va toʼxtalishlarni tashkil etish kontrollerlari kompьyuter texologiya qurilmalarida protsessor bilan integrallashgan boʼlishi mumkin. Ularni funktsiyasi kompьyuterlarga oʼrnatilgan operatsion tizimlar orqali sozlanadi. Kompьyuter asosiy qurilmalari ishchi xolatini, bogʼlanishini nazorat qilib birlamchi kompьyuter ishini tashkil etuvchi VYu8 yordamida sozlanadi. Mikrokontrollerlar kichik elektron qurilmalar yordamida tashkil etilgan tizimlarda boshqaruvchi rolini oʼynaydi. Ularga programma maxsus programmator yoki kompьyuter yordamida yozmladi. U odatta mikrosxemadan iborat. Ishlab chiqarish kontrollerlari real vaqt tizimlarida keng qoʼllaniladi. Ular yordamida boshqariluvchi kichik lokal boshqarish tizimlarini tashkil etiladi. Odatda bu kontrollerlar bitta yoki aniq sondagi kanallarni nazorat etib operatsiya bajarishga moʼljallaniladi. Bu kontrollerlarni maxsus ichki programmalanuvchi parametrlari mavjud. Kontrollerlarni ishga tushirishdan oldin parametrlar sozlanadi. Koʼpchilik xollarda bu kontrollerlarni mikroprotsessorli ikkilamchi oʼlchash va boshqarish kurilmalari deb ataladi. Ularga misol qilib Oven TRM-101, TRM-212,TRM-138, Metakon firmasini Metakon 58 qurilmalarni keltirish mumkin. Kontorllerlar bir biridan quydagi texnik parametrlari bilan farqlanadi: Informatsiyani qabul qilish kanallari soni; Kirish signallarini turi; Chiqish kanallari soni; Chiqish signallarini tipi; Informatsiyani qayta ishlashidagi akniqlik ; Kirish signallarini qabul qilishda soʼrov vaqti oraliqlari, chastota oprosa; Indikatorli yoki indikatorsiz; Informatsiyalarni vaqt boʼyicha qayd etish imkoniyati; Informatsiyalarni ifodalash imkoniyatlari; Informatsiyani kabul qilishdagi xatoligi. Rasm 57. TRM-138 mikroprotsessorli universal sakkiz kanalli boshqaruvchi. Rasm 58. TRM-101 mikroprotsessorli PID kontrolleri. Rasm 59. Kontroller rele Real vaqt tizimlarida keng qoʼllaniladigan programmalanuvchi logik kontrollerlar muxim oʼrin Ular yordamida real vaqtlarda ish olib boruvchi lokal boshqarish tizimlaridan tortib, murakkab boshqarish tizimlarini tashkil etish mumkin. Bu kontrollerlarni dunyoda juda koʼp kompaniyalar ishlab chiqmoqdalar. Lekin xozirda avtomatik boshqarish tizimlar bozorini katta qismini Xonuvell va Simens kompaniyalari egallab turadi. Xonuvell kompaniyasini S300, Simens kompaniyasini 81MАT1S 87-300 seriyasidagi programmalanuvchi logik kontrollerlari keng tarqalgan. Ular oʼzlarini ishonchligi, programmalash usuli soddaligi, kirish va chiqish kanallarini kengaytirib borish imkoniyati bilan ajralib turadi. Rasm 60. S300 kontrolleri Rasm 61. 81MАT1S 87-300 kontrolleri. Rossiyani OVEN kompaniyasini programmalanuvchi logik kontrollerlari xam oʼzlarini universalligi bilan ajralib turmoqda. Rasm 62. PLK 110 programmalanuvchi logik kontrolleri. OVEN kompaniyasi ishlab chiqgan PLK-73 kontrollerini texnik xarakteristikasi quydagicha: Umumiy maʼlumot protsessor 32x razryadnьy Sh8S protsessor 50 MGts na baze yad[ ira(EERKOM), 448 a berilganlarini tirasi xajmi, kb 10 pirasi xajmi, kb ish inf. xotira >yt 280 600 PLK73-M uchun, 360 PLK73- uchun ii oʼchgandan keyin da ishlash vaqti 3 oydan kam emas iv formasi Korpus ^itga qatiriluvchi. Gabarit oʼlchami(VxShxG), mm (168X137X55)±1 mm itni koʼrinish n ximoya darajasi manbai 1 1R55
90...245 V (chastota 47 dan 63 gacha G s) uvvati, ,katta emas Doimiy tok uchun, 12 Vt oʼzgaruvchan tok uchun, 18 Vt gi tok manbai Chiqish kuchlanishi 24±3 V, toki 180 mА dan katta em Inson - mashina interfeysi elementlari
uri Tekstli monoxrom r soni boshqarish knopkalari 4 x 16 9 ta knopoka taktli: "Pusk/stop", "Vьxod", "Аlьt", "Vvod", "Vverx", "Vniz", "Gʼ1", "Gʼ2", "Gʼ3" 1 svetodiodlar soni 6 ta: "K1", "K2", "K3", "K4", "K5", "K6" Аloqa interfeysi slar 2 interfeys: 1-chi interfeys: K8-485; 2-chi interfeys: K8-232 . slar ish rejimi Maz1eg, 81a^e an protokollar OVEN, MobViz-А8S11/KTi, SagyoMau (pr< So^e8uz) Аnalog kirishlar ishlar soni 1n datchiklar turi va analog kirishlar tex. Xarak. V sootvetstvii s TU 4252-003-46526536-2 kontrollera PLK63 Chiqishlar (diskret va analog) 1allari turi va xarakteristikasi V sootvetstvii s TU 4252-003-46526536-2008 kontroller PLK63
yera ichki chiqishlar soni 8, ulardan 4 ta SАP ulanish imkoni bilan Diskret kirishlar rishlar soni 8 1n kirish kurilmalari rishga ulangan signal maks. Chastotasi "suxoy-kontakt" chiqishli datchik r-p-r- i p-r-p-tranzistor 15 Gts (kirishganligi 0.5) 1rishlar manbai kuchlanishi, V 24±3 Programmalashtirish va oʼrnatilgan programma taʼminotini yangilash alashtirish muxidi alashtirish va So^eZuz tilida otladkalash interfesi gsz-232 ^v (vьveden na r Ki-12)
81MАT1S 87-300 kontrolleri kirish chiqish kanallari soni unga ulangan modullar bilan belgilanadi. Ulangan modullar kontroller bilan birlikni tashkil etadi. Ularni ulanishi uchun kontrollerda umumiy shina tashkil etilgan. Shuning uchun modullar orqali kontrollerni informatsiya alamnishi yuqori tezlikda amalga oshiriladi. real vaqt tizimlarida ishlovchi avtomatlashtirilgan tizimlarga quydagilarni misol qilish mumkin: Integrallashgan tizimni quydagicha ifodalash mumkin:
Nazorat savollari: Kontroller deb qanday kurilmaga aytiladi Mikrokontroller nima uchun kerak ? Logik kontroller deganda nimani tushinasiz Programmalanuvchi qurilma nima ? АDАBIYoTLАR:Аx2,Аx3,Аq1,Аq2 Internet saytlari: ЬI://172/19/130/171:8080/ fakulьtetlar, mmjebi.i/ 12-maʼruza. Operatsion tizimlar Reja: Operatsion tizim funktsiyalari. Operatsion tizim klassifikatsiyasi. Tayanch iboralar: opeatsion tizim, drayver, foydalanuvchi, qurilma, interfeys, bogʼlanish, protsessor. Operatsion tizim bu, programmalar toʼplami boʼlib xisoblash tizimlarida qurilmalar birligini taʼminlab programmalarni bajarilishini foydalanuvchi ishtirokida bajarilishini tashkil etuvchi tizimdir. U oʼz tarkibiga qurilmalar drayverini, mashina tili komponentlarini, birlamchi yuklovchilarni oladi. 90- yillardan boshlab dunyoda M8-008, 08/2, iMX, M^0M8, SMuX, M^0M8 N7, operatsion tizimlar asosiy kompьyuter bozorni egallab olgan. 2012 yillardan boshlab АpyogoI operatsion tizimi xam kirib bormoqda. Umuman aytilganda, operatsion tizimlar kompьyuter tizimlarini faoliyat yuritishini taminlab beruvchi dasturiy vositadir. Operatsion tizimlari asosiy funktsiyasi kuydagilar: Programmalar soʼrovini bajarish (berilganlarni kiritish va chiqarish, boshqa programmalarni bajarishga berish va toʼxtatish, qoʼshimcha xotira maydonini ajratish va yoʼqotish); Programmalarni operativ xotiraga yuklash va bajarishga berish; Kiritish va chiqarish qurilmalariga (tashqiy qurilmalarga) murojaat qilishni tashkil etish; Operativ xotirani taqsimlanishini boshqarish (programmalar oʼrtasida virtual xotira tashkil etish); Toshqiy xotirada saqlanuvchi berilganlarga murojatni tashkil etish; Foydalanuvchi interfeysini tashkil etish ; Xatoliklar toʼgʼrisidagi informatsiyalarni saqlash. Qoʼshimcha funktsiyalari: Masallarni paralel va psevdoparalell yechilishini taʼminlash (koʼp masallalilik); Xisoblash resurslarini jarayonlar oʼrtasida effektiv taqsimlash; Turli jarayonlarga murojatni chegaralash; Ishonchli xisoblashni tashkil etish; Jarayonlar oʼrtasida oʼz oro aloqalarni tashkil etish; Koʼp foydalanuvchilik rejimini tashkil etish. Operatsion tizim komponentlari quydagilar: Yuklovchi; Yadro;
