Toshkent davl

3. Shevada a, ā unlilarining qo„llanilishi.
a- unlisi quyi keng, lablanmagan unli hisoblanadi. Bizning qarluq tip shevamizda a- orqa qator varianti bo‘lmay balki old qator ə tarzida talaffuz etiladi.
Aka - äkä Egar - egär Asal - äsäl Uka - ükä

-A unlisi lab-lab V tovushi oldidan kelganda lablashadi yani ā unlisiga yaqin talafuz qilinadi:
Shavla - Şā:lä lavlagi - lā:lägi

Til orqa a unlisi qipchoq 1-guruh shevalarida ko‘proq uchraydi. ə unlisi o‘rnida ba‘zan ï kelishi mumkin:

so‘rayman - sörämimän topmayman - tāpmimän

6
ko‘rmayman - körmimän
ā- orqa qator,quyi keng, qisman lablangan unlini ifodalaydi. Shahar va shahar tipidagi shevalarda keng qo‘llanadi. ā unlisi bizning shevamizda qo‘llanadi:

omon - āmān qovoq - qāvāq oson - āsān

ā tovushi o‘rnida a unlisi qo‘llanadi: sopol - sapol - sapāl
tovoq - tavoq - tavāq yomoq - yamoq - jamāq
sholg‘om - shalg‘om - šalγām

4.Singarmonizmning qaysi turi shevada qo„llaniladi: a)palatal singarmonizm saqlangan so„z va grammatik shakllar qatnashgan ikki jumla yozing; b)labial singarmonizm elementlarini saqlagan so„z shakllaridan beshta misol yozing.
Bizning shevamizda singarmonizm elementlari qo'llanmaydi.
a) Labial singarmonizm. Bu qonuniyatga ko’ra, so’zning dastlabki bo’g’inida old qator lablangan unli ishtirok etsa, keyingi bo’g’inlarda ham old qator lanlangan unli qatnashadi, aksincha, so’zning dastlabki bo’g’inida

7
lablangan orqa qator unli ishtirok etsa, keyingi bo‘g‘inlarda ham orqa qator lablangan unliqatnashadi.

Uzum -uzum
Burun -burun
Yuvindi-
juvïnd ïQuyuq -
qujuq Quduq- quduq

b) Palatal singarmonizm. Bu qonuniyatga ko’ra, so’zning dastlabki bo’g’inida old qator unlilar qatnashgan bo’lsa, keying bo’g’inlarda ham old qator unlilar ishtirok etadi, so’zning dastlabki bo’g’inida orqa qator unlilar shtirok etsa, keying bo’g’inlarda ham orqa qator unlilarqatnashadi.


Qozon -qāzān qattiq- qattïq
Qoziq- qāzïq