xmlns:w="urn:schemas-microsoft-com:office:word"
xmlns="http://www.w3.org/TR/REC-html40">
Tushunchaning tartasidagi munosabatlar
Toshkent Moliya Instituti Falsafa Fanidan Mustaqil Ish Mavzu: Tushunchalarning shakllanishi va qorifi, tuzilishi va turlari.
Tushunchalar olish.
Tushunchaning taz bilan qanday boglish uchun ularning nomlarini bilishi zarur. Olamdagi barcha jonli va jonsiz mavjudotlarning, voqea va hodisalarning nomi bor. Nomlar bilish va muloqotning zaruriy vositasidir. Buyum va hodisalarning nomi tilni mavjud voqelik bilan boglishimiz, fikr yuritishimiz mumkinmi?
Nom nima? U tushuncha bilan aynanmi?
Nom alohida predmetni yoki predmetlar gruhini belgilovchi til ifodasidir. Masalan: solgan buyuk bobokalonimizning nomini bildiradi; qituvchizi bilim beruvchi insonni, soqmi degan savolga javob berish uchun quyidagi rivoyatni taxlil qilamiz: Qadimda bir podsho rmagan g- deb farmon chiqaribdi. Odamlar grmagan narsani yasashga, suratini chizishga harakat qilishibdi. Lekin bu ishning uddasidan chiqa olishmabdi. Chunki ular yasagan, chizgan narsalarining olmasa ham, bu narsalardagi qismlarning nomi (masalan, it boshli odam) bor ekan. Buyum va hodisalarga inson nom qoladi. Bundan maladiki, nom til ifodasi boxshashligini ifoda qiluvchi xususiyatlar va munosabatlarni ifodalovchi belgilardir. Masalan, savdo-sotiq bilan shugullanmaydilar. Buyum va hodisalarning belgilari umumiy, muhim, farq qiluvchi turlarga bolgan hamma predmetlarga xos bo umumiy belgilardir. Insonlar sinfi uchun qaddini tik tutib yurish, kulish va b. shunday belgilarga misol bozgarishi yoki yolishi tushunchaning ham oq boziga oziga xos individual belgilari bilan boshqalardan ajralib turadi. Demak, tushuncha mara bir toz bilan uzviy bogrtasidagi aloqadorlik tafakkur va til olanishning konkret tarzda namoyon boz (talaba, universitet, qogz birikmalari (Ozbe-kiston Milliy universiteti, rangli qogz aynan bir xildir, degan xulosa kelib chiqmasligi kerak. Bazlar (ammo, chunki, uchun va h.k.) hech bir tushunchani ifodalamasligi ham buning sabablaridan biridir. Bitta tushuncha har xil tillarda, bazlar bilan ifodalanadi. Tildagi omonim va sinonim soz va tushunchaning aynan emasligidan dalolat beradi. Ayrim sop mazan tushunchalarni aralashtirib yuborishga olib keladi. Shu sababdan kundalik hayotda qoiy til va maxsus termin (atama)lardan tashkil topadi. Termin(atama)ilmning har bir sohasida predmetlarni belgilash uchun faqat bir mallaniladigan soz birikmasidir. Ilmiy tilda termin va tushuncha bir mallanadi. Tushuncha va sora ham bir-biridan farqlanadi. Soz yasovchi qozlashtirma (boshqa tillardan kirib kelgan) sozlarning shakllanishiga sabab boindisini aks ettiradi. Masalan, tushunchasining hajmi yer yuzidagi mavjud barcha orollarni ozda koshimchasi bolishi mumkin. Masalan, inson, uy, davlat tushunchalari kabi. Taqqoslash usulida predmetlarning sifat va xususiyatlari o tahlil yordamida predmet uni tashkil qiluvchi qismlar, tomonlarga fikrda ajratilib, har qaysinisi haqida alohida tushuncha hosil qilinadi.