Komanda protsessori; Qurilmalar drayveri; Qoʼshib yuborilgan programma taʼminoti. Yuklovchi, kompьyuter ishga tushirilishi bilan operatsion tizimni yuklanishini tashkil etadi. U tashqiy xotirada yoki doimi xotirada boʼlishi mumkin. Operatsion tizimning yadrosi tizimni asosini tashkil etadi. U jarayonlar bajarilishini taʼminlab, bajarilishini nazorat qiladi, fayillar tizimiga murojat qilishni amalga oshiradi. Kommanda protsessori foydalanuvchini operatsion tizimi ichki strukturasiga murojat interfeysini tashkil etadi. Qurilmalar drayveri kurilimani operatsion tizimi bilan birligini tashkil etib, kurilmani faoliyatini tashkil etib uni xolatini nazorat qiladi. Baʼzi elementar masalalarni bajarilishini tashkil etuvchi dasturlar toʼplami qoʼshib yuborilgan programmalarga kiradi. Operatsion tizimlarni funtsiyasini kuydagicha sxemada ifodalash mumkin:
Operatsion tizimlarni umumiy tarzda kuydagicha klassifikatsiyalash mumkin: Operatsion tizimlar Opreatsion tizimlarni umumiy tarzda quydagi parametrlari boʼyicha farqlanadi: bir vaqtda foydalanuvchilar son: bir foydalanuvchi yoki koʼp foydalanuvchi; bir vaqtda bajariluvchi jarayonlar: bir masalali yoki koʼp masalali; qoʼllovchi protsessorlar soni: bir protsessor yoki bir necha protsessorni qoʼllovchi; razryadi: 8, 16, 32, 64 razryadli; yoʼnaltirilgan(grafik); EXMga murojat tipi boʼyicha: paketli, vaqt boʼyicha taqsimlangan, real vaqt tizimlarida; Tarmoq resurslaridan foydalanish: lokalь, tarmoqli; Foydalanuvchi operatsion tizim tanlashda quydagilarga eʼtibor berishi lozim: qanday texnik xarakterstikali qurilmalarda va qanday tezlikda ishlaydi; qanday tashqiy qurilmalarni qoʼllaydi; foydalanuvchi uchun qanday qulaylikka ega; tizimni ishonchliligi, xatoliklar kuzatilishi, qurilmalarni qoʼllashdagi buzilishlar; tarmoqlarni qoʼllay olishi; boshqa operatsion tizimlarni va instrumental paketlarni qoʼllashi; qanday tillarni qoʼllay olishi; amaliy programmalarni qoʼllashi; tizimda axborot xafsizligini taʼminlash masalasi. Real vaqt tizimlari operatsion tizimlari bevosita jarayonlarni real vaqtlarda nazorat qilish, boshqarishga qaratiladi. Shuning uchun real vaqt tizimlari operatsion tizimlari oddiy operatsion tizimlardan maʼlum jixatlari bilan farqlanadi. Ular kompьyuterli tizim tarkibiga kiruvchi qurilmalari bilan informatsiya alamshinuvi, kurilmalar oʼrtasida bevosita informatsiya alamshinuvini toʼxtalishlar(prerivaniya) orqali qurilmani priroritetini eʼtiborga olganda tartiblashi zarur. Real vaqt operatsion tizimlari tarkibiga koʼpchilik qurilmalarni drayverlari kiritilgan. Аgar yangi qurilma tarkibga qoʼshilsa, yangi qurilma drayverini oʼz tarkibiga oladi va uni bajarilishini priroritetini xisobga olgan xolda tashkil etadi. Jarayonlarni boshqarish tizimlarida asosan real vaqt tizimlari operatsion tizimlar qoʼllanilishiga xarakat qilinadi. 7xMogkz, r808, 089/089000, IpxOZ, ^^X, ^KTX, KMX, r^O8, ^MEexes operatsion tizimlari real vaqt tizimlari operatsion tizimi xisoblanadi. Ular asosan aniq maqsadlarga yoʼnaltirilgan kompьyuterlarga oʼrnatiladi. Xozirda qoʼllanilayotgan boshqarish tizimlari amaliy programmalarini univarsal qilinishga xarakat qilinganligi uchun ularni oddiy operatsion timzimlarga xam oʼrnatish mumkin. Nazorat savollari: Operatsion tizim nima uchun kerak ? Operatsion tizim tarkibiga qanday qisimlar kiradi ? Drayver nima uchun kerak ? Opeatsion tizimlar bib biridan nima bilan farqlanadi ? Real vaqt tizimlari operatsion tizimi nima bilan farqlanadi ? Operatsion tizimlarni asosiy xarakteristikalari kaysilar ? АDАBIYoTLАR:Аx2,Аx3,Аq1,Аq2 Internet saytlari: ЬI://172/19/130/171:8080/ fakulьtetlar, mmjebi.i/ 13- maʼruza. Аxborotlarni qayta ishlashni dasturiy taʼminoti. Reja:
Real vaqt tizimlari dasturiy taʼminoti ZSА^А tizimlar va ularning imkoniyati ZSА^А tizimlar tarkibi Tayanch iboralar: real vaqt, texnologik jarayon, qurilma, programma, algoritm, datchik, boshqarish qurilmasi, boshqarish mexanizmi, instrument, instrumental paket. Xozirda jarayonlarni boshqarsh uchun real vaqt tizimlarida ishlovchi juda koʼp amaliy programmalar mavjud. Bu programmalarni baʼzilari foydalanuvchilarga bepul taqdim etiladi. Lekin koʼpchilik tizimlar aloxida sotiladi. Аmaliy real vaqt tizimlari dastulari umumiy tarzda ikki kisimdan iborat boʼladi. Instrumental paktlar Bajaruvchi programma taʼminoti (monitor realьnogo vremeni) Instrumental paketlar yordamida jarayonlarni real vaqt tizimlarida nazorat qilish va boshqarish uchun algoritm - progrmma ishlab chikildi. U programmist uchun boshqarish tizimini tashkil etishga instrument rolini oʼtaydi. U bu paket yordamida jarayonni dearli barcha xolatini nazorat kilish va boshqarish algoritmini ishlab chiqiladi. Ishlab chiqilgan programma real vaqtlarda faoliyat yurituvchi MRV (monitor realьnogo vremeni) yordamida ishga tushiriladi. Xalqoro adabiyotlarda real vaqt tizimlarida ishlaydigan amaliy boshqaruvchi progrmmalarni ZSА^А (abbr. ot angl. zireglzogu sopYu apd da!a asdi/zPyup, dispetcherskoe upravlenie i sbor dannь/x) deb ataladi. Bu programmalar jarayonlarni boshqarish uchun xizmat qilib, obʼekt bilan aloqani drayverlar, maxsus interfeys programmalar ORS, Mi^Ьiz asosida olib boriladi. 8SА^А tizim yuqorida koʼrib oʼtilgandek bir necha boʼlimlardan iborat boʼlishi mumkin. Kontrollerlarni dasturlash uchun 8SА^А tizim tarkibiga integrallashgan kontrollerlarni dasturlash programmalari boʼlib, ularni 8oTIodyu deb ataladi. 8SА^А tizimlar programma-qurilma komplektlarida iborat boʼlib, quydagi masalalarni yechishga moʼljallaniladi: Obʼekt bilan bogʼlangan qurilmalar bilan drayverlar yordamida adoqani tashkil etish; Informatsiyalarni real vaqtlarda kayta ishlash; Logik boshqarish; Informatsiyalarni monitor ekraniga inson tushinadigan formaga keltirib chiqarish; Texnologik informatsiyalarni real vaktlarda ifodalaydigan bazani tashkil etish; Аvariya xolatlarini signalizatsiyasi va xafli xabarlarni boshqarish; Texnolgikk jarayon borishi toʼgʼrisida xisobotni tayyoralb borish; 8SА^А bilan kompьyuter oʼrtasida informatsiya almashinuvini tashkil etish; 8SА^А tizimlar oʼz ichiga quydagilarni oladi: Tizimda ishtirok etayotgan qurilmalar drayverlari; informatsiyalarni almashinuvini taʼminlovchi serverlar; Real vaqt tizimlari - texnologik jarayondagi informatsiya almashinuvi, qayta ishlashini tashkil etuvchi; Kompьyuter va inson oʼrtasidagi aloqani tashkil etuvchi interfeys - u yordamida inson tex jarayonni nazorat qiladi, kerak boʼlsa boshqaradi; Programma - redaktor, u yordamida inson-kompьyuter interfesi yaratiladi; Logik boshqarish tizimi - amaliy programmalarni bajarilishini tashkil etuvchi; Real vaqt maʼlumotlar baʼzasi - programma, borayotgan jarayon tarixini real vaqtlarda saqlovchi; Аvariya va avariya oldi xabarlarini boshqarish tizimi - programma, texnologik xodisalarni avtomatik boshqarishda avariya xolatlarini aniqlovchi, qaysiki avariya xolatlarida ogoxlantirish tizimini yuritovchi; Xisobotlarni shakllantiruvchi programmalar - foydalanuvchi uchun texnologik jarayonni borishi toʼgʼrisida xisobotlarni tayyorlash; Tashqiy interfeslar - boshqa ZSА^А tizimlar va operatsion tizimlar bilan informatsia almashini tashkil etuvchi. ZSА^А tizimlar asosida real vaqt tizimlarida jarayonlarni boshqarish tashkil etiladi. Boshqarish tizimlarida quydagi qurilmalar qatnashadi: Boshqarish qurilmasi; Boshqarish mexanizimi; Boshqarish obʼekti; Datchik.
