Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti sharq svilizatsiyasi va tarix fakulteti

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI

TOSHKENT DAVLAT SHARQSHUNOSLIK UNIVERSITETI
SHARQ SVILIZATSIYASI VA TARIX FAKULTETI

KURS ISHI

MAVZU:FRANSIYADA BURJUA INQILOBI


Bajardi:Ismailova Zilola ________

Qabul qildi:Odilov Bobur________

MUNDARIJA

KIRISH ...................................................................................................................3
I. YEVROPADAGI INQILOB HARAKATLARNING FRANSIYA MISOLIDAGI TALQINI. ....................................................................................6
1.1. Fransiyada inqilob arafasidagi ijtimoiy – siyosiy vaziyat. ...............................6
1.2. 1848-yil inqilobining boshlanishi va ijtimoiy-siyosiy jarayonlarga ishchilar munosabati. ............................................................................................................11
II. BUYUK FRANSUZ BURJUA INQILOBINING YAKUNLARI VA TARXIY AHAMIYATI ........................................................................................15
2.1. Fransuz burjua inqilobining yakunlari. Yakobinchilarning hkimiyat tepasiga kelishi ......................................................................................................................15
2.2. Fransuz Burjua inqilobining tarixiy ahamiyati ................................................18
XULOSA ..............................................................................................................24 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI ........................................25

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. O'zbekiston birinchi Prezidenti Islom Karimov о'zining "Yuksak ma'naviyat - yengilmas kuch" kitobida "O'z tarixini bilmaydigan, kechagi kunini unitgan millatning kelajagi yo'q"¹, - deb ta'kidlashi bilan birga har qanday inson jahon tarixini, umumbashariy taraqqiyot yo 'lini chuqur idrok etishi zararligini ham uqtirganlar. Darhaqiqat, mustaqillik sharofati bilan biz jahon tarixini haqqoniy о 'rganish imkoniyatiga ega bo'ldik. Ushbu kurs ishida biz Fransiyada Burjua inqilobi va uning oqibatlari haqida fikr yuritamiz

XVIII asr oxirlarida ham Fransiyada hamon o'rta asr feodal tartiblari hukm surardi. U qishloq xo'jaligi mamlakati edi. Dehqonlar yashayotgan va mehnat qilayotgan yerlar feodallarning mulki sanalgan Manufaktura ishchilariga faqat yakshanba kunigina korxona tashqarisiga chiqishga ruxsat berilardi.
Vaziyat inqilob yuz berishining oldini olishni talab etardi. Shunday sharoitda Lyudovik XVI 1789- yilda General shtatlarini chaqirdi. 1789- yilning 17- iyunida uchinchi toifa deputatlari o'zlarini butun millat vakillari deb e'lon qildilar. Shuningdek, yangi parlament - Milliy Kengash tuzdilar. 9- iyulda Milliy Kengash o'zini «Ta'sis majlisi» deb e'lon qildi. Xalq qurollana boshladi. 14- iyul kuni Fransiya mutlaq monarxiyasining tayanchi Bastiliya (davlat qamoqxonasi) egallandi. Qattiq qo'rqib ketgan Lyudovik XVI yon berishga majbur bo'ldi. U Ta'sis majlisining qonuniyligini tan oldi.
Poytaxtda hokimiyat inqilobchilar vakillaridan tuzilgan Parij Kommunasi (Parij Kengashi) qo'liga o'tdi. Mutlaq monarxiyaning qulashi mamlakatda tinchlik o'rnatilishiga olib kelmadi. Aksincha, butun mamlakatni endi dehqonlar qo'zg'oloni qamrab oldi. 1789- yilda Ta'sis majlisi yana bir muhim hujjat - «Inson va fuqaro huquqlari Deklaratsiyasi»ni qabul qildi. U «barcha odamlar ozod va teng huquqli bo'lib tug'iladilar» degan so'zlar bilan boshlanardi. Deklaratsiya xalqni «hokimiyatning manbai» deb e'lon qildi. Shuningdek, feodal va toifa imtiyozlarini bekor qildi. So'z, matbuot erkinligini e'lon qildi.
1791- yilda Fransiya tarixida birinchi marta mamlakat Konstitutsiyasi qabul qilindi. Konstitutsiya 25 yoshga to'lgan barcha erkak kishilarga saylash huquqini e'lon qildi. Ularning ichida eng yetakchilari «jirondachilar» va «yakobinchilar» partiyalari edi. 1792- yilda Qonun chiqaruvchi Majlis «Vatan xavf ostida» chaqirig'i bilan xalqqa murojaat qildi. Bu esa mamlakatda keskin norozilik keltirib chiqardi.
1792- yil 10- avgust kuni esa Parijda qurolli qo'zg'olon boshlandi.
1792 yil 21- sentabrda Fransiya Respublika deb e'lon qilindi. Lyudovik XVI esa qatl etildi. Respublika feodal- toifaviy tengsizlikni bekor qildi.
Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Tadqiqotning birinchi guruh adabiyotlari: A.Н.Карамзин. Писмо А.Н.Карамзина 1847-1848. Материалы по истории французской революции 1848 г.М., 1935., П.В.Анненков. Парижские писма. М., 1983., A.И.Герцен. Писмо из Франция и Италии. М., 1950., A.Н.Карамзин. Писмо А.Н.Карамзина 1847-1848. Материалы по истории французской революции 1848 г. М., 1935. Yevropadagi inqilob harakatlarning Fransiya misolidagi talqinini aks ettiradi. Keyingi guruh Алексеев И.Н. Венский конгресс в судьбе народов Европы. М.: 1998., Васильев Н.Т. История развития общественного движения в Центральной Европе.М.:1998, Водовозов В. В. Революция 1848 года.M.1986 buyuk fransuz burjua inqilobining yakunlari va tarxiy ahamiyati, Fransuz burjua inqilobining yakunlari. Yakobinchilarning hkimiyat tepasiga kelishi, Fransuz Burjua inqilobining tarixiy ahamiyatlarini ko’rib chiqadi
Mavzuning maqsadi va vazifalari. Yevropadagi inqilob harakatlarning Fransiya misolidagi talqini, Fransiyada inqilob arafasidagi ijtimoiy – siyosiy vaziyat, 1848-yil Fransiyadagi inqilobning boshlanishi va ijtimoiy-siyosiy jarayonlarga ishchilar munosabati, Fransuz burjua inqilobining yakunlari. Yakobinchilarning hkimiyat tepasiga kelishi, Fransuz Burjua inqilobining tarixiy ahamiyatini organish kurs ishining asosiy maqsadi hisoblanadi.

