Toshkent moliya instituti sh. Abdullaeva pul, kredit va

kredit 
orqali topadi.
Kredit 
tovar-pul munosabatlari mavjud sharoitdagi takror ishlab chiqarish 
jarayonining ajralmas bir qismi bo’lib, tovar ishlab chiqarish kredit munosabatlari 
vujudga kelishining tabiiy asosi hisoblanadi. Kreditning vujudga kelishini nafaqat 
ichki iste’mol uchun tovar ishlab chiqarish doirasidan emas, balki asosan yuridik 
jihatdan mustaqil, bir-biriga mulkdor sifatida qarama-qarshi turuvchi va iqtisodiy 
munosabatlarga kirishishga tayyor tovar egalari faoliyat ko’rsatayotgan muomala 
doirasidan qidirish kerak.
Ishlab chiqarish fondlarining doiraviy aylanishidagi va fondlarning bir marta 
aylanishidagi qiymatning harakati kredit munosobatlari paydo bo’lishining iqtisodiy 
asosidir.
Bizga ma’lumki, korxonalarning ishlab chiqarish fondlari (qiymat shaklidagi 
mehnat vositalari va predmetlari) muayyan bir muddatda pul (P), ishlab chiqarish va 
tovar (T) shakllarida bo’lishi mumkin. Korxona ishlab chiqarish fondlarining 
doiraviy aylanishini quyidagi formula orqali ifodalash mumkin:
P - T ... Ishlab chiqarish ... T
I
- P
I
Fondlar doiraviy aylanishining birinchi bosqichida (P-T) pul fondlarining 
ishlab chiqarish fondlariga aylanishi sodir bo’ladi. Bunda mavjud pul mablag’lariga 
mehnat predmetlari va vositalari sotib olinadi.
151 

---

Fondlar aylanishining ikkinchi bosqichida (... Ishlab chiqarish ...) ishlab 
chiqarish jarayoni sodir bo’lib, bunda tayyor mahsulotni yaratish ro’y beradi, 
mahsulot ko’rinishi tovar ko’rinishini oladi, ishlab chiqarish vositalari qiymatiga 
yangi qiymat qo’shiladi.
Uchinchi bosqichda (T
I
- P
I
) tayyor mahsulot sotiladi. Tovar o’zining 
boshlang’ich pul shakliga o’tadi., lekin bunda tovar ham, pul ham o’zining ishlab 
chiqarish jarayonidan oldingi holatiga nisbatan qiymat jihatdan va miqdor jihatdan 
ortgan holda bo’ladi.
Mahsulotni sotgandan keyin olingan pul fondlari o’z navbatida yana xarajat 
qilinadi, yani yangi ishlab chiqarish jarayoni uchun yangi ishlab chiqarish vositalari 
sotib olinadi, ish xaqi to’lanadi va boshqa xarajatlarga sarflanadi. Shunday qilib, 
aylanma mablag’larning aylanishi qayta-qayta takrorlanaveradi va fondlarning 
doiraviy aylanishi vujudga keladi. Fondlarning har bir individual doiraviy aylanishi 
ijtimoiy takror ishlab chiqarishning bir qismi sifatida boshqa doiraviy aylanishlar 
bilan uzviy bog’langan.
Ma’lumki 1-bo’lim korxonalari tomonidan yaratilgan mahsulot 2-bo’lim 
korxonalari va noishlab chiqarish sohasi tomonidan iste’mol qilinadi. O’z navbatida 
2-bo’lim mahsuloti nafaqat o’z istemolchilari ehtiyojini, shuningdek, 1-bo’lim 
istemolchilarining ham ehtiyojini qondirish uchun ishlatiladi.
Bularning hammasi oborot fondlarining doiraviy aylanishi uzluksizligidan va 
fondlarning individual aylanishlari o’rtasida uzviy bog’liqlik mavjudligidan dalolat 
beradi.
Asosiy fondlar qiymati harakati jarayonida resurslarni ishlab chiqarishdan 
bo’shatilishi ko’zga tashlanadi. Ma’lumki, ishlab chiqarish vositalari ishlab chiqarish 
jarayonida uzoq muddat xizmat qiladi va ularning qiymati tovar mahsuloti qiymatiga 
asta-sekin o’tib boradi. Asosiy fondlarning asta-sekin eskirish qiymati o’z o’lchami 
bo’yicha korxonaning yangi vositalar sotib olish hajmini ta’minlay olmaydi.
Fondlaring aylanishida asosiy fondlarning o’zgaruvchan harakati ro’y beradi. 
Shuni ta’kidlab o’tish lozimki, bunda ba’zi korxonalarda bo’sh pul mablag’lari
152

---

to’planib qoladi, boshqalarida esa katta xarajatlarga ehtiyoj tufayli mablag’lar 
etishimovchiligi yuzaga keladi.
Xuddi shunday vaziyat aylanma fondlari harakatida ham vujudga keladi. Bu 
erda ularning uzluksiz aylanishidagi tebranishlar yanada xilma-xildir. Dastavval, bu 
tebranishlar ishlab chiqarishning mavsumiyligi, mahsulot ishlab chiqarish davri bilan 
mahsulotni sotish vaqti bir-biriga mos kelmasligi tufayli vujudga keladi.
Mablag’lar harakatidagi tebranishlar tovar mahsulotini jo’natish bilan bog’liq 
xarajatlar tufayli ham vujudga keladi. Ma’lumki, mahsulotni jo’natish vaqti bilan uni 
sotishdan olinadigan tushumning korxona hisob raqamiga kelib tushish vaqti ko’p 
hollarda to’g’ri kelmaydi. Bu hol turlicha sabablar tufayli yuzaga kelishi mumkin. 
Masalan, mahsulotni ishlab chiqaruvchi korxona bilan uni iste’mol qiluvchi korxona 
bir biridan muayyan masofada joylashganligi, mol sotib oluvchi korxonaning ayni 
vaqtda tovar va xizmatlarga to’lash uchun hisob-kitob schetida pul mablag’larining 
etarli emasligi va boshqalar tufayli kelib chiqadi.
Fondlarning doiraviy aylanishidagi tebranishlar zaminida ishlab chiqarish vaqti 
bilan mahsulotlarni sotish vaqtining mos kelmay qolishidan vujudga keladigan 
qiyinchiliklarni bartaraf etuvchi munosabatlarning paydo bo’lishi tabiiy holga 
aylanadi. Bu munosabatlar mablag’larning vaqtincha bekor turib qolishi bilan bu 
mablag’larga bo’lgan ehtiyoj o’rtasidagi qarama-qarshilikni bartaraf etadi. Bunday 
munosabatlar odatda kredit munosabatlar deb yuritiladi va kredit munosabatlar 
asosida iqtisodiy jihatdan mustaqil bo’lgan