Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti e. A. Akramov korxonalar moliyaviy holati



Yüklə 1,05 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə46/64
tarix30.03.2023
ölçüsü1,05 Mb.
#91434
1   ...   42   43   44   45   46   47   48   49   ...   64
portal.guldu.uz-KORXONALAR MOLIYAVIY HOLATI TAHLILI

va xalq xo‘jaligi rentabelligi
Joriy rentabellik foyda bilan bog‘liq bo‘lib, u korxonalar foyda ko‘rsa, demak, 
ularda joriy rentabellik mavjud. Joriy rentabellikda korxonalar faoliyati pul 
jamg‘armalarini ishlab chiqarish, foyda keltirish nuqtai nazaridan baholanadi. 
Korxonalarda foyda bo‘lmasa, joriy rentabellik yo‘q, demakdir. 
Lekin foyda keltirmaydigan korxonalar xalq xo‘jaligiga, aholiga kerakli 
mahsulotlar ishlab chiqarishi mumkin. Bu vaziyat e’tiborga olingan holda xalq 
xo‘jaligi rentabelligi aniqlangan. Xalq xo‘jaligi rentabelligi — korxonalar faoliyatini 
xalq xo‘jalik nuqtai nazaridan baholashdir. Korxonalar foyda keltirmasa ham, agarda 
ular xalq xo‘jaligi, aholi ehtiyojlarini ta’minlanyotgan bo‘lsa, bu korxonalar joriy 
rentabellikka ega emas, lekin xalq xo‘jaligi rentabelligiga ega. 
Joriy va xalq xo‘jaligi rentabelliklarining tasdiqlanishi, qabul qilinishi, 


92 
mamlakatda budjet ehtiyojlari nuqtai nazaridan zarar keltiruvchi, lekin xalq 
xo‘jaligini rivojlantirishda katta ahamiyatga ega bo‘lgan korxonalarni saqlab qolish 
imkoniyatini berdi. Rentabellik nazariyasi, amaliyoti yanada takomillasha bordi. 
Birinchi rentabellik shakli joriy rentabellik deyilsa, ikkinchi shaklini istiqbollik 
rentabellik deb atash kerak edi. Bu holatda hozir joriy rentabellikka ega bo‘lmagan 
korxonalarni kelgusida bu rentabellikka yetishishi hisob-kitob qilinsa, unda istiqbol 
rentabelligi kelib chiqishi mumkin edi. Bajarilgan ilmiy tadqiqot ishlari natijasida 
joriy va xalq xo‘jaligi rentabellik shakllari o‘rniga biznesning ilmiy tadqiqotlarimizda 
1955-1956 yillarda xo‘jalik hisobi va xalq xo‘jaligi rentabelligi tavsiya etildi. 
Xo‘jalik hisobi rentabelligi xo‘jalik yuritish uslubi sifatida qabul qilingan 
xo‘jalik hisobi bilan bog‘liq. Ma’lumki, xo‘jalik hisobining eng asosiy talabi -
korxonalar faoliyatida foyda keltirish, rentabellik faoliyatini ta’minlashdan iborat. 
Demak, xo‘jalik hisobi rentabelligi bu korxonalar faoliyatini xo‘jalik hisobi 
talablari nuqtai nazardan baholash, xalq xo‘jaligi rentabelligi — korxonalar 
faoliyatini xalq xo‘jaligi ehtiyojlarini qondirish, ta’minlash nuqtai nazaridan 
baholashdir. 
60-yillardan boshlab iqtisodiy adabiyot va amaliyotda joriy rentabellik atamasi 
kam ishlatilib, keyinchalik umuman ishlatilmay qo‘ydi, uning o‘rniga xo‘jalik hisobi 
rentabelligi iborasi ishlatilyapti. Xalq xo‘jaligi rentabelligi hozirgi paytda ham o‘z 
kuchini, ahamiyatini yo‘qotmagani yo‘q. 
1965 yili qabul qilingan, amalga oshirilgan xo‘jalik islohoti ~ «Yangi 
rejalashtirish va iqtisodiy rag‘batlantirish tizimi» xo‘jalik hisobi rentabelligi 
ko‘rsatkichlarini yanada takomillashtirdi, umumiy va hisob-kitob rentabelligi 
ko‘rsatkichlari tavsiya etildi. Umumiy rentabellik korxonalar faoliyatining moliyaviy 
holatini baholash uchun foydalanilib, bu ko‘rsatkich korxona foydasini, uning ishlab 
chiqish fondlariga bo‘lish yo‘li bilan aniqlanadi. Hisob-kitob rentabelligi 1965 yil 
xo‘jalik islohoti tomonidan tasdiqlangan uchta rag‘batlantirish fondlarini 
shakllantirish: ishlab chiqarishni rivojlantirish, korxonani ijtimoiy rivojlantirish va 
moddiy rag‘batlantirish fondlariga mablag‘ ajratish bazasi sifatida qabul qilishi. 
Bu rentabellik ko‘rsatkichini aniqlash uchun korxonaning umumiy foydasidan 
fondlar uchun to‘lovlarni, bank kreditlari uchun to‘langan foizlarni, qayd qilingan 
to‘lovlarni to‘lab, qolgan korxona foydasini ishlab chiqish fondlariga bo‘lish yo‘li 
bilan aniqlanadi. 
Shunday qilib, rentabellik ko‘rsatkichining mohiyati va shakllari yillar 
davomida o‘zgarib, takomillasha bordi. Rentabellik nisbiy ko‘rsatkich ekan, uning 
darajasini aniqlash ham katta ahamiyatga ega. 
1965 yilgacha mamlakatda barcha korxonalar rentabelligi quyidagicha 
aniqlangan: 
Korxona foydasi 
Sotilgan mahsulotning tannarxi 
Ko‘rinib turibdiki, u paytda qabul qilingan rentabellik ko‘rsatkichi korxonaning 
joriy xarajatlari samaradorligini ifodalagan, chunki- rentabellik foydani sotilgan 
mahsulotlarni tannarxiga bo‘lish yo‘li bilan aniqlangan. 
Rejalashtirish tizimida mahsulotlarga narx-navolar, asosan, davlat tomonidan 