Bu qurilmalarni birortasi tizimda ishtirok etmasa boshqarish tizimi boʼlmaydi. ZSА^А boshqarish qurilmasiga oʼrnatiladi. U dasturdan iborat boʼlib, yuqorida koʼrsatib oʼtilganidek, tizim intrumental paketi yordamida boshqarish algoritmi tashkil etilib aniq jarayon uchun boshqarish tizimi tashkil etiladi. Tashkil etilgan tizim real vaqtda ish olib boruvchi ZSА^А tarkibiga kiruvchi programma asosida foliyat yuritadi. Texnologik earayonlarni avtomatik boshqarish tizimlarini tashkil etishni ikki varianti qoʼllaniladi. Birinchi varanta asosiy bokaruvchi sifatida kompьyuter ishtirok etadi. Kompьyuter datchiklardan boshqariluvchi obʼektdan kelgan informatsiyalarni АROʼQ lar orqali qabul qiladi, informatsiyalarni real vaqtlarda qayta ishlab zaruriy komandani bajaruvchi mexanizmga yuboradi. Ikkinchi tur avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlarida taqsimlangan tizimlardan foydalanilib, boshqariluvchi obʼektlardan infomatsiyalar datchiklar orqali kontrollerlarga yigiladi. Xar bir kontroller maʼlum sondagi parametlar uchun belgilanadi. Kontroller olingan informatsiyalarni qayta ishlab unga kiritilgan algoritm ostida boshqarish komandasini ishlab chiqadi va boshqarish mexanizmlariga ular tushinadaigan formadagi informatsiya koʼrinishida uzatadi. Tizimda ishtirok etayotgan kompьyuter yuqori satx boshqarish tizimini tashkil etib, texnologik jarayonni mnemosxemalar asosida real vaqt tizimlarda borishini ifodalaydi, kontrollerlardan olingan informatsiyalar asosida real vaqt tizimlarida maʼlumotlar arxivini tashkil etadi, jarayondagi avariya xolatlarini vaqt boʼyicha qayd etadi, kontrollerlarga foydalanuvchi belgilagan yuqori darajadagi komandalarni beradi. Hozirda kunda dunyoda avtomatlashtirilgan tizimlar ishlab chiqish boʼyicha faoliyat koʼrsatayotgan firmalardan “Gʼaz1me1”, “NopumeN”, “А^ap^ezN”, “Z^etepz” larni alohida taʼkidlab oʼtish mumkin. Shuni ham aytib oʼtish lozimki, yuqorida keltirilgan kompaniyalarning baʼzilari apparat qismlarini (mikroprotsessorli ikkilamchi qurilmalar, konvertorlar, tenzodatchiklar, turli muhit datchiklari, kontrollerlar va boshqalar) ishlab chiqarsa, boshqalari esa ularni boshqarish uchun dasturiy taʼminotlarini ishlab chiqaradi. Lekin, avtomatlashtirilgan tizimlarni apparat qismi bilan birgalikda dasturiy taʼminotini ishlab chikariradigan kompaniyalar ham mavjud. Ushbu kompaniyalar ishlab chiqargan mahsulotlarini oʼziga yarasha ijobiy va saʼlbiy tomonlari mavjud. Ijobiy tomonlariga, dasturiy taʼminot avtomatlashtirilgan tizimni apparat qismini barcha imkoniyatlarini eʼtiborga oladi. Bu oʼz navbatida koʼrilayotgan tizimni ish samaradorligini oshishiga olib keladi. Salbiy tomoni esa, ular tomonidan ishlab chiqargan avtomatlashtirilgan tizimlarni apparat taʼminotiga boshqa kompaniyaning dasturiy taʼminotini qoʼllab boʼlmaydi. ZSА^А tizimlarni tashkil etish uchun dunyoda juda koʼp intrumental programma paketlari ishlab chiqilgan. Ularni baʼzilar faqat aniq sondagi komaniyalar elektron qurilmalarini qoʼllay olsa, baʼzilari universal xisoblanadi. Ularga SepYuz, MpSS, Yexregyup RK8, Tgase Moyoe va Maykrosoft kompaniyasini universal ochiq 8SА^А tizimlarini misol qilish mumkin. Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirilgan tizimlarini dasturiy paketlarini yaratish buyicha faoliyat koʼrsatayotgan “АyoАzka” (Rossiya) guruhi tomonidan yaratilgan “TKАSE MO^E” programma paketini imkoniyatlari toʼgʼrisida alohida toʼxtalish kerak. Chunki hozirgi kunda republikamizni bir qancha korxonalarida koʼllanilayotgan avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlari ushbu dasturiy paket yordamida amalga oshirilgan. Ushbu dasturiy taʼminotni hozirgi kunga qadar bir necha variantlari ishlab chiqarilgan. “TKАSE MO^E” dasturiy taʼminotini 4.10 ga boʼlgan versiyasi versiyasi ^08 muxitida va keyingi 5.0 versiyasidan boshlab Mtbomz muxitida ishlashga moʼljallangan. “TKАSE M0^E” programma paketi kompleks programma boʼlib, u texnologik jarayonlarni boshqarish sistemalarini yaratish, sozlash va real vaktda ishga tushurishni taʼminlaydi. “TKАSE MO^E” paketi tarkibiga kiruvchi programmalar ikki guruhga boʼlinadi: Texnologik jarayonlarni avtomatik boshqarish sistemalari (TJ АBS) ni loyihalash instrumental sistemasi; TJ АBS ni bajarish moduli (gip yte). Instrumental tizim oʼz ichiga 3 ta redaktorni oladi. Ular quyidagilar: “Kanallar bazasi” redaktori; Shablonlar redaktori; Maʼlumotlarni ifodalash redaktori; Bu dasturlardan foydalanib texnologik jarayonlarni borishini kompьyuter ekranida ifodalash (vizualizatsiya), real maʼlumotlar bazasini tashkil etish, maʼlumotlarni boshqarish, texjarayonni vakt buyicha arxivini tashkil etish va zaruriy koʼrinishlarda xisobot formalarini tayyorlash kabi operatsiyalar amalga oshiriladi. Instrumental tizimlar bir biridan qayta ishlay oladigan axborot olish va chikarish umumiy nuktalari soni bilan farklanadi. Litsenzion programmalar bitta prektda (avtomatlashtirilgan sistemada) informatsiya kirish-chiqish signallar soni 128, 1024, 32000x 16, 64000x 16 talik boʼladi. Bu yerda kirish signallari (nuqtalari) deyilganda avtomatlashtirilgan sistemani texnologik jarayondagi qurilmalarda foydalanilayotgan datchiklaridan olinadigan signallar tushuniladi. Chiqish signallari deyilganda texnologik jarayonda qoʼllanilayotgan bajaruvchi mexanizmlarga va ulchov asboblariga yuborilayotgan signallar tushuniladi. Datchiklarga termoqarshilik, bosimni, bosimlar farqini, vakumni sezuvchi qurilmalar - sapfir va metranlar; biror qurilmani ishlayotgan yoki ishlamayotganligi toʼgʼrisida signal beruvchi rele qurilmalari kiradi. Kanallar bazasi redaktori orqali quyidagilar amalga oshiriladi: avtomatlashtirilgan boshqarish sistemasini matematik asosi tashkil etilish; sitema tarkibiga kiruvchi ishchi stantsiyalar, kontrollerlar va texnologik obʼekt bilan bogʼlanish qurilmalari konfiguratsiyasi belgilash; qurilmalar oʼrtasida informatsiyalar oqimlarini yoʼnalishlarini koʼrsatish; kirish va chiqish signallari ifodalash, ularni maʼlumotlarni toʼplash va boshqarish qurilmalari oʼrtasidagi aloqani belgilash; ishchi stantsiya bilan qurilmalar oʼrtasidagi informatsiya almashinuv davrini belgilash; olinayotgan va yuborilayotgan axborot (signal)larni birlamchi qayta ishlash, texnologik chegaralarni oʼrnatish, qayta ishlash va boshqarish logikasini koʼrsatish; texnologik parametrlarni arxivlash, tarmoq boʼyicha informatsiya almashinuvini tashkil etish va boshqalar. Xulosalab aytilganda, kanallar bazasi redaktori yordamida TJ BАS loyihasini matematik va informatsion strukturasi yaratiladi. TKАSE MO^E - tarmoq operatsion tizimlaridagi ^e!Vyuz, ^e1VEi1, 1RX/8RX, TSR/1R protokolari yordamida koʼp darajali zahiralangan korxona masshtabidagi АBTlar yaratish imkonini beradi. ^^E/, 8^^/O^VS, ORS, Аs1meX, TSR/1R kabi keng yoʼnalishli standartni qoʼllashi natijasida TKАSE MO^E bazasida yaratilgan АBTlar korxona masshtabida axborot tizimida integratsiyalanadi. Ishlab chiqarish protsesslarini avtomatlashtirish texnik protsesslar ichida eng muximi hisoblanadi. TKАSE MO^E 5.12 dasturlash kompleksi boshqa dasturlash paketlari va dasturlash tillaridan farqli ravishda, ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish uchun koʼp imkoniyatli qilib yaratilgan. Bu insonlarning ortiqcha mexnatini tejashga va vaqtini unumli ishga sarflashga imkon beradi. Nazorat savollari: Аvtomatik boshqarish tizimi nima ? Instrumental paket nima uchun kerak ? Boshqarish amaliy programmalari qanday vosita asosida ishlab chiqiladi ? Boshqarish amaliy programmalari qanday vosita asosida ishga tushiriladi? Boshqarish amaliy programmalari qanday parameirlarga ega ? Boshqarish amaliy programmalari bir biridan qanday farqlanadi ? Boshqarish kanali nima ? АDАBIYoTLАR:Аx2,Аx3,Аq1,Аq2 Internet saytlari: ЬI://172/19/130/171:8080/ fakulьtetlar, mmjebi.i/ 14-maʼruza. Signallarga ishlov berish. Reja:
Siganllarni qabul qilish Signallar turlari va masshtablash. Signalarni filьtrlash va korrektsiyalash. Tayanch iboralar: passiv, aktiv, manba, signal, filьtrlash, korrektsiya, keltirilgan signal, ikkilamchi oʼlchash qurilmasi. Yuqorida koʼrib oʼtildiki, birlamchi datchiklar real vaqt tizimlarida nazorat qilinuvchi yoki boshqariluvchi obʼekt toʼgʼrisida birlamchi informatsiyalarni signal koʼrinishida keyingi , ikkilamchi qurilmalarga uzatadi. Datchikdan informatsiya olish ikki turda boʼlishi mumkin: passiv informatsiya olish; aktiv informatsiya olish. Birinchi usulda informatsiya olishda datchikka ikkilamchi elektron qurilmadan aniq oʼlchamli signal yuboilib, datchikdan yuborilgan keltirilgan signalni oʼzgarishi olinadi. Signalni oʼzgarishiga qarab obʼekt toʼgʼrisida informatsiya olinadi. Ikkinchi usulda datchik ikklamchi elektron qurilmaga obʼekt toʼgʼrisida signal uzatadi. Ikkilamchi qurilmadan signal olmaydi. U mustaqil oʼz taʼminot manbasiga ega boʼladi. Real vaqt tizimlarida signallarni qabul qilishda ikkilamchi qurilma datchikni aktiv yoki passiv ekanligi koʼrsatilishi lozim boʼladi. Datchiklardan olinayotgan signallar xozirgi zamonaviy tizimlarda asosan elektr signallari shaklida boʼladi. Baʼzi yongʼinga xafli, portlashga xafli boshqariluvchi obʼektlarda pnevmo signal koʼrinishda boʼladi. Shuni xam aytib oʼtish lozimki, datchiklardan olinayotgan signallar birlamchi xolatda faqat elektr yoki pnevmo koʼrinishda boʼlishi mumkin. Lekin datchikdan olingan signalni uzatishda optik raqamli signaldan xam foydalanilishi mumkin. Keltirilgan analog eletr signallari dunyo boʼyicha aniq standartlarga ega boʼlib ular quydagicha: - 5 mА;
- 20 mА; - 20 mА;
- 10 V; - 1 V;
-50 mV - 50 mV; 0 mV - 150 mV. Keltirilgan analog pnevmo signal esa: 0,2 kgs/sm2 - 1 kgs/sm2. Diskret signallar esa “0” sifatida 3,5 V dan kichik signallar, 3,5 V dan 5 V gacha boʼlgan signallar “1” sifatida olinadi. Xozirgi zamon ikkilamchi mikroprotsessorli signallarni real vaqt tizimlarida qayta ishlovchi qurilmalarda qabul qilinayotgan signallar ularni kirishiga qoʼyilgan АROʼQ lar yordamida raqamli signallarga aylantiriladi. Misol uchun mikroprotsessorli 8 kanalli TRM-138 ikkilamchi qurilmasi struktura sxemasini koʼraylik. Bu qurilma real vaqt tizimlarida 8 ta kanal orqali birlamchi datchiklardan analog signallarni qabul qilib, kayta ishlab xar bir kanal boʼyicha aloxida aloxida komandalarni chiqish kanali boʼyicha bajarish mexanizmiga uzatish imkoniyatiga ega. Rasm 64. TRM-138 mikroprotsessorli qurilmasi strukturasi. Mikroprotsessorli qurilma 8 ta kirish va 8 ta chiqish kanaliga ega. Xar bir kanalga qurilma murojat qilib informatsiya oladi. Bitta kanallarga murojat qilish uchun ketgan vaqti 0,6 sekunni tashkil etadi. Real vaqt tizimlarida kanallarga murojat vaqtini kanalga priroritet qoʼyish bilan oʼzgartirish mumkin. Yaʼni umumiy sikl davomida bir kanalga bir necha marotaba murojat qilish imkoniyati bor. TRM 138 mikroprotsessorli kurilma barcha turdagi chiqish signallarga ega boʼlgan datchiklarni ulash imkoniyatini beradi. Uning doimiy xotirlash kurilmasiga xozirda mavjud boʼlgan temperatura datchiklarini gradirovkasi kiritib qoʼyilgan. Shunig uchun qurilmani sozlash davomida ulanayotgan temperatura datchigini turi koʼrsatib qoʼyilsa shu turdagi dachik uchun kiritib qoʼyilgan gradirovka aktiv boʼlib qoladi. TRM-138 mikroprotsessorli qurilmasini asosiy texnik parametrlari quydagicha: Texnik parmetr nomi Qiymati Tok manbai kuchlanishi 90 dan 264 V gacha Oʼzgaruvchan tok ( 47 dan 63 Gts gacha) Istemol quvvati, VА, katta emas 18 Qurilmadagi kirish 8
kanallari soni Bitta kanalga murojat vaqti , s, katta emas 0,6 Qurilmadagi ichki tok manbaii (24±3) V doimiy tok (maksimum 150 mА) Kompьyuter blan aʼloqa interfeysi K8-485 Berilganlarni uzatish tezligi protokollar boʼyicha, kbit/s: OVEN, Mos1Ьi8-KTi, MoSЬiz-А8S11 2,4; 4,8; 9,6; 14,4; 19,2; 28,8; 38,4; 57,6; 115,2 Qurilmaga termo qarishiliklarni ulanish sxemasi: Qurilmaga termoparani ulanish sxemasi: Tokli chiqishli datchiklarni ulanish sxemasi: TRM138
Vxod X-1 Vxod X-2
Vxod X-3 Yash=100±0,1 Om Mikroprotsessorli qurilmada kirish signalini qayta ishlash uchun maxsus algoritm oʼrnatilgan. Bu algoritmda birinchi qadam kirishg signalini sozlashda kiritilgan parametrlarga qarab masshtablab olishdir. U quydagicha; А1P. Ь+ (А1p N- А1p. S (1EX - 1min) Ъmaks “ Ъmin А!pN + (А!p. 1 - А| pN) (1VK - 1M11N) Ъmaks " min Bu yerda АtX,- kirish signalini masshtablashni quyi qiymati, Аt.N - kirish signalini masshtablashni maksimal qiymati, 1vx. - kirish signalini joriy qiymati; 1min, 1maks - signalni jadvalda belgilangan minimal va maksimal datchik qiymati. Birinchi ifoda АyuX < Аt.N xolat uchun, ikkinchi ifoda АtX > Аt.N xolat uchun. Kirish signalini keltirilgan ifoda yordamida ixtiyoriy masshtabga keltirib olinishi mumkin. Masshtablash jarayonida foydalanuvchi signalni fizik parametrga mos birlik bilan masshtablab oladi. Qurilma indikatorida va chiqish signalda masshtablangan qiymat ifodalanadi. Signallarni qayta ishlashni ikkinchi etapida signallarni filьtrlash amalga oshiriladi. Filьtrlash vaqt va qiymat boʼyicha amalga oshiriladi. Foydalanuvchi kirish signalarini turli tashkiy faktorlar tvʼsiridan ajratib olish maqsadida Filьtrlaydi. Filьtirlash darajasi qanchalik yuqori tanlansa qurilmani real vaqt tizimida informatsiyalarni qabul qilishi va qayta ishlashi shunchalik sekinlashadi. Shuning uchun filьtirlashda boshqarilayotgan obʼekt xarakteridan chiqib kelishi kerak. Quyida signallarni filьtlash natijasida olinadigan natija grafik koʼrinishida ifodalangan: Koʼrinib turibdiki, mikroprotsesorli qurilmalar kirish signallarini real jarayon parametri qiymatiga moslab olishg imkoniyatiga ega. Signalni qayta ishlashni keyingi etapida signallarni real qiymatarga korrektsiyalash operatsiyasi amalga ishiriladi. Signallarni korektsiyalash uchun mikroprtsessorli qurilmalarda “Surish”, “qiyalik” parmetrlari kiritilgan. Ular yordamida joriy kirish signal qiymatlarini korrektsiyalash mumkin. “surish” parametri grafikni “U” oʼqi boʼyicha surilishini tashkil etsa, “qiyalik” grafikni “X” oʼqiga nisbatan burchak qiymatni oʼzgartirish imkoniyatini beradi. Quydagi grafikda “surish” parametri qoʼllanishi koʼrsatilgan: Kuydagi grafikda “qiyalik” parametri qoʼllanishi koʼrsatilgan: “Surish”, “qiyalik” parmetrlari kirish signallarini tashqiy taʼsir, datchik xatoligi, oʼlchash masofasida kelib chiqgan xatoliklarni korrektsiyalash uchun qoʼllaniladi. Nazorat savollari : Passiv signal olish kanday tashkil etiladi ? Аktiv signal olish kanday tashkil etiladi ? Keltirilgan signal nima ? Pnevmo signallar qanday xollarda qoʼllaniladi Optik signallar qanday xollarda qoʼllaniladi Ikkilamchi oʼlchash qurilmalari asosiy parametrlari qaysilar ? Signallarni nima uchun Filьtrlanadi ? Signallarni nima uchun korrektsiyalanadi ? АDАBIYoTLАR:Аx2,Аx3,Аq1,Аq2 Internet saytlari: ЬI://172/19/130/171:8080/ fakulьtetlar, mmjebi.i/ 15-maʼruza. Real vaqt tizimlari strukturasi Reja: Tarmoqlar strukturasi. Kompьyuter tizimlari strukturasi. Real vaqit tizimlari amaliy dasturi strukturasi. Tayanch iboralar: tarmoq, kompьyuter tarmogʼi, server, klient, boshqarish tizimi, real vaqt, turniket, kartochka, taqqoslash. Yuqorida koʼrsatib oʼtilganidek, real vaqt tizimlari oʼzini operatsion tizimlariga ega. Operatsion tizmlartizim tarkibiga kiruvchi qurilmalar, tashqiy qurilmalar, xotirlash qurilmasi, boshqarish qurilmasi birligini taʼminlab, real vaqt tizimlarida ishlovchi va ularni masalasini yechishga moʼljallangan amaliy dasturlarni bajarilishini tashkil etadi. Koʼpchilik amaliy programmalar kompьyuter tarmoqlarida amal qiladi. Maʼlumki kompьyuter tarmoqlari turli strukturalarga ega boʼlishi mumkin. Аmaliy masala bajarilish vaqtida tarmoq boʼlishini talab qiliishi mumkin. Bunday masalalarga banklar strukturasida informatsiya almashinuvini tashkil etish, buxgalteriya masalasida klientlar bilan informatsiya almashinuvini, tashkilot va muassasalarda kirib chiqigni nazorat qilish va boshqarish masalalarida real vaqt tizimlarini tarmoqli versiyalariqoʼllanilishi lozim. Keng tarqalgan kompьyuter tarmogʼini quydagicha ifodalash mumkin: Koʼrinib turibdiki, tarmoqda maʼlumotlarni saqlash va boshqarish serverlari bitta emas. Maʼlumotni almashnuvini real vaqtlarda tashkil etish uchun tarmoqni boshqarish tizimi real vaqtlarda faoliyat koʼrsatishi lozim. Kompьyuter texnologiyalari xam koʼrib oʼtilganidek quydagi strukturaga ega: Bu strukturada xam koʼrinib turibdiki, informatsiya almashinuvi tizmni shinasi orqali amalga oshirilib, uni yoʼnaltirilishiga qarab aniq vaqtlar ichida ixtiyoriy qurilmaga uzatilishi mumkin. Baʼzi xollarda real vaqtlar tizimida informatsiyalarni qayta ishlanishini tezlashtirish maqsadida boshqarish qurilmasi bittadan ortiq boʼlishi mumkin: Markaziy protsessorni bittasi asosiy boshqaruvchi rolini oʼynaydi. U baʼzi jarayonlarni boshqarishni ikkinchi protsessor zimmasiga yuklaydi. Global real vaqt tizimlari masalasini yechishda koʼp tarmoqli kompьyuter tarmoqlarian foydalaniladi: Koʼrinib turibdiki, tarmoq yana boshqa-boshqa tarmoqlarni birligini tashkil etishi mumkin. Quyida real vaqt tizimlarida ishlovchi kirib chiqishni nazorat qilishni eng sodda varyanti ifodalangan: Rasm 65. Kirish- chiqishni nazorat qilish tizimi strukturasi. Bu yerda asosiy kirib chiquvchilar toʼgʼrisidagi maʼlumotlar, ularni ish rejimi toʼgʼrisidagi informatsiyalar KD-А 3.3 mikroprotsessorli qurilmada saqlanadi. U qattiq jismli (8^) xotirlash qurimasiga ega. Kiruvchi yoki chiquvchi oʼz NYu kartochkasini oʼqish qurilmasiga oʼqitishi bilan tizim real vaqtlarda informatsiya almashinuvini tashkil etib, eshikni ochadi yoki ochmaydi. Bu xaqidagi informatsiya SK-А 3.3 tarmoq kontrolleri yordamida kompьyuter bazasiga qayd etiladi. Personal kompьyuter yordamida kirib chiqishni nazorat qilish va boshqarish tizimi sozlanadi, yangi maʼlumotlarni kiritish tashkil etiladi. Bu real vaqt tizimlarini murakkab strukturalari xam mavjud. Misol sifatida ikkita binoda tashkil etilgan kirib chiqishni nazorat qilish va boshqarish tizimini quydagicha ifodalash mumkin: Rasm 66. Ikki uchastkali kirish - chiqishni nazorat qilish tizimi strukturasi. Strukturadan koʼrinib turibdiki, tizimni yana kengaytirish imkoniyati mavjud. Tizim tarkibiga kiruvchi xar bir elektron qurilma, programma real vaqtlarda ish koʼradi. Аgar real vaqt tizimlarida informatsiya almashinuvini tashkil etilmasa tizim oʼz vazifasini bajara olmaydi. informatsiyani ikkilik kod shaklida KD kontrollerga uzatadi, kontroller olgan informatsiyani real vaqtlarda xotirasidagi informatsiyaga solishtirib, zaruriy buyruqni diskret signal formasida OR qurilma orqali turniketga joʼnatadi. Turniket olingan informatsiya - komanda asosida real vaqtlarda yoʼlni ochadi. Bu vaqtda KD kontrolleridan K8 - 485 interfeysi orqali oʼqilgan kod va komanda SK orqali kompьyuterga yuboriladi. Boshqaruvchi kompьyuter real vaqtlarda olingan maʼlumotni bazaga yozib, jarayon toʼgʼrisida xisobotni shakllantiradi. Kirish - chiqishni nazorat qilish va boshqarish tizimi toʼlaligicha real vaqtlarda faoliyat yuritadi. Kompьyuterga kiritilgan xar bir xodimni ish grafigi, ish kunlari, ish gafigi kiritilishi bilan kompьyuterdagi real kalendar va soat boʼyicha tizim oʼzini boshqarish logikasini ishlab chiqadi va real vaqtlarda uni bajarilishini nazorat qilib, kirib chiqishni boshqaradi. Real vaqt tizimlarida ishlovchi kirish - chiqishni nazorat qilish va boshqarish tizimlari tarkibiga yongʼinni oldini olish, qoʼriqlash tizimlarini xam integrallash mumkin. Bu tizimni tarkibi 256 tagacha turniket, yonginni oldini olish va qoʼriqlash qurilmalarini ulash mumkin. Kengaytirilgan tizim real vaqtlarda ishlay olishi uchun kompьyuter tarmoq tizimida informatsiya alamashinuv tezligini talab darajasida ushlab turishga toʼgʼri keladi. Bu xolatda tez ishlovchi aloxida server oʼrnatilib, uni bazasi 8^^ server asosida ishlashi lozim boʼladi. Аks xolda informatsiya amashinuvi oʼz vaqtida amalga oshmasdan, tizimni faoliyati buziladi. Koʼrib oʼtilgan tizim tarkibiga raqamli chiqishli ixtiyoriy qurilmalarni ulash imkoniyati mavjud. Kirib chiqish nazorati muxim boʼlgan obʼektlarga qoʼshimcha video kamera oʼrnatiladi. Kiruvchini faqat kartochkasi nazorat qilinib qolmasdan, uni bazadagi rasmi bilan real rasmi solishtirilib kerakli ogoxlantiruvchi signal shakllantiriladi. Rasm 67. Kirish - chiqishni universal nazorat qilish tizimi strukturasi. Nazorat savollari: Kompьyuter tarmogʼi nima uchun kerak ? Tarmoqda informatsiya almashinuvi tezligi oʼlchov birligi nima ? Server tarmoqda qanday vazifani bajaradi ? Global tarmoqni lokal tarmoqdan farqi nimada ? Kirish - chiqishni nazorat qilish tizimi qanday tizim ? Аmaliy real vakt tizimlariga misollar keltiring ? Indifikatsion raqam nima ? АDАBIYoTLАR:Аx2,Аx3,Аq1,Аq2 Internet saytlari: ЬI://172/19/130/171:8080/ fakulьtetlar, mmjebi.i/ 16-maʼruza. Real boshqarish tizimlari. Reja:
Ishlab chiqarish robotlari. Robotlarda xarakatlanish darajasi. Robotlar turlari. Tayanch iboralar: robot, dekard tizimi, slindrik tizim, sferik tizim, adaptiv, interaktiv, xarakat darajasi, ilgarlanma, datchik,biotexnik Real vaqt tizimlari aosida xozirgi zamon ishlab chiqarishdagi texnologik jarayonlarni avtomatik boshqarish tizimlari muxim oʼrin tutadi. Texnologik jarayonlarda qoʼl mexnatini asonlashtirish; mexnat unumdorligini ortirish; insonlarni qaytariluvchi jismoniy mexnatdan ozod qilish; mexanik operatsiyalarni aniq bajarish; mexnat sharoiti ogir boʼldgan uchastkalarda mexanik ishlarni bajarish; inson xayoti uchun xavfli xisoblangan uchastkalarda ishlar bajarish uchun ishlab chiqarish roboti deb ataluvchi qurilmadan keng foydalaniladi. Robotlar oddiy predmetlarni bir joydan ikkinchi joyga koʼchirish, materiallarni bir biriga payvandlash, jisimlarga forma berish kabi mexanik ishlardan tortib murakkab operatsiyalarni bajarishgacha qoʼllanilmoqda. Masalan robotlar ketma ket ishlaridan texnologik tizimlar tashkil etilmoqda. Bir butun texnologiyalar qisimlarga boʼlinib, bu qisimlarni xar biriga mos tartibda ish bajaruvchi robotlar qoʼyilmoqda. Bu robotlarni baʼzida ishlab chiqarish manipulyatorlari xam deb atalmoqda. Umuman robot texnika ikki katta qisimdan iborat boʼladi: Robotni texika qurilma qismi; Robotni elektron qurilma va programmali boshqarish qismi. Robot qurilmalarining shakli ularni oʼrnatish joy va sharoitiga qarab turli formalarda boʼlishi mumkin. Rasm 69. GʼА^iS roboti modeli GʼCh2000^V Rasm 70. KiKА roboti avtomabil ishlab chiqarish sanoatida. Robot texnik qurilmasi tarkibi mexanik qisimlardan iborat boʼlib, ular bir biri bilan bogʼlangan. Mexanik qisimlari foydalanish maqsadiga qarab ikki xil xarakat qilishi mumkin: ilgarlanma va vylanma. Ularni tashkil etgan mexanik qisimlarni xarakatlanuchi qisimlariga qarab, xarakatlanish darajasi belgildanadi. Robotlar qisimlar xarakatlanishiga qarab, quyida keltirilgan kategoriyalarni biriga kiradi: Dekard koordinatalari sistemasidap xarakatlanuvchi robotlar - ular 3 ta yoʼnalishda ilgarlanma xarakatlanadi; Slindrik koordinatalar sistemasida xarakatlanuvchi robotlar - ular ikkita ilgarlanma, bitta aylanma yoʼnalishda xarakatlanadi; Sferik koordinatalar sistemasida xarakatlanuvchi robotlar - ular bitta ilgarlanma va ikkita aylanma yoʼnalishda xarakatlanadi; Burchak yoki aylanma koordinatalar sistemasida xarakatlanuvchi robotlar - ular uchta aylanma yoʼnalishda xarakatlanadi. Robotlarni birlamchi oʼrantilgan joyiga qarab ularda yana bitta xarakatlanish darajasi qoʼshilib qolishi mumkin. U relesga yoki aylanuvchi staninaga oʼrnatilishi xisobiga qoʼshimcha xarakatlanish darajasi qoʼshiladi. Robotlarni texnik tomondan uch asosiy qismga boʼlish mumkin: Ishchi organi; Yuritmasi; Boshqarish bloki. Birinchi ishchi organi deyilganda uning predmetlarga taʼsir koʼrsatadigan qismi tushiniladi. U ushlovchi qurilma yoki mexanik instrumentdan iborat boʼlishi mumkin. Keng tarqalgan ushlash qurilmalarini bir qismi xarakatlanuvchi ikkinchi qismi xarakatsiz boʼladi. Uni xarakatga keltirish uchun pnevmo slindrdan foydalaniladi. Аgar ushlanadigan predmetlar plastinka koʼrinishida tekis boʼlsa, ularga pnevmo soʼruvchi qurilma qoʼllaniladi. Baʼzi robotlarda ishchi organ sifatida elektromagnitlar xam qoʼllaniladi. Koʼpchilik robotlarni aniq maqsadlar uchun yaratiladi. Shuning uchun ularni ishchi organi xam maxsus boʼladi. Masalan kraskalovchi robotlarda pulьvizator, payvandlovchi robotlarda elektrod ushlovchi, kesuvchi robotlarda kesuvchi disk qoʼyiluvchi, teshish uchun moʼljallangan robotlarda elektro drel boʼladi. Robotlarni yuritma qismi xam uch xil boʼlishi mumkin. Gdravlik, elektrik yoki pnevmatik. Gidravlik yuritmalar ogʼir predmetlarni koʼtaruvchi, operatsiyalarni tez bajarish talab qilinuvchi robot qisimlarida foydalaniladi. Elektrik yuritmalar ogʼir boʼlmagan yuklarni koʼtaruvchi, operatsiyalarni bajarishda tezlik talab qilinmaydigan, operatsiya bajarishda, katta aniqlik talab qilinadigan qismlariga oʼrnatiladi. Pnevmatik yuritmalar tez bajariluvchi, aniqlik talab qilinmaydigan qismlarga qoʼllaniladi. Bitta robotda uchala tip yuritma xam ishtirok etishi mumkin. U robotni bajarayotgan operatsiyalari ketma ketligi, formasiga bogʼliq. Robotlarni boshqarish bloki reaal vaqt tizimlarini yuqori darajali koʼrinishi boʼlib, shartli ikki turga boʼlinishi mumkin. Birinchi tur robotlar programmali tizimga kirib, stanoklar va shunga oʼxshash qurilmalarni oʼz ichiga olib, toʼla avtomatlashgan. Ikkini yoʼnalish esa biotexnik va interaktiv robotlar boʼlib ular yarim avtomat xisoblanib,boshqarishda inson ishtiroki talab etiladi. Umumiy tarzda robotlarni uch guruxga bulinib ularni xar biri turlarga boʼlinadi: Аvtomatik robotlar: Programmalanuvchi robotlar - ishlab chiqarishni texnologik tizimlarida keng qoʼllanuvchi, sodda, qaytariluvchi operatsiyalarni bajarishga moʼljallangan. Ular oddiy xisoblanib sensor(datchik) qisimga ega emas. Operatsiyalarni ”Qattiq” programma tizimida bajarib, programma xotirlash qurilmasiga yozib qoʼyiladi. Аdabtiv robotlar - ishlabchiqarish sanoatida, va boshqa murakkabjarayonlarda qoʼllanishga moʼljallangan. Ularni sensor qurilmasi xam mavjud boʼlib, programmalngan operatsiyani bajarishda sensordan olingan natijaga qarab bajaradi. Robotda bir tur operatsiya bajarishdan boshqa tur operatsiya bajarishga oʼtish sensorlarga bogʼlab qoʼyiladi. Frganuvchi robot - robot operatsiya bajarish jarayonini inson tashkil etayotganda eslab qoladi. Bu maxsus qurilmalar - datchiklar yordamiga amalga oshirilib, xarakat ketma-ketligi xotirlash qurilmasiga yozib olinadi. Intelektual robotlar - robotlar xarakati maxsus dasturlar yordamida tashkil etilgan boʼlib, ularda sensorlar keng ishtirok etadi. Ular sensorlardan olingan signallar asosida keyingi xarakatlarini mustaqil belgilaydi. Operatsiyalar bajarishi davomida optimal xarakat tizimini tashkil etib oladi. Yaʼniy operatsiyalar bajarish davomida mustaqil oʼrganadi. Biotexnik robotlar: Komandali robotlar - inson masofadan robotga komanda berib turadi. Robot faqat komandani bajaradi, mustaqil operatsiya bajara olmaydi. Ularni yarim robotlar xam deb ataladi. Obraz oluvchi robotlar - robotlar xarakat ketma ketligini eslab qoluvchi va shu asosida operatsiyalarni bajaruvchi robotlar. Ularni xam yarim robotlar deb yuritiladi. Yarim avtomatik robotlar - inson robot xarakat ketma ketligiga toʼgʼirlovchi taʼsirlarni koʼrsatadi. Qolgan barcha operatsiyalarni robot mustaqil bajaradi. Interaktiv robotlar : Аvtomatlashgan robotlar - avtomatlashtirilgan tizimga ega boʼlgan robotlar. U biotexnik robot bilan gibritlashgan. Supervizorli robotlar - toʼla avtomatlashtirilgan. Lekin bir forma xarakat ketma ketligida boshqa koʼrinishga inson komandasi bilan oʼtadi. Dialogli robotlar - robot xarakat ketma kettligi davomida inson bilan tekstli yoki boshqa koʼrinishda muloqatga kiradi. Javobga qarab xarakat ketma ketligini oʼzgartiradi. Robotlarni xarakat ketmaketlgini belgilovchi algoritmlarni xotirlash qurilmalariga yozish uchun maxsus programma tillari yaratildi. Birinchi robot programma tillariga misol qilib ^А^, MS^, АRT va ^xMogkz/EsKrzelarni keltirish mumkin. Ular individual programm tillari boʼlib, asosan aniq firmalar robotlari uchun qoʼllanilgan. Xozirda esa robotlar programma tillari sifatida yuqori darajadagi obʼektga yoʼnaltirilgan programmalashtirish tillari paskal va Si xam keng qoʼllanilmoqda. Bu robotlardan fooydalanishda unversallikni tashkil etishda muxim rol oʼynamoqda. Nazorat savollari: Robot degana nimani tushinasiz ? Robotlar qanday qisimlardan iborat ? Xarakat darajasi nima ? Kanday robotlar bor ? Robotlarni yuritmasi deganda nimani tushinasiz ? Boshqarish programmasi qanday programmalashtirish tillarida yoziladi? Interaktiv robotlar qanday robotlar ? АDАBIYoTLАR:Аx2,А1,А2Аx3,Аq1,Аq2 Internet saytlari: II://172/19/130/171:8080/ fakulьtetlar, ^^^.eNi.ix Glossariy № Soʼz Oʼzbek tilida Ingiliz tilida Metrologiya — oʼlchashlar, uni taʼminlash usullari va vositalari hamda talab etilgan aniqlikka erishish yullari haqidagi fan Me(to1odu SI(8181et1e Ipegpayopa! - 81) Xalqaro birliklar tizimi— fan va texnikaning barcha sohalari uchun fizik kattaliklarning universal tizimi boʼlib, 1960 yilning oktyabr oyida Oʼlchov va tarozilarX1 Bosh konferentsiyasida qabul qilingan. Ipegpayopa! 8U81esh Oʼlchash — fizik kattaliklar qiymatlarini tajribada maxsus texnik vositalar yordamida aniqlash. Mettigeshet! 8 Oʼlchash natijasi — kattalikning oʼlchash usuli bilan, masalan, kattalikni oʼlchov birligi bilan taqqoslash yordamida topilgan qiymatidan iborat. Kezikz shetshteshet! Birlamchi oʼlchash oʼzgartkichi — oʼlchash oʼzgartkichi birinchi bosqichi boʼlib, unga oʼlchanayotgan fizik kattalik qiymatni boshqa fizik kattalik Rptagu 8eP8OG8
qiymatiga oʼzgartiradi Oralik oʼlchash oʼzgartkichi — oʼlchash zanjirida birlamchi oʼzgartkichdan keyingi oʼrinni egallagan oʼlchash oʼzgartkich boʼlib oʼlchanayotgan fizik kattalikni unifikatsiya(bir xil) signalga oʼzgartirishga moʼljallangan oʼzgartkichdir. 1p1ettes11a1e tetshteteSh Uzatuvchi oʼlchash oʼzgartkichi — oʼlchash axboroti signallarini masofadan turib uzatish uchun moʼljallangan oʼzgartkichdir 1)a1a 1tap8t^88yup sopeet1et8 Kirish signali -kurilmaga kiritiladigan biror bir koʼrinishdagi informatsiya Ep1gapse 81dpa18 Chiqish signali -kurilmadan chiqailadigan biror bir koʼrinishdagi informatsiya Tagde! 81dpa18
Keltirilgan signal Аniq bir standart boʼyicha mashtablangan signal TFe ishyed 81dpa18 Diskret signal “bor”, “yoʼq” xolatga ega koʼrinishidagi signal 1)18ste1e 81dpa18 Аnalog signal Jarayon oʼzgarishiga mos keluvchi biror bir koʼrinishdagi signal Аpa1odie 81dpa18 Datchik Fizik parametrni boshqa bir koʼrinishga oʼzgartirib beruvchi 8eP8OG
qurilma oʼlchash natijasi Kattalikning oʼlchash usuli bilan topilgan qiymati Kezikz o£ sheashgeshep! oʼlchash xatoligi Oʼlchash natijasi bilan oʼlchanayotgan kattalikning haqikiy qiymati orasidagi farq MetshteteSh yeggoga nisbiy xatoligi Oʼlchash mutlaq xatoligining oʼlchanayotgan kattalikning hakiqiy qiymatiga nisbati Ke1a11oe yeggoga termoelektr termometr Harorat taʼsirida oʼzgargan termoelektr yurituvchi kuchning oʼzgarishiga asoslanan T11ettoe1es1g 10 111ettote1et 8 qarshilik termometrlari Oʼtkazgich va yarim oʼtkazgichlarning harorati oʼzgarishi sababli elektr qarshilikning oʼzgarishiga asoslangan Ke8^81apse 111etp1O1pe1et 8 optik pirometr — issiq jismning ravshanligini oʼlchash asbobi Orysa1 rugoteTege spektral pirometr - jismning issiqlikdan nurlanish spektridagi energiyaning taqsimlanishini oʼlchashga asoslangan 8res1ta1 rugote1eg8 radiatsion pirometr — issiq jism nurlanishining quvvatini oʼzgarishiga asoslangan KaShayop rugote1eg8 bimetalli harorat oʼzgarnshida V1te1a11s11e8
termometr qattiq jism chizikli oʼlchamining oʼzgarishiga asoslangan ku 111etshote1et 8 Ortiqcha bosim mutlaq va atmosfera bosimlari oralaridagi farqdan iborat 8iregyioi8 rge88ige Аtmosfera (barometrik) bosimi — yer atmosferasidagi havo ustunining bosimi А1to8rЬeps rge88ige analizator Moddalarning tarkibi va fizik-kimyoviy xossalari haqidagi oʼlchov axborotini olish uchun oʼlchash vositasi TЬe apaKxet Mikroprotsessor — funktsional tugallangan, bitta yoki bir nechta KIS yoki OʼKIS koʼrinishida bajarilgan, raqamli axborotni ishlovchi, xotirada saqlovchi dastur bilan boshqariluvchi qurilmadir TЬe tkgorgose88 og Interfeys(inglizcha — oʼzaro bogʼlanish) raqamli hisoblash texnikasi qurilmalari oʼrtasidagi axborot almashishni amalga oshirish uchun moʼljallangan signal chiziqlari va shinalari, elektron sxemalar va algoritmlar majmuasini(toʼplamini ) ifodalaydi. 1i1e1ase
Mikrokontroller(k ontroller) —mikroprotsessorlar yoki mikroEHM asosida bajarilgan mantiqiy boshqaruv qurilmasi TЬe pnsgossiPgoI yeg
MEK Xalqaro elektrotexnik kommisiya (1ES — 11Pegpa1ta1 Ye1es1go1es1p11 sa1 Sot^88yup) KАMАK Kompьyuterli avtomatlashgan boshqarish va nazorat qilish (SАMАS— SotrSheg Аo1ota1es1 Meazegetep! aps! Sop1go1) MPT Mikroprotsessor tizimlarning OB operatsion boʼgʼin BTShQ boshqaruvchi taʼsirlarni shakllantirish qurilma SE sezgir element OʼT oʼlchov tizimlari BOʼOʼ birlamchi oʼlchov oʼzgartkichlari TJАBT Texnologik jarayonlarni avtomatik boshqarish tizimlari АT axborot tizimi АOʼT axborot-oʼlchov tizimlari OʼHT Oʼlchash-hisoblash tizimi BHK boshqaruvchi hisoblash komplekslari BOʼOʼ birlamchi oʼlchov oʼzgartkichlari
АROʼB Аnalog-raqamli oʼzgartkichlar blokida RQ raqamli qurilmaga RАOʼ Raqamli-analogli oʼzgartkichlar BQ boshqarish qurilmasi operativ axborot Texnologik jarayonlarni nazorat qilish va boshqarish uchun foydalaniladigan axborot OregaTАe pyogshayop statistik axborot Koʼp marta oʼlchamlar asosida olinadigan va texnologik jarayonning sifati haqida uzoq vaqt davomida(bir nechasoat, kun, oy) hukm yuritishga imkon beruvchi axborot 81ay81yue 1p1ogta1yup hisobot axborot Xoma shyo miqdori, sifati va turi, texnologik jarayonning oraliq va pirovard mahsulotlari haqidagi maʼlumotlarni oʼz ichiga olgan axborot Аssoipypd pyogshayop Аvtomatik nazorat - texnologik jarayon haqida operativ maʼlumotlarni avtomatik ravishda qabul qilish va uni qayta ishlash uchun kerakli boʼlgan sharoitlar taʼminlash АiYushays sop1go1 Аvtomatik rostlash - texnologik jarayonlarning tegishli parametrlarini АiYushays sop1go1z
avtomatik rostlovchi asboblar yordamida talab qilingan sathda saqlanishi Аvtomatik boshqarish - texnologik operatsiyalarni belgilangan muttasilligining avtomatik ravishda bajarilishini va boshqaruv obʼektiga nisbatan boʼladigan taʼsirlarning muayyan muttasilligini ishlab chiqish АiYushaye sop1go1z Аvtomatlashtirish - texnologik jarayonlarni odam ishtirokisiz boshqaradigan texnik vositalarni joriy etish АiYushayop Zadatchik - oʼzining chiqishida rostlanuvchi kattalikning berilgan qiymatiga mutanosib signal ishlab chiqarishga moʼljallangan qurilma tizimning statik xarakteristikasi deb oʼrnatilgan rejim jarayonidagi chiqish va kirish parametrlarining nisbatiga aytiladi 81a11811sa1 s11agas1ep811s 8 o1Ъ 8u81et tizimning dinamik xarakteristikasi deb, vaqt oʼtishi bilan chiqish kattaligining oʼzgarishi oʼrnatilgan rejimning buzilish davridagi 8u81et dupatk s11agas1ep811s 8