Yuqorida keltirib oʼtilgan mavzuning maqsadidan kelib chiqqan holda, kurs ishining vazifalfrini quyidagicha belgilash mumkin:

• Fransiyada inqilob arafasidagi ijtimoiy – siyosiy vaziyatlarni ko’rsatish;
• 1848-yil Fransiyadagi inqilobning boshlanishi va ijtimoiy-siyosiy jarayonlarga ishchilar munosabatlarini ilmiy jihatdan tahlil qilish;
• Fransuz burjua inqilobining yakunlari. Yakobinchilarning hkimiyat tepasiga kelishi sabablarini tushuntirish;
• Fransuz Burjua inqilobining tarixiy ahamiyatini o’rganish.
Kurs ishining predmeti va tadqiqot obekti. Yevropadagi inqilob harakatlarning Fransiya misolidagi talqini, buyuk fransuz burjua inqilobining yakunlari va tarxiy ahamiyatini o’rganish kurs ishining asosiy ob’yekti bo’lib xizmat qiladi
Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta mavzu, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar roʼyxatidan iborat.
I. YEVROPADAGI INQILOB HARAKATLARNING FRANSIYA MISOLIDAGI TALQINI.
1.1. Fransiyada inqilob arafasidagi ijtimoiy – siyosiy vaziyat.
XIX asrning 40 -yillarida qishloq va shahar aholisining keng ommasi juda tez qashshoqlashib bordi. Shuning uchun ham 1841-yildan 1847-yilgacha Fransiyada ishchi va dehqonlar hamma joyda kurashga otlandilar. Ishchilar dehqonlar bilan birgalikda ko‘p vaqtda hukumat askarlari va politsiya bilanqonli jang qildilar. 1846-1848-yillardagi stachkalar ichida Riv-J‘e shaxtyorlarining aprel oyidagi ish tashlashi alohida o‘rin tutadi, bu ish tashlash bir yarim oycha davom etgan edi. Shahar va qishloq aholisining keng tabaqalari shaxtyorlarning ish tashlashini qo‘llab – quvvatladi. Tur shaxrida noyabr oyida ko‘tarilgan ish tashlash harakati siyosiy tus olib, Tur ishchilarining qishloq kambag‘allari bilan aloqa bog‘laganliklarini ko‘rsatdi. 1841-yilda aholini va soliq obyektlarini ro‘yxatga olish munosabati bilan ko‘tarilgan g‘alayonlar zo‘r inqiloblashtiruvchi ahamiyatga ega bo‘ldi. Ba‘zi joylarda soliq inspektorlari paydo bo‘lgan vaqtdayoq minglab dehqonlar, hunarmandlar, ishchilar qo‘zg‘aldilar. Inspektorlar haydab yuborilardi, ro‘yxat yirtib tashlanardi, faqat katta harbiy qismlar kelgach, ko‘pincha qattiq barrikada janglaridan keyingina ro‘yxatchilarning ishi yangidan boshlanardi.
1841-yilda Tuluzada ( iyul), Klermon-Ferranda ( 9-10 sentabr), Lill (avgustsentabr) va uning atrofida ko‘tarilgan katta qo‘zg‘alonlarda shaharlar va ular atrofidagi qishloqlarning ming-minglab aholisi qatnashdi.Tuluza, Klermon – Ferran va boshqa ko‘pgina shaharlarda 1841-yilda soliqlarga qarshi ko‘tarilgan g‘alayonlar vaqtida ko‘chalarda inqilobiy gimn yangradi. Xalq katta harbiy qismlar kelguncha, bir oz vaqt g‘alaba qozondi. Bu jarayonlarda 1840-yil oktabrda hokimiyatni o‘z qo‘liga olgan Gizoning faoliyatiga to‘xtalishimiz muhim hisoblanadi. U rasman faqat tashqi ishlar ministiri lavozimida bo‘lsada, haqiqatda 1848-yil inqilobiga qadar hokimiyatni o‘z qo‘lida tutib kelgan ministrlikning boshlig‘i edi.

1847-yil sentabrda Gizo rasmiy ravishda Ministrlar sovetining raisi bo‘ldi.1 Konservatorlarga aylanib ketgan sobiq liberal Gizoning hokimiyat tepasiga kelishi iyul monarxiyasining butun siyosatida o‘ngga qarab burilish yuz berganini bildirar edi.Xalqaro ishlarda bu burilish Fransiya dushmanlariga, uning savdo sohasidagi raqiblariga yon berishdan iborat edi. Fransiya Angliyaning Yaqin Sharqda ustunlik qilishini tan oldi va o‘zining Misr, Suriya, Marokashdagi bosqinchilik planlarini amalga oshirishni kechiktirdi. Fransiya hukumati Gaiti oroli ustida kelib chiqqan janjal vaqtida ( 1843-1845) ham Angliyaga yon berdi. Gizo hukumati 1846-yilda Polsha mustaqilligining so‘nggi qoldig‘ini tugatishga to‘sqinlik qilishga jur‘at qilmasdan, Krakov shahrining Avstriya imperiyasiga qo‘shib olinishiga rozi bo‘ldi.Fransiya Gizo hukumatining xohishi bilan Shvetsariyadagi fuqarolar urushi vaqtida reaksion Zonderbund tomonini oldi. Bu esa Fransiya diplomatiyasining yana bir mag‘lubiyati edi.