93 
tasdiqlangan, davlat tomonidan ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning assortimenti 
ham tasdiqlanar edi. Demak, korxonalar narx-navo va mahsulot assortimentini 
o‘zgartirib, ular hisobidan foydani ko‘paytirish imkoniyatiga ega emas edilar. 
Korxonalar olinadigan foydaning sotiladigan mahsulotlar hajmini ko‘paytirish va bu 
mahsulotlarning tannarxini pasaytirish yo‘li bilan ko‘paytirardi. 
Ma’lumki, rentabellik darajasiga har xil omillar ta’sir ko‘rsatadi: texnikaviy, 
texnologik, ijtimoiy-iqtisodiy, tashkiliy, ichki va tashqi omillar va hokazo. 
Korxonalar ulardan keng foydalanib, ularni safarbar etishardi. 
Lekin qabul qilingan rentabellikni aniqlash usuli korxonalarni joriy xarajatlarini 
pasaytirishga safarbar etib, ishlab chiqarish fondlaridan samarali foydalanishni 
rag‘batlantirmas edi. Natijada korxonalarda milliard-milliard so‘mlik asosiy va 
aylanma fondlar ishlab chiqarishga kiritilmasdan, ishlatilmasdan yotardi. Qabul 
qilingan xo‘jalik yuritish usullari korxonalarni ulardan oqilona foydalanishga safarbar 
etmasdi. 
1965 yili qabul qilingan xo‘jalik islohoti ishlab chiqarishda asosiy va aylanma 
fondlardan samarali foydalanish vazifasini ikki yo‘nalishda yechadi. 
Birinchidan, korxona va tashkilotlarga ortiqcha, kerak bo‘lmagan moddiy 
resurslarni sotish huquqini berdi. 
Ikkinchidan, rentabellik ko‘rsatkichini hisoblash usulini takomillashtirib, 
rentabellikni aniqlash orqali korxonalarning asosiy va aylanma mablag‘lardan 
samarali foydalanishini rag‘batlantirdi. 
1965 yildan boshlab korxonalar va tashkilotlarning rentabellik darajasi quyidagi 
yo‘l bilan hisoblanadigan bo‘ldi: 
Korxona foydasi 
Ishlab chiqarishning asosiy va me’yorlashtirilgan aylanma 
mablag‘larini o‘rtacha qiymati 
Tavsiya etilgan yangi rentabellik ko‘rsatkichi ilgari foydalanilgan rentabellik 
ko‘rsatkichini inkor qilmaydi. Bu ko‘rsatkichlar bir-birini boyitadi, bir-birini 
to‘ldiradi shu sababli amaliyotda ham eski, ham yangi rentabellik ko‘rsatkichlardan 
foydalanilmoqda, chunki ular mustaqil iqtisodiy ko‘rsatkichlar bo‘lib, ilgari 
foydalanilgan ko‘rsatkichlar korxonalarning joriy xarajatlari samaradorligini 
ifodalasa, yangi rentabellik ko‘rsatkichi korxonalarning ishlab chiqish asosiy va 
aylanma mablag‘lardan foydalanish samaradorligini ifodalaydi. 
Rentabellik ko‘rsatkichi korxonalar faoliyatining asosiy moliyaviy natijasi 
hisoblanar ekan, uni tahlil etishga korxonalarning moliyaviy holati tahlilida kerakli 
o‘rin ajratish lozim. Shu munosabat bilan savol tug‘iladi, bozor munosabatlari 
sharoitlarida rentabellik darajasi qanday aniqlanishi kerak va rentabellikni o‘lchash 
uchun qanday ko‘rsatkichlar tizimidan foydalanish maqsadga muvofiq? 
Toshkent davlat iqtisodiyot universitetining hozirgi davrda professori, iqtisod 
fanlari doktori M. Tulaxo‘jaeva xorijiy mamlakatlar tajribasidan foydalanib, 
rentabellikni tahlil etish uchun quyidagi ko‘rsatkichlarni tavsiya etgan. 
Hamma aktivlarning rentabellik 
koeffitsienti 