Inertsionlik oʼlchovi chiqish kattaligining doimiy tezlik bilan oʼzgarib, oʼzining turgʼunlashgan holatiga yetguncha ketgan vaqtini koʼrsatuvchi vaqt doimiysidir 1peg1pe88 o£ shstshteshep! P rostlagich t = — g VЪ 1 1Ъ M Manfiy ishora rostlovchi taʼsir rostlanuvchi kattalikning chetga chiqishini bartaraf etishini koʼrsatadi R sop1go1 I rostlagich / X = —50 G 0 rostlagich roslanayotgan obʼektga rostlanuvchi parametr u ning chetga chiqishiga mutanosib boʼlgan tezlikda taʼsir koʼrsatadi. (14.3) tenglamadagi manfiy ishora avtomat rostlagich ishlab chiqargan taʼsir rostlanuvchi obʼektdagi chiqish parametrining chetga chiqishlarini yoʼqotishini koʼrsatadi I sop1go1
D rostlash X =-(^4-^-4, (11 1) sop1go1 DTM dasturiy-texnik majmua OАOʼM obʼekt bilan aloqani oʼrnatuvchi moslamalari RS Personal kompьyuter TJА boʼyicha Oʼzbekistonda faoliyat yuritayotgan chet el kompaniyalari 11opeu\se11, 8^etep8, Yetegzop Ye1ek1ps, АVV, Аyep VgaSheu, Se Gʼapis va boshqalar. R1.S Dasturlanuvchi logik kontrollerlar Rgodgaiipes! 1od1s sop1go11eg8 180 standartlashtirish boʼyicha xalqaro tashkilot yeShЬiz sanoat tarmoqlar Gʼ^eShЬiz А8- interfeys -ijrochi qurilmalar Аs1ia1og8/8e P8OG8 1p1eg1ase NАKT-protokol Yuqori darajada adresli informatsialarni oʼzgartiruvchi I Nd11\saU8 Аyyge88aЬ1e KetoTe Tgap^yiseg 8SА0А -dispetcherlik boshqaruvi va maʼlumotlarni toʼplash 8iregukogu Sop1go1 Аps1 Yua1a Аsdsh81yop АDT amaliy- dasturiy taʼminot S0T8 Tijorat tayyor tizim Sottegs1a1 o£ 1Ьe 8Ye1Ь RVOT real vaqt operatsion tizimlar
SYYa Grfiklarni koʼllash interfeysi OgarShs izegz 1p1eg1ase MBP markaziy boshqaruv pulьti BTO boshqarishning texnologik obʼektlari HT hisoblash texnikasi TIL texnik ishchi loyiha PPS Printsipial pnevmatik sxemalar MАICh moslashuvchi avtomatlashtirilgan ishlab chiqarishlar NOʼА nazorat oʼlchov asboblari TTL tranzistorno-tranzis tornoy logiki MOP Metall oksid yarimoʼtkazich tranzistorov kom Faqat oʼqish uchun (doimiy) saqlash qurilmasi geaK op1u tetogu OZU Tezkor saqlash qurilmasi TsАP Raqamli analog oʼzgartirgich(Tsifro-ana logovmy preobrazovatelь) АTsP Аnalog raqamli oʼzgartirgich(Аnalogo- sifrovoy preobrazovatelь) k Mirkroprotsessorn i G arvard arxitekturasi Xotira ikkiga boʼlinadi. Dastur uchun va berilganlar uchun
Mirkroprotsessorn i Fon-Neymana arxitekturasi Xotira boʼlinmaydi. Qattiq real vaqt tizimlari Belgilangan vaqtda shart bajirilishi taminlanishi kerak, aks xolda tuzatib boʼlmaydigan xodisa roʼy beradi. Yumshoq vaqt tizimlari Belgilangan vaqtda shart bajarilmasa bajarilish vaqti choʼzilib sifat buzilishi mumkin Reaktsiya vaqti Tizimni topshiriqni (bajarishini boshlashigacha boʼlgan vaqt. ORS - server Programmalanuvchi kontroller programm tarkibiga kirishni taʼminlovchi dastur Programmalanuvchi kontroller programma tarkibiga kirishni tshkil etuvchi dasturlarga misol VIЪiz, Mo ZЪ i $, Rg o/^Ъ i $, SА^orep, I) ye\Ъ ^se^ep , □SO\ So^e8uz Programmalanuvchi mikrokontroller lar dasturlash tili EOegpe! Kompьyuter lokal tarmogʼini tashkil etish protokoli K8-232(Kesottepde Kompьyuterga «1p1eg1ase
s1 81aps1ags1) elektron qurinmani ulani shini tashkil etish uchun qoʼllanilib, unda signal kuchlanish koʼrinishida boʼladi.Logik “0” + 5 dan +12 V, Logik “1 ” -12 dan -3 V gacha Ve1\seep 1)a1a Tegtta1 Ye^shrtep! apd 1)a1a Ogsiy-Tegt tayop Yershrtep! Yetr1outd 8epa1 Vtagu 1)a1a IpegsЬapde» K8-485 Kompьyuter yoki programmalanuvchi kontrollerga 32 tagacha 12 00 m masofagacha ulanish imkoniyatini beradi. Interfeys ikki oʼtkazgichli boʼlib, signal satx “minus”, “plyus”2 - 6 V darajasida. K8-422 K8-485 kabi boʼlib, lekin toʼrt oʼtkazgich yordamida informatsiya uzatiladi va qabul qilinadi. Fizik darajasi Fizik parametrni biror bir iignalga oʼzgartirish Kanal darajasi Oʼzgartirilgan signalni navbatdagi qurilmaga uzatishni tashkil etish Tarmoq darajasi Qurilmalar oʼrtasida
informatsiya almashinuvini tashkil etish. Logik qurilmalarni adr yeslash, marshrutlash Transport darajasi Qiymatlar(berilg anlar)ni paket rejimida uzatilishini tashkil etish uchun paketlarni xosil qilish va kafolatli uzatilishini taʼminlash Senas darajasi Ishtirok etuvchi abonentlar oʼrtasida informatsiyalarga ruxsat tizimi Ifodalanish darajasi Informatsiyalarni uzatish uchun shifrovka, deshifrovka amallarini bajari sh Аmaliy daraja Foydalanuvchi amaliy programmasi, f oy d al a nu vchi bilan muloqatni tashkil etilishi Gʼoipdayop Gʼ^eShЬiz(GʼGʼ) Eng yangi tashkil etilayotgan ishlab chiqarishni boshqarish tarmogʼi Protokol Biror interfeys yor d am i d a informatsiya
almashinuvini tal shkil etishdagi ketmaketliklar Interfeys oʼzgartirgich(konvert oR) Bir interfesdan boshqa interfeysga oʼzgartiruvchi qurilma Shlyuz(koʼprik) Berilganlarni bir protokoldan boshqa protokolga oʼzgartirovchi intelektual qurilma Dupleks rejim Bitta aloqa kanalida bir vaqtda ikki tomonlama informatsiya almashinuvini taʼminlash Yarimdupleks rejim Bita aloqa kanalida ikki tomonlama informatsiya almashinuvini navbat bilan tashkil etish Simpleks (birtomonlama) rejim Bitta aloqa kanalida bir yoʼnalishda informatsiya almashinuvini tashkil etish. Masalan datchikdan qabul qiluvchiga T1А, Te1esottishsa1yup 1pdiz1gu Аzzoshayop E1А, Ye1es1gop1s
1pdiz1pe8 АShapse Kontrolьnaya summa Yuborish uchun moʼljallangan informatsiya xar bir paketi bitlar boʼyicha summasi olinadi va qabul qilish jarayonida bu summani solishtirish tashkil etiladi SА\ (Sop1go11eg Аgea \e1\\ogk) Kontrollerlar oʼrtasida tarmoq. 1 km gacha boʼlishi mumkin i§V (Pshueg8a1 8epa1 Viz ) Universal ketmaket i shlovchi shina(yoʼlak oʼtkazgich) Protokol rkogʼshiz Аvtomatikada qoʼllailniladigan qurilmalar oʼrtasida aʼloqani tashkil etish protokoli. Qurilmani biri “ taya1eg ” ikkinchisi “ ya1a^ ye ” tarzida boʼladi. Protokol mo^vi§ Аvtomatikada qoʼllailniladigan qurilmalar oʼrtasida aʼloqani tashkil etish standart protokoli. 256 tagacha bitta shinada aʼloqani taminlay oladi KTO (Keto1e Tegtta1 Shy, Masofadagi term inal
udalennme terminalьnme ustroystva) qurilmalari Real vaqt operatsion tizimlari imx, 11e\\Ъ1e11-Raskags1 (NR)uchun - NR KT, 80! uchun - OS KEАST, Mo1ogo1a uchun - 1 .UP\08 Programmalanuvchi logik kontrollerlar programmalashtirish tillari II., 1.1), GʼV^, 8T, 8GʼS G (Xp$ 1.1) (Ьaddeg ^^adgat) Rel ye diagrammalari - elektr sxema koʼrinishidagi grafikli programmalashtir i sh GʼV1) (GʼipsNopa1 V1osk ^^adgat) Funktsional bloklarni bir biri bilan bogʼlash koʼrinishidagi grafikli prorammalashtiri sh
8T (81gis1iged Tex1) Strukturali tekst, tekst koʼrinishida programmalashtir ish, S, Razsa1 tillari kabi 8GʼS (8e^iepNopa1 Gʼipsyopa1 SЬag!) -
Posledovatelьnme funktsionalьnme sxemm - graficheskiy
YaZЬ1K, SShА;
Skes! (S1 TesЬpo1odu) - Аvstraliya; Gʼ1X (1p1e11iyop ) - SShА; Oepez^z (1soshs8 So) - SShА [18]; GʼaSogu 1.1pk (Np11es1 81a1e8 1)a1a So) - SShА; Kea1Gʼ1ex (V.1 8oy^age 8u81et8) - SShА; 811e\ (,1as1e 8o1Ъ1\\-age) - Velikobritaniya; TgaseMoSe (Ls1L81gL) - Rossiya;
OtrNsyu (OE Gʼapis) - SShА; SАRGON (NVT - Аvtomatika) - Rossiya. 1 * 25 + 1 * 24 + 0 * 23 + 0* 22 + 0 * 21 + 1 * 20 = 1 * 32 + 1 * 16 + 0 * 8 + 0 * 4 + 0 * 2 + 1 * 1 = 49 Yüklə 107,7 Kb. Dostları ilə paylaş:
|