2 Gizoning reaksion siyosati sanoat burjuaziyasi o‘rtasidagi oppazitsion kayfiyatni kuchaytirdi va Fransiyadagi butun mehnatkash aholining noroziligini keskinlashtirib yubordi. Fransiyada siyosiy muvozanatning keskinlashuviga juda muhim iqtisodiy voqealar: 1845-1846 yillardagi kartoshka, bug‘doy, no‘xat hosili unmaganligi va 1847-yil kuzida Angliyada boshlanib, sal vaqt ichida Yevropa qit‘asidagi malakatlarga yoyilib ketgan umumiy savdo-sanoat inqirozi katta turtki bo‘ldi hamda yangi burjua-demakratik inqilobining boshlanishini tezlashtirdi. Fransiyada ham, Angliyadagi singari, sanoat inqirozi oldidan sanoat yuksaldi, shuningdek temiryo‘l qurilishida spekulyatsiya juda avj oldi.
Qishloq xo‘jaligida yuz bergan ofatlar Angliyada ham juda katta ta‘sir ko‘rsatdi.Chetdan keltirilgan.
1847 yilkuzida Londondagi pul vahimasi ana shunday sharoitda ko‘tarildi.Angliya banki, uning ketidan boshqa banklar ham pul berishni kamaytirdi.Natijada ko‘pgina savdo-sanoat firmalari sindi. Bularning hammasi
Fransiyada ham takrorlandi; lekin Fransiyadagi inqirozning inqilobiy vaziyatda yetilishi bilan katta xususiyatlari bor edi. Fransiyada kredit ishlari ilgari ham Angliyadagi darajada rivojlanmagan edi; shu sababli, Angliyadan farq qilib, Fransiyada 1847-yilning so‘nggi oylarida inqiroz eng yuqori nuqtasiga yetmagan edi ( buning ahamiyati juda katta edi). Aksincha, 1847-yilning so‘nggi oylarida juda ko‘p mayda savdogarlar va sanoatchilargina sindi. Shu bilan birga inqiroz sharoitida chet el bozorida savdo qilolmay qolgan katta-katta –Parij savdogarlari o‘z ishlarini ichki bozordagi savdo –sotiq bilan saqlab qolmoqchi bo‘ldilar.― Ular katta – katta firmalar tuzdilar, bu firmalarning raqobati mayda baqqollarni va do‘konlarni ko‘plab xonavayron qila boshladi. Parij burjuaziyasining bu qismi ichida ko‘p kishilarning sinishi va fevral kunlarida bu qismning inqilobiy xattiharakatda bolishining sababi ham shu edi.
1848 – yil boshlarida chet ellarga metall ishlash sanoati buyumlari, polotno, jun va shoyi tovarlar hamda ko‘pgina boshqa buyumlar chiqarish kamaydi. 1847yilgi moliya inqirozi ham katta va alohida ahamiyatga ega bo‘ldi. 1847-yildagi davlat defitsiti butun byudjetining 25% ga yetdi.Davlatning qarzga botishi moliya aristakratiyasi uchun foydali edi.Ya‘ni, doimiy davlat defitsiti, agar u, davlatni sindirish xavfini tug‘dirmasa, bankirlar birja vakillari uchun- davlatga qarz berib turuvchilar uchun haqiqiy daromat manbai edi.Lekin 1847-yildagi inqiroz sharoitida moliyachilarning shaxsiy mafaatparastligi moliya aristokratiyasining o‘ziga zarar yetkazdi, omonat kassalari bo‘shab qoldi, pul quyuvchilarning o‘z pullarini qaytarib oldilar.Gizo davlatning sinishiga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida, ichki zayom chiqarishga majbur bo‘ldi. Iqtisodiy inqiroz va hosilsizlik natijasida mehnatkashlar ommasining, mayda burjuaziya keng tabaqalarining ahvoli 18461847 yillarda juda ham o‘girlashib ketdi. Shu munosabat bilan ommaning aktivligi kuchaydi, bu aktivlik g‘alla spekulyatlarining uylari va omborxonalariga qilingan hujumlarda, ish tashlashlarda aks etdi. 1847-yilda oziq-ovqat qahatchiligiga qarshi ko‘tarilgan g‘alayonlar ichida Byuzans shahrida ikkita g‘alla spekulyarining o‘ldirilishi katta ahamiyatga ega bo‘ldi. 1847-yildagi ish tashlash harakatiga Nant shahridagi g‘isht teruvchilar va binokor ishchilarning, ko‘pdan-ko‘p qamoqqa olishlarga va shaharda harbiy qismlar bo‘lishiga qaramay, uch oy chamasi ya‘ni 1847-yil sentabrgacha davom etgan ish tashlashlari zo‘r matonat va uyushqoqlik bilan o‘tkazildi. Ziyofat kompaniyasi deb atalgan kompaniya 1847-yilda yangidan boshlanib ketdi. Ishchilar, 1840-yildagidek, ba‘zi ziyofatlarda qatnashdilar. 1848-yil 2 yanvarda Limojda bo‘lib o‘tgan ziyofat alohida ahamiyatga ega bo‘ldi. Bu ziyofatni Per Leruga atab uyushtirilgan edi, lekin ziyofatda qatnashgan ishchilar o‘zlarining ma‘lum maqsad va vazifalarini ko‘rsatishga ham harakat qiladilar. 1847-yilda ― progressiv konservatorlarning yangi burjua-monarxistlar gruppasi vujudga keldi. Bu gruppaga orleanist publitsist de Jirarden boshchilik qildi. U 1847-yilda: ― Biz– oppazitsiyadamiz, ammo oppazitsiyadan emasmiz‖ dedi. Bu gruppaning vujudga kelishi ― yuqori tabaqalar inqirozi‖ ning o‘ziga xos ko‘rinishi edi.
Haqiqatdan ham, kechagina Lui-Filipp monarxiyasining sodiq tarafdorlari bo‘lgan ― progressiv konservatorlar‖ hukumat tepasidagi partiyadan faqat chuqur siyosiy inqiroz sharoitidagina ajralib chiqa oladilar. ―Progressiv kuchlarning dasturi boshda faqat iqtisodiy islohatlar bilangina cheklangan edi, lekin keyin ― progressiv konservatorlar‖ ham saylov islohatini yoqlab chiqdilar. Monarxistlarning ilgari ham oppazitsiyada bo‘lgan boshqa bir gruppasiga, avvalgicha, advokat Odilon Barro boshchilik qildi: ― sulola oppozitsiyasi deb atalgan bu gruppa ham orleanistlardan iborat bo‘lsada, u monarxist yirik savdosanoat burjuaziyasiga mansub bo‘lgan shunday doiralarning partiyasi sifatida vujudga keldiki, bu doiralar davlat hokimiyatidan foydalanmas edi.3
Inqilob arafasidagi ijtimoiy hayot va siyosiy vaziyatga A.I.Gersenning qarashlariga e‘tibor beradigan bo‘lsak, u aytadiki, Fransiyada feodalizm yo‘q edi. Lekin qirol Lui Filipp davrida siyosiy hokimiyat faqat burjuaziyaning yuqori tabaqasi qo‘lida edi. Kapitalizm rivojlangan sari sanoat burjuaziyasi boyib bordi.

Lekin Fransiyada burjuaziyaning keng qatlamlari hatto saylov huquqiga ham ega emas edilar. Siyosiy jihatdan huquqsiz bo‘lgan ishchilar sinfining ahvoli ham nihoyatda og‘ir edi. A.I.Gersen Fransiyada 1848-yilgi inqilobiy vaziyat burjua keng qatlamlarining o‘z siyosiy huquqsizligidan noroziligi va ishchilar sinfining kapitalistik ekspluatatsiyaga qarshi kurashi natijasida vujudga kelgan edi deb yanada soddalashtirib izohlab beradi . Bundan tashqari mamlakatda iqtisodiy muommolar ham yuzaga keldi. Kartoshka kasalligi orqasidan paydo bo‘lgan qahatchilik munosabati bilan Fransiyada xalq ommasining ahvoli keskin yomonlashdi. Kartoshka kasalligi 1845-1847-yillar mobaynida butun Yevropa bo‘ylab tarqalgan edi. Buning oqibatida asosiy yeguligi kartoshka bo‘lgan kammag‘allarning ahvoli ancha og‘irlashib qoldi.

1847-yilda navbatdagi iqtisodiy inqiroz boshlanib, bir qancha kapitalistik davlatlarni qamrab oldi. Fransiyada sanoat ishlab chiqarishi 50% ga qisqardi, ommaviy ishsizlik boshlandi.4 Burjuaziya qattiq turib, saylov islohatini o‘tkazishni talab qildi. Ko‘p kishilik banket-majlislar tashkil qilinib, qadah ko‘tarish bahonasi bilan siyosiy nutqlar so‘zlandi. Ishchilar burjuaziyaning saylov haqidagi talabini qo‘llab quvvatladilar.
Hukumat poraxo‘rlik, har xil firibgarlik botqog‘iga botib ketdi va yirik burjuaziyaning bir qismi oldida ham o‘z obro‘yini yo‘qotib qo‘ydi. Mamlakatda inqilobiy vaziyat kundan kun avj olib ketdi12 . 23-fevralda qo‘shinlar qurolsiz olomonni o‘qqa tutdi, 50 dan ortiq kishi o‘ldirildi. Shundan keyin butun mehnatkash patij aholisi kurashga otlandi. Mamlakat bo‘ylab barrikada janglari avj olib, qurolli to‘qnashuv Parij shahrining deyarli barcha ko‘chalari bo‘ylab tarqaldi. Barrikada janglarining asosiy qatnashchilari hunarmandlar, ishchilar hamda mayda burjuaziya vakillaridan iborat edi. Biroq yirik burjuaziya jamoasi namoyishchilarga qarshi uyushqoqlik bilan harakat qilishdi, barrikadalar soni kengayishining oldini olish uchun barcha choralardan foydalandi. Hukumat qo‘shinlari yirik burjuaziya va ayrim feudal-monarxiya tarafdorlari yordami bilan namoyishchilar o‘rtasiga ixtilof solishga urindilar, namoyishchilarni turli yolg‘on g‘oyalari bilan chalg‘itishga intildi. Ammo qo‘zg‘alonchilar bu aldovlarga uchmadilar, ularni shiddat bilan harakat qilishda ayrim yetakchi inqilobchilar ma‘naviy qo‘llab-quvvatladilar. Shulardan biri Ogyust Blank bo‘lib, u qo‘zg‘alonchilarni hukumat tomonidan berilayotgan moddiy yordam va ijtimoiy imtiyozlar vaqtinchalik ekanligini hamda siyosiy huquqlarni deyarli bajarmasliklarini uqtiradi .
1848-yil 25- fevralda mamlakat bo‘ylab yirik namoyish yuzaga keldi, namoyishchilar hukumat rahbarlariga qat‘iy talablar qo‘yishdilar. Namoyishchilarning talablari birinchi navbatda mamlakatdagi ijtimoiy huquqlar va siyosiy boshqaruv tuzumi haqida edi.

1.2. 1848-yil inqilobining boshlanishi va ijtimoiy-siyosiy jarayonlarga ishchilar munosabati.

1848-yil 23-fevral kechqurun Parij markazi Kaputsino bulvarida fojiaviy qo‘zg‘alon boshlandi. Gizo yashagan tashqi ishlar vazirligi binosi tomon yo‘l olgan qurolsiz demostrantlar to‘dasi binoni qo‘riqlovchilar tomonidan otib tashlandi. Bir necha o‘nlab odamlar halok bo‘ldi, bir qanchasi yaralandi. Bu mudhish voqea to‘g‘risidagi xabar butun shahar bo‘ylab tarqaldi, Parijning barcha mehnatkash aholisi oyoqqa turdi. Minglab ishchi, hunarmandlar, talabalar jangga kirdi va bir kechada 1500 dan ortiq barrikada qurishdi.
Monarxiyaga qarshi qo‘zg‘alon umumxalq xarakteriga ega bo‘ldi. Uning o‘zagi va tashkil etuvchi kuchi maxfiy respublika jamiyatlari a‘zolari bo‘lishdi. 24fevral tongida Parij ko‘chalaridagi kurash avj oldi.Milliy gvardiyaning katta qismi qo‘zg‘alonga qo‘shildi.Xalq okruglar meriyalarini bosib olishdi.Peshinga borib qirol qarorgohi – Tyumliriy saroyiga qo‘zg‘alonchi xalq otryadi hujum boshlashdi5.
Lui-Filiff chorasiZ holatda qolib taxtdan voz kechadi.Bundan keyin qirol va uning oilasi poytaxtni tark etib Angliyaga qochadi.Tyumliriy saroyi xalq tomonidan bosib olinadi, qirol taxti Bastiliya maydoniga ko‘chirilib va tantanali ravishda yoqib yuboriladi. Respublika deputatlari guruhlari Lamartinni o‘z tomonlariga og‘dirib, Muddatli hokimikyatni tuzish taklifi bilan chiqdi va shu yerda masalani parlamentning majlislar zaliga bostirib kirgan barrikada jangchilari hal qildi. Muddatli hokimiyatning shakllanishi Fransiyaning an‘anaviy joyi – Parij shahar Ratushasida sodir bo‘ldi. Lekin bu bilan xalq isyoni yakunlanmadi. Vaqtli hukumat tarkibi to‘g‘risidagi ―Natsional va ―Reform arboblari o‘rtasidagi tortishuvlar vaqtida qo‘shni xonada ―Xalq deputatlarining o‘zboshimcha qo‘mitasi tuzildi, bu qo‘mita hukumat ishlarini kuzatishni, uning majlislarida ishtirok etishni, xalqqa zudlik bilan uning natijalari va so‘zsiz respublikaning e‘lon qilinishi kerakligini xohlagan. Bu markaziy masalaning yechimi inqilob g‘alabasi davrida sinfiy kuchlarning o‘ziga xos munosabatlarini yorqin namoyan etdi.O‘z tarkibiga ko‘ra Vaqtli hukumat koalitsiyasi edi. Hukumatdagi raxbarlik roli burjuaziya – respublikachi vazirlariga tegishli edi, ularga asosiy hukumat lavozimlari tegishli edi.
Vaqtli hukumat raisi etib 1830-yil inqilobi ishtirokchisi qariya Dyupon de L‘er saylandi. Hukumatning haqiqiy rahbari tashqi ishlar vaziri lavozimida ishlagan Lamartin edi.―Reforma‖ ning mayda burjuaziya sardorlaridan faqat Ledryu- Rollan tashqi ishlar vaziri lavozimini olgan. Fevral inqilobi davrida Parij proletariyati katta kuch va ta‘sirga ega edi. Kuchlarning haqiqiy munosabati respublika haqidagi masalani chiqardi. Lamartin, Dyupon, Kreme va boshqa burjuaziya vazirlari bu masalaning yechimini topishga qarshilik qildi.
24-fevral kechki soatlarda Lamartin va boshqa vazirlar zudlik bilan respublikaning e‘lon qilinmasligi uchun har tomonlama harakat qilishdi. Biroq Parij ishchilari respublika haqidagi masalaning yaxshi tomonga hal bo‘lmasligini bilib, norozilik bildirdi.Ular tezkor, aniq, hech bir to‘siqlarsiz yechimini topishga qilishgan.
25-fevral ertalab xalq ommasi Ratusha binosi va maydonni yana to‘ldirdi. Hukumat tepasiga kelgan ishchi deputatlari zudlik bilan respublikaning e‘lon qilinishini talab qildi, uning boshida mashhur inqilob arbobi, shifokor Raspayl turgan, u Parij ishchilari orasida jida mashhur edi.7 Agar bu talab 2 soat davomida bajarilmasa, 200 ming parijliklar bilan kelib yanqi inqilobni amalga oshirishni aytib po‘pisa qilgan. Bu po‘pisa ta‘sirga ega bo‘ldi.Ikki soat o‘tmay respublika e‘lon qilindi.Parij ishchilari respublika to‘g‘risidagi burjuaziyadan farq qiluvchi tasavvurlardan ta‘sirlangan.
Fransiya ishchilarida respublika shiori ozodlik, tenglik, do‘stlikni amalga oshiruvchi g‘oya va orzular bilan uzliksiz bog‘liq edi. Shuning uchun ham Parij ishchilari fevral kunlari nafaqat respublikani, balki ― demakratik va ijtimoiy respublika ‖ ni talab qilgan. Bunday shior nafaqat sinfiy hukmdorlikning monarxik shaklini, balki sinfiy hukmdorlikni o‘zini bartaraf etuvchi respublikaga noaniq intilishni ifodalagan. Bu shiorning mazmuni Vaqtli hukumatga respublikaning e‘lon qilinganidan keyin zudlik bilan ishchi qo‘zg‘alonchilarning qizil bayroqni respublikaning davlat bayrog‘i deb tan olinishi haqidagi ko‘rsatilgan talabida, shuningdek ishchi delegatsiyaning ―mehnat huquqini qonuniy tan olish haqidagi talabida ochib berilgan. ‘Mehnat huquqi‘‘ ishchilar ommasida keng tarqaldi. U inqilob davrida ishchilar harakatining asosiy shiori bo‘lib qoldi. Bu shior ishchilarning ijtimoiy taraqqiyot, ishsizlikka qarshi kurash talabi va mehnatkashlar uchun ishni kafolatlash uchun bo‘lgan kurashni ifodalagan.
Shu bilan birga ―Mehnat huquqi‖ ishchilarning notinch sotsialistik intilishi, ishlab chiqarishning kapitalistik anarxiyasini muhokama qilishlari va uni yangilash istagini ifodalagan. Vaqtli hukumat qizil bayroq haqidagi talabni oson rad etishdi. Vazirlar o‘rtasidagi kuchli munozaralardan keyin Lui Blan va Alber ishchilarning bu talablari rad etilsa , hukumatdan chiqib ketishlarini aytgan. Vaqtli hukumat ishchi sinfiga yon bosdi.Hukumat tomonidan ish vaqtini 1 soatga qisqartirish haqidagi dekret qabul qilindi.
4-martda Fransiyada 21 yoshga to‘lgan erkalar uchun umumiy saylash huquqini kiritish haqidagi dekret qabul qilindi. Bu voqealarning yakunida Fransiya ishchilari 1848-yilning fevral kunlari XIX asrning birinchi demakratik respublikasini zabt etib siyosiy sharoit tayyorlanmagan.
1848-yil inqilobining tarixiy mazmuni Fransiyadagi burjuaziya tuzumining siyosiy qayta ta‘mirlanishi bo‘ldi, u yetuk kapitalizmning keng rivojanishiga bo‘lgan to‘siqlarni bartaraf etgan bo‘lar edi. Sanoat to‘ntarishi, fabrika – zavod sanoatining qurilishi va rivojlanishi burjuaziya davlatining yanada yetuk siyosiy shakllarini talab qilgan. Bunday shakllarni yaratish kerak edi. Chunki XIX asrning birinchi yarmida Fransiya burjuaziyasining siyosiy hukmdorligi to‘la tashkil etilmadi va sof siyosiy ifodasini topmadi.
Haqiqiy siyosiy shakl o‘shanda burjuaziya respublikasi edi. Shuning uchun ham Fransiyada XIX asr o‘rtalarida burjuaziya – demakratik inqilob ob‘ektiv navbatda turgan edi. Biroq sanoat to‘ntarilishi sharoitida ko‘proq barcha burjuaziya inqilobi qonunlari namoyon bo‘lgan.
Demakratik inqilob anti burjuaziya va antikapitalistik yo‘nalishni qabul qilgan ijtimoiy portlash bo‘ldi. Keyingi jarayonlarda inqilobning juda zaif rivojlanishini ko‘rish mumkin. Bunday zaiflikning asosiy omillaridan biri yoki manbai sifatida shunday o‘ylash mumkinki, ishchi ommasida hukmronlik qilgan jamiyatni tinchlik yo‘li bilan qayta qurish imkoni haqidagi soxta tushunchalar edi.
Bu mayda burjuaziya soxta tushunchalari inqilobning ilk haftasining vaziyati bilan qo‘llab-quvvatlangan. Ingliz baronessasi Red yaqinlariga Parijdan turib shunday yozgan: ”Biz hammamiz soyabonsiz yuramiz va ishchilarimizga bo‘ysinamiz”. “Barcha joyda ― Ishchilar oldida bo‘ysinamiz” ! degan shior osilgan edi. Ishchilarning buruaziyaga bo‘lgan ishonchi Lui Blan va Alberning hokimiyatda mavjud bo‘lishi bilan yanada mustahkamlandi. Bu holat ― ishchi sinfning inqilobiy harakatlarini umumiy to‘xtatdi‖.
Sotsialist vazirlarning siyosati xiyonatkorona bo‘ldi. Ular ishchi ommadan o‘zlarining burjua-respublikachi vazirlar bilan kelishmovchiliklarini yashirgan va ularning ishchilarga bo‘lgan yovuzlarcha fikrini yashirgan . ―Tezkor gvardiyaning loyihasi birdan ikki qiyonni o‘ldirgan. Birinchidan, bu chora inqilobning ilk kunlarida Vaqtli hukumatga yetmagan qurolli kuchlarni tezroq tuzishga yordam berdi, bunda Parijlik ishchilar birma-bir qurollangan va milliy gvardiyada ishtirok etish huquqini olgan.
Vaqtli hukumat M.Kassider tuzgan yangi poytaxt politsiyasiga ishonmadi. M.Kassiderning politsiya kuchi barrikada jangchilari va maxfiy jamiyat ishtirokchilaridan tuzilgan bo‘lib,Vaqtli hukumatga bo‘ysinmasdi. Ular o‘zlarini ― Inqilobning avtonom kuchi, ―montanerlar deb atashgan. Undan tashqari, ―Tezkor gvardiyani tuzish bilan hukumat inqilob kuchiga qarshi ishsiz yoshlarni yollashga harakat qilgan. 26- fevralda Parijda ishsizlar uchun ijtimoiy ishlar tuzish haqidagi Vaqtli hukumat qarori chiqdi.
II. BUYUK FRANSUZ BURJUA INQILOBINING YAKUNLARI VA TARXIY AHAMIYATI
2.1. Fransuz burjua inqilobining yakunlari. Yakobinchilarning hkimiyat tepasiga kelishi
Lyudovik XVI qatl etilgach, Ispaniya, Angliya va Avstriya monarxlarining bosqinchilik hujumi kuchaydi. Jirondachilar mamlakat mudofaasini yetarli darajada tashkil eta olmadilar. Buning ustiga, mamlakat janubida yerlarning shahar burjuaziyasiga sotilayotganligidan norozi bo'lgan dehqonlarning isyoni boshlandi. Isyonchilar qirolning qatl etilishinijinoyat deb hisoblardilar. Yakobinchilar mamlakatdagi bu og 'ir vaziyat uchun jirondachilarni aybladi. Ular Parij aholisini qo'zg'olonga chaqirdi. Boshlangan qo'zg'olon 1793- yilning 2- iyun kuni jirondachilar holdmiyatining ag 'darilishi bilan yakunlandi8.
Holdmiyat yakobinchilar qo 'Uga о 'tdi. M.Robespyer boshchiligida yangi hukumat - jamoat qutqaruv qo 'mitasi tuzildi.
Favqulodda sudlar yangi kuch bilan ishlay boshladi.
Yakobinchilarning ichki siyosati. 1793- yilda Fransiyada yangi Konstitutsiya qabul qilindi. Feodal to 'lovlar butunlay bekor qilindi. Dehqonlar endilikda o'z yerlarining ozod egalariga aylandilar.
Feodallarning huquqlarini tasdiqlovchi hujjatlar yoqib yuborildi. Chet ellarga qochib ketgan dvoryanlarning yerlari mayda bo 'laklarga bo 'linib sotildi. Cherkov davlatdan ajratildi. Birinchi iste'mol buyumlariga qat'iy narxlar o'rnatildi. Biroq bu tadbir kutilmaganda aks sado berdi. Savdogarlar hukumat belgilagan narxda tovarlarini sotmay qo 'ydi. Endi ular yashirincha savdo qilishga о 'tdilar. Oqibatda narx-navo kо'tarilib ketdi. Hukumat ish haqining eng yuqori daraj asini ham belgilab qo 'ydi. Biroq bu tadbir yaxshilikka olib kelmadi. Natijada ishlarning ish tashlashi boshlandi. Hukumat esa uni shafqatsizlik bilan bostirdi. Chet el bosqmclmarinirig hujumi va birinchi isle' mol mahsulotlarining yetishmasligi sharoitida ahvolning g'oyatda og'irlashuvi yakobinchilarni diktatura о 'rnatishga majbur etdi.
1793- yil sentabrda Konvent «Shubhali kishilar to'g'risida» qonun qabul qildi. Bu qonun, yakobinchilar fikricha, «shubhali» deb hisoblangan barcha kishilarni to tinchlik о'rnatilgunicha qamoqqa olish va saqlashni ko'zda tutardi. Aslida yakobinchilar o'z raqiblaridan terror yo 'li bilan qutilmoqchi edi. Buning tasdig'i о'laroq, Konventdagi barcha jirondachi-deputatlar qamoqqa olindi va qatl qilindi.
Mamlakat ichkarisidagi isyonlar ham о 'ta rahmsizlik bilan bostirildi. Yakobinchilarning shafqatsizligi chegarasiz, ayovsiz va ma'nosiz edi. Yakobinchilar, ayni paytda, qo 'shinni mustahkamlash choralarini ко 'rdilar. Bu tez orada o'z samarasini berdi. 1794- yilda bosqinchilar mamlakat hududidan surib chiqarildi. Bu ozodlik urushlarida yosh kapitan Napoleon Bonapart shuhrat qozondi.
Yakobinchilar partiyasi. Yakobinchilar ichida ichki siyosat borasida yagona birlik yo'q edi. Ular aslida turli guruhlarga bo'linib ketgan edilar. Yakobinchilarni birlashtirib turgan omil - bu chet el bosqinchilariga qarshi kurash va mamlakat ichkarisidagi isyonlarni bostirish zarurati edi, xolos. Bu ikki xavf bartaraf etilgach, guruhlar о'rtasida kurash boshlanib ketdi. Eber va Shome t rahbarligidagi yakobinchilar «hech kim boy ham, hech kim о 'ta kambag 'al ham bo '1- maydigan, hamma barcha narsaga yetarlicha ega bo Tishini ta' minlaydigan» jamiyat tarafdori edilar.
1794- yilda M. Robespyer tarafdorlari ularni qamoqqa oldilar va o'lim jazosiga hukm etdilar. M. Robespyer tarafdorlari yakobinchilarning Danton boshchiligidagi «shafqatlilar» guruhini ham xavfli deb hisoblaganlar. Danton mamlakatda faoliyat ko'rsatayotgan guruhlarning o'zaro murosasi tarafdori edi. U barcha partiyadagi yaxshi niyatli kishilarning ittifoqini tuzish yo'li bilan o'zaro ziddiyatlarni bartaraf qilishni taklif etdi. Danton inqilobiy diktaturani to 'xtatishni, konstitutsiyaviy tartibga qaytishni, terrordan voz kechishni talab qila boshladi. M. Robespyer guruhi Danton talablarini rad etdi. Danton hamda uning tarafdorlari qamoqqa olindilar va qatl etildilar.
Mamlakatda о'rnatilgan terror siyosati dahshatlari hammaning tinkamadorini quritdi. Bu esa, Robespyeming obro'sini tushirib yubordi.
M. Robespyer siyosiy kurashda qonli usul orqaU raqiblarini yo 'qotish bilan o'z shaxsiy halokatini ham tayyorlab bordi. Xalq qonU boshqaruvga asoslangan respublikani yomon ко 'rib qoldi. Endi M. Robespyeming barcha dushmanlari yagona ittifoqqa birlashdilar.
Yakobinchilar diktaturasining ag'darilishi. Konventda M. Robespyer va uning tarafdorlariga qarshi fitna tayyorlandi. 1794- yilning 27- iyulida Konvent unga qarshi ayblov e'lon qildi va M. Robespyerni qamoqqa oldi. Shuningdek, Konvent uni qonundan tashqari deb ham e'lon qildi. Bu - sudsiz qatl etish degani edi. Hammasi bo'lib yuzga yaqin kishi qatl etildi. Shu tariqa yakobinchilar diktaturasi quladi. Bu inqilobning tugashi ham edi.
Hokimiyat tepasiga inqilob yillarida boyib ketgan yangi boylar deb ataluvchi yirik burjuaziya keldi. Hokimiyat tepasiga kelgan kuchlar termidorchilar deb nom olganlar. Ular mulkni va erkinlikni, tadbirkorlikni himoya qiladigan Respublika tarafdori edilar. 1795- yilda Konvent yangi Konstitutsiya qabul qildi. U mamlakatda respublika tazumini mustahkamladi. Inqilobning feodal tartiblarni tugatish haqidagi barcha qarorlarini tasdiqladi. Mamlakatda ikki palatali parlament tashkil etildi. Ijroiya hokimiyat besh kishidan iborat Direktoriyaga topshirildi. U
1795-1799- yillar mobaynida mamlakatni boshqardi. Bu davrda monarxiya tarafdorlari isyon ko'tardilar. Ularning maqsadi monarxiyani qayta tiklash edi. Biroq general Napoleon Bonapart Konventning xaloskori bo'ldi. U isyonchilar kuchini tor-mor etdi. Bu xaloskorlik unga yorqin kelajak sari yo '1 ochdi.
1799- yil 9- noyabrdagi davlat to'ntarishi. Direktoriya Shimoliy ItaUyani Avstriya qo' shinidan ozod qilishi uchun Napoleon Bonapartga umid bog 'ladi. 26 yoshli general bu vazifasini sharaf bilan uddaladi.
U Avstriyani tinchlik shartnomasi tuzishga va Fransiyaning g 'alabasini tan olishga majbur qildi. Shu tariqa Napoleon Italiyadan Parijga shonshuhratga ко 'milgan holda qaytib keldi.
Endi hukmron tabaqalar Fransiyada Napoleonde k qattiqqo'l siyosatchining hokimiyatini o'rnatishga fursat yetdi, degan xulosaga keldilar va davlat to 'ntarishi tayyorladilar. Napoleon Bonapart bunga rozibo'ldi.
1799- yil 9- noyabrda Davlat to'ntarishi amalga oshirildi. Parlament Konsullik deb ataluvchi hukumat tuzishga majbur etildi. Uning tarkibi 3 kishidan iborat bo 'ldi va ularning har biri «Fransiya Respublikasining konsuli» unvoniga ega bo'ldi9. Uch konsuldan biri Napoleon Bonapart edi. Aslida butun hokimiyat uning qo 'lida to'plandi.

2.2. Fransuz Burjua inqilobining tarixiy ahamiyati

Gap fransuz burjua inqilobi haqida ketganida, unga nisbatan «Buyuk» so 'zi qo'shib ishlatiladi. Xo'sh, nega shunday? Chunkib u inqilob o'rta asr feodal tartiblarini to'l a bekor qilgan edi. Kishining kishiga shaxsan qaramligini tugatdi. Monarxiyaning hech qanday ко 'rinishi bilan murosa qilmadi.
Fransiyada respublika tuzumi qaror topdi. Angliya burjua inqilobi burjuaziya va dvoryanlar kelishuvi bilan yakunlangan bo'lsa, Fransiyada burjuaziya dvoryanlarni yengdi. Eski jamiyat va davlat tuzumini to'la buzib tashladi. Sanoat inqilobi uchun sharoit hozirladi.

Buyuk Fransuz inqilobi tarixida uch bosqich mavjud:

1. 1789 yil 14 iyul - 1792 yil 10 avgust; 2. 1792 yil 10 avgust - 1793 yil 2 iyun; 3. inqilobning eng yuqori bosqichi - 1793 yil 2 iyun - 1794 yil 27/28 iyul.
Buyuk Fransuz inqilobining asosiy natijalari
1. U inqilobdan oldingi mulkchilik shakllarining murakkab xilma-xilligini mustahkamladi va soddalashtirdi.
2. Ko‘p (barchasi emas) zodagonlarning yerlari dehqonlarga mayda tomorqalarda (posilkalarda) 10 yillik to‘lovlar bilan sotilgan. 3. Dvoryanlar va ruhoniylarning imtiyozlari bekor qilindi va barcha fuqarolar uchun teng ijtimoiy imkoniyatlar joriy etildi. Bularning barchasi barcha Evropa mamlakatlarida fuqarolik huquqlarining kengayishiga, konstitutsiyalarning kiritilishiga yordam berdi.
4. Inqilob vakillik saylanadigan organlar: Milliy ta’sis majlisi (1789-1791), Qonunchilik majlisi (1791-1792), Konventsiya (1792-1794) shafeligida amalga oshirildi.Bu parlament demokratiyasining rivojlanishiga xizmat qildi, keyingi muvaffaqiyatsizliklarga qaramay.
5. Qaror yangisini dunyoga keltirdi davlat tuzilishi- parlamentli respublika.
6. Davlat endilikda fuqarolarning asrlar davomida teng huquqliligining kafolati
edi.
7. Moliya tizimi o'zgartirildi: soliqlarning mulkiy xususiyati bekor qilindi, ularning universalligi va daromad yoki mulkka mutanosibligi tamoyili joriy etildi. Byudjet e'lon qilindi. Respublika hukumati ichki siyosatda bir qa tor muhim tadbirlarni amalga oshirdi. Chunonchi, 1881— 1882- yilarda ta’lim to’grisida qonunlar qabul qilindi. Unga ko’ra maktab cherkovdan ajratildi. Ta’limning dunyoviyligi ta’minlandi. 13 yoshgacha bo’lgan bolalar uchun majburiy bepul ta’lim joriy etildi. Maktablarda ta’lim maxsus davlat dasturlari asosida olib boriladigan bo’ldi.
Oliy pedagogik bilim yurtlarida o’qituvchi kadrlar tayyorlash yo’lga qo’yildi. Majburiy talim dasturida o’g’il bolalar uchun gimnastika maj-buriy deb belgilandi. Bundan o’smirlarni bo’lajak harbiy xizmatga jismo-nan yetuk qilib tayyorlash maqsadi ko’zda tutilgan edi. Qiz bolalar uchun litseylar ochildi. Maxsus oliy o’quv yurtlarida ayol o’qituvchilar tay-yorlana boshlandi. 1884- yilda kasaba uyushmalarming erkin faoliyatiga hamda ish tashlashga ruxsat etuvchi qonun ham qabul qilindi. Ishchilar o’z kasaba uyushmalari va mehnat birjalarini tuzdilar. Ular ishsizlar va ish tashlovchilar haqida g’amxo’rlik qila boshladilar.
Munitsipal kengashlarga o’z merlarini saylash huquqi berildi. Bungacha ular markaziy hokimiyat tomonidan tayinlanar edi.
Mamlakatda Respublikani mustahkamlash tobora chuqur qaror topa bordi. 1876- yilgi Senatga bo’lgan saylovlarda respublikachilar qo’li baland keldi. Mak Magon iste’fo berdi. Jyul Grevi prezident etib saylandi. Monarxiyani tiklashga urinishi behuda ketdi. Ichki siyosiy hayotning o’ziga xos bir xususiyati — bu,— ko’pfirqalikning qaror topganligi bo’ldi. Ularning ichida Radikal, Sotsialistik va Respublikachilar firqasi yetakchi nufuzga ega edi.
1887- yilgi siyosiy tanglikdan keyin Jyul Grevi o’rniga Sadi Kar-no (1887— 1894) prezident bo’ldi. Bu davrda Fransiya siyosiy hayotida ayni paytda demokratiyaga qarshi kuchlar ta’siri o’sib bora-yotgan edi. Chunonchi, mamlakatda rnillatchilik, shovinizm g’oyalari keng tarqala boshladi. Ular qudratli armiyagina Elzas va Lotaringiyani qaytarib olishi mumkinligiga ishonar edilar10.
Fransiya ichki siyosiy hayotida anarxistlar va monarxiyachilar faoliyati ham kuchaydi. Ularning maqsadi — mavjud tuzumni ag’darish edi. Bu maqsadga erishish uchun anarxistlar kurashning terror usulini qo’lladilar. Chunonchi, ular 1893- yilda Parlament binosiga bomba tashladilar. Buning oqibatida 80 kishi yarador bo’ldi.
1894 yiida Sadi Karno o’ldirildi va uning o’rnini Kazimir Pere qisqa muddatga egalladi. 1894- yil Fransiya kontrrazvedkasi mamlakat harbiy kuchlari haqida josus tomonidan Germaniyaga maxfiy malumotlar berilib turilayotganligini aniqladi.
Maxsus xizmat bu masalada Fransiya armiyasi Bosh shtabida xiz-mat qiluvchi, kapitan A. Dreyfusdan shubha qila boshladi. Tez orada u josuslikda ayblanib jinoiy javobgarlikka tortildi. Aslida A. Dreyfus josus emas edi. Biroq, soxta hujjatlar va soxta guvohlar yordamida uning «josus»ligi fosh etildi. 1894- yilda harbiy sud uni umrbod surgun jazosiga hukm qildi.
Bu orada Feliks For prezidentlik lavozimini egalladi (1895—1899). Reaksiya «Dreyfus ishi»dan mamlakatda demokratiyaga qarshi tash-viqotni kuchaytirish, millatchilik, shovinistik kayfiyatlarni yanada avj oldirish uchun foydalandi.
Mamlakatda, A.Dreyfusning josus emasligiga, hali haqiqiyjosus fosh etilmaganligiga ishonuvchilar bor edi. Ular haqiqiy josusni fosh etish uchun tekshiruvni davom ettirdilar. Va, nihoyat haqiqiy josus aniqlandi. U bosh shtab mayori, vengr avantyuristi, graf Estergazi bo’lib chiqdi.

Biroq, Bosh Shtab va u bilan mustahkam bog’langan kuchlar bu haqiqatni oshkor etishni o’zlari uchun katta sharmandalik deb hisob-ladilar. Lekin, bu haqiqat sirligicha ketmadi. 1897- yilda u matbuot yuzini ko’rdi. Mashhur yozuvchi Emil Zolya maktubi e’lon qilindi.

Fransiyaning barcha demokratik kuchlari A.Dreyfus ishini qayta ko’rib chiqishni talab eta boshladi. Sharmanda bo’lishni istamagan kuchlar soxta guvohning o’ldirilishini uyushtirdilar. Estergazi esa Fran-siyadan qochib ketishga muvaffaq bo’ldi.
1899- yilda F.For to’satdan vafot etdi. «Mo’tadil» respublikachi Emil Lube (1899—1906) prezident etib saylandi. «Dreyfus ishi» atro-fidagi kurash uzoq davom etdi. Hukmron doiralar uni ozodlikka chiqarishga majbur bo’ldilar. Biroq, u aybsizligi uchun emas, «sog’ligi yomonlashgani» uchun ozod qilindi. A.Dreyfus faqat 1906- yildagina to’la oqlandi.
20 asr boshlariga kelib mamlakatda mo’tadil barqarorlik ta’minlandi. Bunga 19 asr 90-yillarining o’rtalaridan boshlangan iqtisodiy yuksalish tufayli erishildi. 1900- yildagi 5,4 mln. tonna o’rniga 1913-yilda Fransiya 22 mln. tonna temir ruda ishlab chiqara boshladi. Bu sohada Fransiya AQSh va Germaniyani ortda qoldirdi.
Sanoatda yangi tarmoqlar (elektrotexnika, avtomobil va kimyo) tez rivojlana boshladi. Oqibatda sanoatda xizmat qilayotgan aholining soni 36 foizga yetdi. 40 foiz aholi qishloq xo’jaligida band edi. 1889-yilda balandligi 312 metrli mashhur Eyfel minorasi quriladi. Fransiyaning 1909- yildagi eksportida tovarning qimmatligi jihatidan jun birinchi, ip-gazlama ikkinchi, shoyi gazlama uchinchi, fransuz vinolari to’rtinchi o’rinni egalladi. Fransiyada moliya kapitali tez o’sdi. Uning chetga kapital chiqarish quvvati yanada ortdi. Bu borada u dunyoda Angliyadan so’ng ikkinchi o’ringa chiqdi. 1914-yilga kelganda Rossiyaga 13 mlrd., Angliya va AQShga 5 mlrd., Janubiy Amerika davlatlariga 6 mlrd. frank miqdorida kapital chiqardi.
Bu kapitallar foiz hisobida Fransiyaga juda katta miqdorda daromad keltiribgina qolmay, ayni paytda siyosiy ittifoqchilarni ham vujudga keltirdi.
Fransiya mehnatkaslarining ahvoli og’ir edi. Ular kumga 10—12 soat, ba’zan 14—16 soat-gacha ishlashga majbur edilar. Mehnatkashlar o’z haq-huquqlari uchun kurasha boshladi. Bunday sharoitda ishchilar harakatini uyushtirish muhim ahamiyatga ega edi. 1880- yilda ishchi tashkilotlari vakillari «Fransiya Ishchi partiyasi» ni tuzdilar. Ayni paytda, ishchilar kasaba uyushmalari va mehnat birjalari tuza boshladilar. Ular ishsizlar va ish tashlashda qatnashayotganlar haqida g’amxo’rlik qilardi.Chunonchi, mehnat qonunlari Kodeksiga ko’ra, ish vaqtida olingan jarohat uchun to’lov to’lanadigan bo’ldi. Haftada bir kun—dam olish kuni joriy etildi. 1910- yilda esa pensiya haqida qonun qabul qilindi. Unda pensiya yoshi 65 yosh deb belgilandi (bu ko’rsatkich Germaniya va Angliyada 70 yosh edi)11. Ijtimoiy harakatda ikki asosiy oqim mavjud edi. Ularning biri—jamiyatni parlament yo’li bilan (islohotlar orqali) qayta qurish, ikkinchisi esa noqonuniy yo’l bilan (qurolli qo’zg’olon) qayta qurish yo’li edi. Ikkinchi yo’l bora-bora o’z ta’sirini butunlay yo’qotdi.
19 asrning 70-yillardan boshlab Fransiyaning xalqaro ‘) mavqeyi zaiflashdi. Uning kontinental Yevro-padagTyetakchi davlat mavqeyi barham topdi. Endi, Fransiya Ger-maniya hujumidan xavfsirab yashaydigan davlatga aylandi.
Ayniqsa, 1879- yilda tuzilgan Germaniya—Avstriya-Vengriya it-tifoqi Fransiyaning xalqaro mavqeyini yanada yomonlashtirib yubordi. Shunday bo’lsada, Fransiya boshqa buyuk davlatlar o’rtasidagi ni-zolardan ustalik bilan foydalanib, mustamlaka imperiyasini tobora kengaytirib borishga muvaffaq bo’ldi.Chunonchi, 1881- yilda Tunis tobe etildi. Germaniya atayin bunga qarshilik qiladi Uning maqsadi Fransiya-Italiya munosabatlarini keskinlashtirish edi. Chunki,Italiya ham Tunisga da’vogar edi. Germaniya o’z niyatiga erishdi. Tunis-dan quruq qolgan Italiya endi Germaniya bilan yaqinlasha boshladi. Bu esa 1882-yilda Germaniya—Avstriya-Vengriya va Italiyadan iborat harbiy-siyosiy ittifoqning tuzilishiga olib keldi. Bu ittifoq tarixga «Uchlar ittifoqi» nomi bilan kirdi.
Fransiya 1883- yilda Vyetnamga, 1885- yilda Xitoyga qarshi urush boshladi. 1891-yildaGvineya, 1892-yHdaSenegalbo’ysundirildi. 1893-yilda Sahroyi Kabirdagi Tambuktani zabt etdi, Laos ustidan protek-torat o’rnatildi, 1894—1896yillarda Madagaskar bosib olindi.Ko’p o’tmay Fransiya Marokashni ham egalladi va uni asoratli shartnoma tuzishga majbur etdi. 1912- yilda bu davlat ustidan Fiansiya protektorati o’rnatildi. 1914-yilda Marokashda 100 ming fransuz jangchisi bor edi.
Ayni paytda, «Uchlar ittifoqi» Fransiyaga tobora ko’proq xavf sola boshladi. Bu hol uni Angliya va Rossiya bilan yaqinlashish yo’llarini qidirishga majbur etdi. Oxir-oqibatda bu 3 davlat ittifoqi qaror topdi.
Shu tariqa, Yevropaning buyuk davlatlari bo’lingan dunyoni qayta bo’lish girdobiga tortildilar

XULOSA
Inqilobiy Fransiya va Napolеon urushlari Fransiyaning yirik mag`lubiyati bilan yakunlanganidan so`ng g`olib mamlakatlar Yevropada xalqaro munosabatlarning yangi tartibini yaratdilar. Bu tartib tarixga «Vеna tizimi» nomi bilan kirdi. «1815 yil traktatlari» dеb nom olgan shartnomalar va ittifoqlar tizimi bosqichma-bosqich 1814 y. mayidan to 1818 noyabrigacha yaratildi. Bu davrda to`rtta yirik xalqaro uchrashuv bo`lib o`tdi:
Fransiya bilan birinchi Parij tinchlik shartnomasini tuzish bo`yicha muzokaralar (1814 yil may oyi); Vеna kongrеssi (sеntyabr 1814 y. - iyun 1815 y.); ikkinchi Parij tinchligi bo`yicha muzokaralar (iyul-noyabr 1815 y.); Axеn kongrеssi (sеntyabr-noyabr 1818 yy.). Bu uchrashuvlardan eng muhimi-Vеna kongrеssi edi. Vеnaga butun Yevropa mamlakatlaridan vakillar kеldi. Ular orasida impеratorlar, qirollar,vazirlar va yirik siyosiy arboblar bor edi. «Vеna tizimi» asosan uch masalani hal etdi:
Fransiyani 1792 yil chеgaralariga qaytarish va hokimiyat tеpasida Burbonlar sulolasini tiklash;
Yevropada va mustamlakalarda Angliya, Rossiya, Prussiya va Avstriya manfaatlaridan kеlib chiqqan holda hududiy o`zgarishlarni amalga oshirish; Fransiyada va boshqa Yevropa mamlakatlarida inqilobiy xarakatlarni oldini olish bo`yicha kafolatlarni qabul qilish (bu maqsadda 1815 y. sеntyabrida Rossiya, Prussiya va Avstriya Parijda «Monarxlar va xalqlarning Muqaddas ittifoqini» tuzdilar)
Inqilobiy Fransiya va Napolеon urushlari Fransiyaning yirik mag`lubiyati bilan yakunlanganidan so`ng g`olib mamlakatlar Yevropada xalqaro munosabatlarning yangi tartibini yaratdilar.
Bu tartib tarixga «Vеna tizimi» nomi bilan kirdi. «1815 yil traktatlari» dеb nom olgan shartnomalar va ittifoqlar tizimi bosqichma-bosqich 1814 y. mayidan to 1818 noyabrigacha yaratildi. Bu davrda to`rtta yirik xalqaro uchrashuv bo`lib o`tdi:
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI

1. A.Н.Карамзин. Писмо А.Н.Карамзина 1847-1848. Материалы по истории французской революции 1848 г.М., 1935. Стр 24.

2. П.В.Анненков. Парижские писма. М., 1983. Стр 171.
3. A.И.Герцен. Писмо из Франция и Италии. М., 1950. Стр 25.
4. A.Н.Карамзин. Писмо А.Н.Карамзина 1847-1848. Материалы по истории французской революции 1848 г. М., 1935. Стр 11.
5. Алексеев И.Н. Венский конгресс в судьбе народов Европы. М.: 1998. С 57
6. Васильев Н.Т. История развития общественного движения в Центральной Европе.М.:1998 С 75
7. Водовозов В. В. Революция 1848 года.M.1986 г

1^ “Yuksak ma'naviyat - yengilmas kuch" I.Karimov. 2008