Korxonaning sof foydasi 
Balans valutasining o‘rtacha qiymati 


94 
Mahsulot sotish rentabellik 
koeffitsienti 

Korxonaning sof foydasi 
Mahsulot sotishdan tushum 
Korxonaga tegishli kapitalning 
rentabellik koeffitsienti 

Korxonaning sof foydasi 
Korxonaga tegishli kapitalning o‘rtacha 
qiymati 
Bitta aktsiyaning rentabellik 
koeffitsienti 

Korxonaning sof foydasi 
Muomaladagi aktsiyalar soni 
Respublika iqtisodchilaridan A.N. Li S.I. Shevchenko quyidagi rentabellik 
koeffitsientlarini tavsiya qilganlar: 
Aktivlar rentabelligi 

Operatsiya yoki sof foyda 
Aktivlarning o‘rtacha yillik qiymati 
Mahsulot sotish rentabelligi 

Yalpi yoki sof foyda 
Mahsulot sotishdan sof tushum 
Korxonaga tegishli kapital 
rentabelligi 

Korxonaning sof foydasi 
Korxonaga tegishli kapitalning o‘rtacha 
qiymati 
Qarzga olingan kapitalning 
foydalanish samaradorligi 

Korxonaga tegishli 
kapitalning rentabelligi 
– 
Qarzga olingan mablag‘larning 
o‘rtacha foiz stavkasi 
Mahsulot rentabelligi 
darajasi 

Yalpi yoki sof foyda 
Sotilgan mahsulot tannarxi 
Moddiy ishlab chiqarish zaxiralarining 
birikitish koeffitsienti 

Moddiy ishlab chiqarish zaxiralari 
Mahsulot sotishdan sof tushum 
Bitta aktsiyaning foydaliligi 

Korxonaning sof foydasi 
Muomaladagi aktsiyalar soni 
Fond sig‘imi koeffitsienti 

Asosiy fondlarning o‘rtacha yillik qiymati 
Mahsulotlar sotishdan sof tushum 
Kumulyativ foyda koeffitsienti 

Taqsimlangan foyda 
Aktivlarning o‘rtacha yillik qiymati 
O.R. Yefimova quyidagi rentabeyalik ko‘rsatkichlardan foydalangan: 
Aktivlar rentabelligi 

Korxonaning sof foydasi 
Balans valutasining o‘rtacha yillik qiymati 
Joriy aktivlar rentabelligi 

Korxonaning sof foydasi 
Joriy aktivlarning o‘rtacha qiymati 


95 
Investitsiya 
rentabelligi 

Korxonaning umumiy foydasi 
Asosiy mablag‘lar, aylanmadan tashqari aktivlar, uzoq muddatli 
qarzlar, kreditlarni o‘rtacha qiymati 
Korxonaga tegishli 
kapitalning rentabelligi 

Korxonaning sof foydasi 
Korxonaga tegishli kapitalning o‘rtacha qiymati 
Sotuv rentabelligi 

Korxonaning sof foydasi 
Sotilgan mahsulotlardan tushum 
A.D. Sheremet va R.S. Sayfulin Rentabellikni tahlil qilish uchun quyidagi 
rentabellik koeffitsientlarni tavsiya etishgan: 
Sotuv rentabelligi 

Mahsulot sotishdan foyda 
Sotilgan mahsulotdan tushum 
Jami kapitalning rentabelligi 

Korxona balansi bo‘yicha foyda 
Balans valutasining o‘rtacha qiymati 
Asosiy vositalar va aylanmadan 
tashqari aktivlar rentabelligi 

Korxona balansi bo‘yicha sof foyda 
asosiy vositalar va aylanmadan tashqari 
aktivlarning o‘rtacha qiymati 
Permanent kapitali 
rentabelligi 

Korxona balansi bo‘yicha sof foyda 
Korxonaga tegishli kapital va uzoq muddatga solingan 
qarzlar, kreditlarning o‘rtacha qiymati 
V.G. Artemenko va M.V. Bellendirlar quyidagi rentabellik ko‘rsatkichlardan 
foydalanishgan. 
Mol-mulk rentabelligi 

Korxonaning sof foydasi 
Balans valutasining o‘rtacha qiymati 
Joriy aktivlar rentabelligi 

Korxonaning sof foydasi 
Joriy aktivlarning o‘rtacha qiymati 
Investitsiya rentabelligi 

Korxona yalpi foydasi 
Korxonaning tegishli kapitali va uzoq muddatga 
olingan qarzlarining o‘rtacha qiymati 
Korxonaga tegishli kapital 
rentabelligi 

Korxonaning sof foydasi 
Korxonaning tegishli kapitalning 
o‘rtacha qiymati 
Asosiy faoliyat rentabelligi 

Mahsulot sotishdan foyda 
Mahsulot ishlab chiqarishga ketgan xarajatlar 


96 
Ishlab chiqarish fondlar 
rentabelligi 

Korxonaning yalpi foydasi 
Ishlab chiqarish fondlarining o‘rtacha qiymati 
Korxonalar bankrotligi va sanatsiyasi masalalari bo‘yicha O‘zbekistan 
Respublmkasi hukumat hay’ati tomonidan 1997 yil 17 aprelda qabul qilingan 
«Moliya tahlili bo‘yicha uslubiy tavsiyalarda» quyidagi rentabellik ko‘rsatkichlari 
foydalanilgan: 
Mahsulot sotish rentabellik 
koeffitsienti 

Sotilgan mahsulotdan foyda 
Sotilgan mahsulotdan tushum 
Asosiy vositalar rentabellik 
koeffitsienti 

Korxonaning sof foydasi 
Asosiy vositalarning o‘rtacha qiymati 
Korxonaga tegishli kapitalning 
rentabellik koeffitsienti 

Korxonaning sof foydasi 
Korxonaga tegishli kapitalning o‘rtacha 
qiymati 
Permanent kapitalining 
rentabellik koeffitsienti 

Korxonaning sof foydasi 
Korxonaga qarashli kapitalning hamda uzoq olingan 
qarzlar va kreditlarning o‘rtacha qiymati 
Kapitalning umumiy aylanish 
rentabellik koeffitsienti 

Sotilgan mahsulotdan tushum 
Balans valutasining o‘rtacha qiymati 
O‘zbekiston Respublikasi korxonalarni iqtisodiy nomutanosiblik ishlari bo‘yicha 
Qo‘mitasi tomonidan 1997 yil 10 dekabrda qabul qilingan «Qishloq xo‘jalik 
korxonalarining moliyaviy tahlili bo‘yicha uslubiy tavsiyalar» va «Qishloq xo‘jalik 
korxonalarni iqtisodiy nomutanosib deb hisoblashning vaqtincha tartibi»da 
rentabellik darajasini o‘lchash uchun quyidagi ko‘rsatkichlar tavsiya etilgan: 
Mahsulot rentabellik 
koeffitsienti 

Mahsulot sotishdan foyda 
Sotilgan mahsulotning tannarxi 
Aktsialar rentabellik koeffitsienti 

Korxonaning umumiy foydasi 
Balans valutasining o‘rtacha qiymati 
Samarqand kooperativ institutining professori, iqtisod fanlari doktori I.T. 
Abdukarimov rentabellikni tahlil qilish uchun quyidagi ko‘rsatkichlardan 
foydalangan: 
Mahsulot sotish rentabelligi 

Korxonaning yalpi foydasi 
Mahsulot sotishdan sof tushum 
Korxonaga tegishli kapital 
rentabelligi 

Korxonaning sof foydasi 
Korxonaga tegishli kapitalning o‘rtacha qiymati 
Xarajatlar rentabelligi 

Korxona asosiy faoliyatidan foyda 
Asosiy faoliyat xarajatlari 


97 
Rentabellikni tahlil qilish uchun yuqorida keltirilgan tavsiyalariga e’tiborimizni 
jalb qilishimizning sabablari: 
1. Rentabellikni o‘lchash uchun adabiyotda har xil ko‘rsatkichlar tizimlari 
tavsiya etilgan, demak mualliflar tomonidan rentabellik mazmuni har xil tushuniladi. 
2. Rentabellik ko‘rsatkichlari shakllanishiga mualliflar har xil qarashadi, 
natijada rentabellikni baholash uchun ikkitadan yettitagacha ko‘rsatkichlar tavsiya 
etildi. 
3. Yuqorida ko‘rsatilgan tavsiyalardan ko‘rinib turibdiki, ko‘pchilik mualliflar 
korxonalar rentabelligini sof foydaga asoslanib aniqlaydilar. Fikrimizcha bu 
noto‘g‘ri, asoslanmagan tavsiya. Rentabellikni o‘lchashdan maqsad — korxonalar 
faoliyati samaradorligini aniqlash ekan, rentabellikni hisoblashda sof foyda emas, 
yalpi foyda yoki sotilgan mahsulotlardan olingan foyda e’tiborga olinishi lozim. 
4. Mualliflar rentabellikka taalluqli bo‘lmagan ko‘rsatkichlarni tavsiya etishgan. 
Masalan, 
bitta 
aktsiya 
rentabelligi, 
ishlab 
chiqarish 
zaxiralarini 
birkitish 
koeffitsientlari fond hajmi koeffitsienti, kapitalning umumiy aylanish rentabelligi. 
5. Aniq bir rentabellik ko‘rsatkichiga har xil nom berishadi. Masalan: sotuv 
rentabelligi, realizatsiya rentabelligi, sotilgan mahsulot rentabelligi va bu ko‘rsatkich 
har xil usul bilan aniqlanadi. Masalan: yalpi yoki sof foydani sotilgan mahsulotlar 
tannarxiga, sof foydani sotilgan mahsulotdan olingan tushumga, sotilgan 
mahsulotlardan olingan foydani sotilgan mahsulot tushumiga bo‘lish yo‘llari bilan 
aniqlanadi. 
6. Ma’lumki, rentabellik korxonalar faoliyatini, ishlab chiqarish resurslaridan 
foydalanish samaradorligini umuman ifodalashi lozim. 
Yuqorida keltirilgan ko‘rsatkich tizimlaridan ko‘rinib turibdiki, mualliflar 
korxona resurslarining alohida elementlari rentabelligini aniqlashni tavsiya etganlar. 
Masalan: asosiy vositalarni, permanent kapitalini, investitsiyalarni, qarzga olingan 
kapitalni, korxonaga tegishli kapitalni, asosiy va moddiy aylanma mablag‘larni 
rentabellik ko‘rsatkichlari. Bu ko‘rsatkichlar samaradorlik ko‘rsatkichlari bo‘lib, 
mazmunan rentabellikka to‘g‘ri kelmaydi. 
Shunday qilib, umuman moliyaviy tahlilga o‘xshab, rentabellik darajasini 
o‘lchashda ham umumiy qabul qilingan uslub, ko‘rsatkichlar tuzilmasi hali 
shakllanmagan. 
Rentabellik darajasini o‘lchash uslubi, rentabellik ko‘rsatkichlari tizimining 
shakllanishi quyidagi tamoyillarga asoslanishi lozim: 
- rentabellik ko‘rsatkichlari asosiy va qo‘shimcha shakllarda bo‘lishi kerak. 
Asosiy ko‘rsatkichlar korxona faoliyatining umumiy natijasi samaradorligini ifodalab 
bersa, qo‘shimcha rentabellik ko‘rsatkichlari esa korxona resurslarining alohida 
elementlari samaradorligini ifodalaydi; 
- rentabellik ko‘rsatkichi korxona faoliyatini umumiy-moliyaviy natijasini 
ifodalar ekan, rentabellik ko‘rsatkichi, avvalambor, korxonaning yalpi yoki uning 
asosiy faoliyatidan olingan foyda asosida aniqlanishi lozim, lekin ba’zi paytlarda 
rentabellikni o‘lchash oldiga qo‘yilgan maqsadga binoan rentabellik ko‘rsatkichi 
sotilgan mahsulotdan olingan foydaga asosan ham aniqlanadi. 
Bu tamoyillarga binoan korxonalar rentabelligini tahlil etishda, fikrimizga, 
quyidagi rentabellik ko‘rsatkichlar tizimidan foydalanish maqsadga muvofiq 


98 

Yüklə 1,05 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   42   43   44   45   46   47   48   49   ...   64




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin